باب دفترداری

بابِ دَفْتَرداری، عنوانی در تشکیلات اداری دولت عثمانی که بر مؤسسات مالی دولتی اطلاق می‌گردید. رئیس این تشکیلات را «دفتردار» می‌خواندند که معادل عنوان «مستوفی» در دولتهای شرق اسلامی است (پاکالین، I/ 411؛ اوزون چارشیلی، 325). ایلخانیان نیز این عنوان اخیر را پذیرفته بودند و صاحب دفتر ممالک را «مستو.فی الممالک» می‌نامیدند که با همکاری مستوفیان به امور مالی ایالات رسیدگی می‌کرد. این اداره را «دفترداری ممالک» می‌گفتند (پاکالین، I/ 412؛ «دائرةالمعارف ...»، 176).
تاریخ دقیق رواج اصطلاح باب دفترداری در حکومت عثمانی معلوم نیست (پاکالین، I/ 414؛ اوزون چارشیلی، همانجا). به نوشتۀ پاکالین (همانجا)، اصطلاح دفتردار که در قانون‌نامۀ سلطان محمد فاتح آمده، در سلوق‌نامۀ علی یازجی‌زاده ــ که در نیمۀ اول قرن 9ق نوشته شده است ــ نیز به چشم می‌خورد. ازاین‌رو، می‌تاون گفت که در اوایل قرن 9ق این نام، همراه با تشکیلات آن، در حکومت عثمانی وجود داشته است (نیز نک‌ : اوزون چارشیلی، 326). تا زمان بایزید دوم، یعنی اواخر نیمۀ دوم قرن 9ق تنها یک سردفتردار که چند دفتردار زیردست داشت، تمام امور مالی را اداره می‌کرد (کوپریلی‌زاده، 201؛ «دائرةالمعارف»، همانجا) و در برابر سلطان مسئول بود (پاکالین، همانجا) و به موجب قانون، در مسائل مهم مالی با وزیر اعظم مشاوره می‌کرد (کوپریلی‌زاده، 202؛ پاکالین، I/ 417). با توسعۀ تشکیلات دیوان عثمانی، امور مالی به دو دفترداری تفکیک شد که از سوی دو دفتردار اداره می‌شد: یکی دفتردار روملی که به او سردفتردار می‌گفتند و دیگری دفتردار آناتولی که مسئول معامله‌ها و املاک خاصه بود («دائرةالمعارف»، همانجا؛ پاکالین، I/ 414). از اواسط قرن 11ق/ 17 م سردفترداری روملی به نام دفترداری شق اول، و دفترداری آناتولی به نام دفترداری شق ثانی نام‌گذاری شد (همانجا؛ اوزون چارشیلی، 332).
پس از استیلای سلطان سلیم بر آناتولی شرقی و سوریه، به سبب آنکه این سرزمینها دور از دولت مرکزی واقع شده بودند. دایره‌ای دیگر به نام دفترداری عرب و عجم در مرکز حلب تشکیل شد. در نیمۀ دوم قرن 10ق/ 16م بنا به ضرورتهایی دفترداری به شعبه‌ها یا «اقلام» متعدد تجزیه شد (نک‌ : پاکالین، همانجا؛ اوزون چارشیلی، 330، 328، 327؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). وظایف، حدود اختیارات، مقام، رتبه و جایگاه دفترداران در قانون‌نامه آمده است (نک‌ : EI2, II/ 83؛ پاکالین، I/ 416؛ کوپرلی‌زاده، همانجا).
عنوان دفتردار از 1253ق/ 1837م ازمیان رفت و «ناظرمالیه» جایگزین آن شد (پاکالین، I/ 418). یکی از وظایف دفترداری بررسی عیار مسکوکات طلا و نقره بود. متصدی این شغل را سروزنه‌دار (وزنه‌دارباشی) می‌نامیدند که 221 نفر به‌عنوان کاتب، شاگرد، کاتب احکام مالیه و خزینه‌دار زیردست او به کار می‌پرداختند (نک‌ : اوزون چارشیلی، 336؛ «دائرةالمعارف»، 177).
براثر توسعۀ متصرفات دولت عثمانی و ادارات آن «باب دفترداری» ــ که می‌توان آن را نظارت مالی با وزارت مالیه گفت ــ تشکیل گردید و کلیۀ معاملات مالی دولتی در دیوان دفتردار (باب دفتردار) صورت می‌گرفت (پاکالین، I/ 412, 415؛ دائرةالمعارف، همانجا). تمام احکام مالی (برات، فرمان) در باب دفتردار نوشته می‌شد و هر دفتردار پشت اوراق و احکام صادره از دفتر خود را امضا می‌کرد. از اواسط قرن 11ق/ 17م پشت تمام احکامی را که از مالیه صادر می‌شد، سردفتردار امضا می‌کرد و تنها احکام و ابلاغهایی که از باب دفتردار، بیرون می‌آمد و توسط سردفتردار امضا می‌شد، ضمانت اجرایی داشت و در حکم قانون بود (پاکالین، I/ 415؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). در نیمۀ اول قرن 12ق/ 18م نیز شمعدانی‌زاده از باب دفتری یاد کرده است (نک‌: اوزون چارشیلی، 334-335). دفترداران موظف بودند که سالی یک‌بار تمام درآمدها و هزینه‌ها، یعنی درواقع بودجۀ دولت را به حاکم ارائه دهند (کوپریلی‌زاده، 203؛ قس: EI2، همانجا).

مآخذ

EI2;
Köprülüzade, M. F., Türk hukuk ve iktisat tarihi mecmuast, Istanbul, 1931;
Osmanlı tarihi ansiklopedisi, Istanbul, Ihlas matbaacilik, Pakalın, M, Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1983;
UzunçarŞılı, İ. H., Osmanlı develetinin merkez ve bahriye teŞkilātı, Ankara, 1984.
ابوالحسن دیانت