باب سر عسکری

بابِ سَرْعَسْکَری، عنوان سازمان نظامی امپراتوری عثمانی، قبل از تأسیس رسمی «نظارت حربیه». (حربیه نظارتی = وزارت جنگ). این اداره که «سر عسکر قاپی‌سی» نیز نامیده می‌شد (پاکالین، I/ 146,III/ 177)، محل استقرار و کار «سر عسکر»، یعنی فرمانده کل ارتش عثمانی بود که بعد از الغای سپاه ینی‌چری در 1241ق/ 1826م تشکیل گردید (ﻧﻜ : ه‌ د، اصلاح‌طلبی در قلمرو عثمانی؛ نیز «دائرة المعارف...» IV/ 364). با الغای سازمان ینی‌چری، «اجاق و آقالیق» که محل فرماندهی «ینی‌چری آغاسی»بود، برچیده شد و به جای آن «بریۀ عسکریه نظارتی» تأسیس شد (پاکالین، III/ 176-177). باب سر عسکری شامل واحدهای تابعۀ متعددی مانند ارکان حرب (ستاد) مهندسی، ارتباطات (شاو، 2/ 140؛ دایرةالمعارف»، همانجا)، و کتوبی (دبیرخانه) بود (لطفی، IX/ 78).
باب سر عسکری علاوه بر اداره امور نظامی، امور انتظامی و امنیت شهرها و برخی خدمات اجتماعی مانند آتش‌نشانی را نیز برعهده داشت (شاور، نیز «دائرةالمعارف»، همانجاها). وظیفه تأمین امنیت شهرها در 1262ب/ 1845م از دایرة سرعسکری جدا شد و به ادارۀ دیگری که «ظبطیه» نامیده می‌شد واگذار گردید (EI2, I/ 838؛ پاکالین، همانجا). قبل از صدور فرمان تنظیمات خیریه در 1255ق/ 1839م، سرشماری و ضبط آمار اتباع غیر مسلمان نیز بر عهدۀ ادارۀ سر عسکری بود («دائرة المعارف»، همانجا). در زمان سلطان محمود دوم و به فرمان او در 1252ق/ 1836م، محل ادارۀ سرعسکری به کاخ قدیم (اسکی سرای) منتقل شد که امروزه ساختمان مرکزی دانشگاه استانبول است (پاکالین، همانجا). عنوان باب سرعسکری با اعلان مشروطیت دوم در 1908م به وزارت حربیه، یا حربیه نظارتی تبدیل شد و پس از اعلان جمهوریت در 1923م/ 1302ش و تشکیل وزارتخانه‌های جدید به وزارت دفاع (مدافعیۀ ملی) تغییر نام داد («دائرة المعارف جدید...»، IX/ 3513).

مآخذ

شاو، ا. ج. وا. ک. شاو، تاریخ امپراطوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان ‌زاده، مشهد، 1370ش؛
نیز:

EI2, Lütfi, Tarih, istanbul, 1984;
pakalin M.Z., osmanlt tarih deyimleri ve terimleri sözlügü, istanbul, 1983;
Türkiye dianet vakfi islâm ansiklopedisi, Istanbul 1991;
Yeni Türk ansiklopedisi, istanbul, 1985.
علی‌اکبر دیانت