ابوعبیدالله، معاویه بن عبیدالله

اَبوعُبِیدُالله، معاویة بن عبیدالله بن یسار اشعری (د 170 ق / 786 م)، كاتب و وزیر مهدی خلیفۀ عباسی. وی از طبریه بود و از همین روی به طبرانی نیز شهرت داشت. به روایت خطیب بغدادی (13 / 197)، در 100 ق زاده شد. پدرش عبیدالله از كاتبان دیوانی در اردن به روزگار امویان بود (جهشایری، 89) و سپس به دربار منصور خلیفه پیوست و پایگاهی یافت (سوردل، I / 94). چنین می‌نماید كه ابوعبیدالله نیز توسط پدر به دربار منصور راه یافت و خلیفه او را به تربیت و مصاحبت فرزند خود مهدی برگماشت و او كاتب و نایب ولیعهد در كارها شد (طبری، 8 / 24- 25؛ ابن ابار، 72؛ ابن طقطقی، 246). در 140 ق / 757 م خلیفه پسر خود مهدی را همراه با ابوعبیدالله برای دفع شورش عبدالجبار بن عبدالرحمن، حاكم خراسان، به ری فرستاد (طبری، 8 / 137).
به روایت طبری (همانجا)، موالی بر ضد او نزد مهدی سخن می‌گفتند و ابوعبیدالله به شكایت از آنان نامه‌ها می‌فرستاد و خلیفه منصور نیز همواره مهدی را به پیروی از ابوعبیدالله و بی‌توجهی به سخنان مخالفان وی پند می‌داد (قس: ابن طقطقی، 247). ابوعبیدالله از آن پس بر كارها چیرگی یافت و مهدی به وی اقبال تمام داشت. در 150 ق چندان در كار خازم بن خزیمه كه مشغول فرو نشاندن شورش استادسیس بود، مداخله كرد كه خازم از او به مهدی شكایت برد (طبری، 8 / 29). همچنین در 154 ق كه منصور به شام رفته بود و مهدی در عراق رشتۀ كارها را در دست داشت، به نظارت بر امور مالی قلمرو خلافت گمارده شد (سوردل، همانجا). چون مهدی به خلافت نشست، ابوعبیدالله را به وزارت برگزید و او بر همۀ كارها تسلط یافت (یعقوبی، 2 / 400؛ ابن طقطقی، همانجا) و مقام وزارت را رونق و عظمت بخشید، دیوان را تحت قواعد و قوانین منظمی درآورد، جمع‌آوری محصول كشور را ترتیب داد، مالیات را كه قبلاً به مقدار ثابت و معین از غلات می‌گرفتند، به مقاسمه مبدل كرد و بر درخت خرما و سایر درختان خراج بست (همو، 246-247). اما غرور و سختگیری او سبب شد كه در كارش خلل پدید آید.
بی‌اعتنایی و بی‌احترامی او نسبت به ربیع بن یونس، حاجب دربار منصور و فرزندش فضل، سبب شد تا كینه‌ای در دل حاجب ایجاد شود و این سرانجام به توقیف فرزند ابوعبیدالله به اتهام كفر و زندقه و داشتن رابطه با زنان حرم و اعدام وی به دستور مهدی در 161 ق / 778 م منجر شد (طبری، 8 / 137- 139؛ ابن طقطقی، 249).
به رغم این توطئه، ابوعبیدالله مدتی همچنان در وزارت باقی بود، ولی منزلتش روز به روز سستی می‌گرفت (ابن ابار، 74)، تا اینكه در 163 ق از وزارت بركنار شد و یعقوب بن داوود وزارت یافت. با اینهمه ریاست دیوان رسایل را همچنان در دست داشت (مسعودی، 3 / 312؛ EI2؛ ابن خلكان، 7 / 2). در 167 ق / 783 م از دیوان رسایل معزول گشت و ربیع حاجب بدان شغل گماشته شد، اما ابوعبیدالله به اقتضای منزلت خویش اجازۀ ورود به نزد خلیفه می‌یافت (طبری، 8 / 165؛ ابن خلكان، همانجا). مهدی كه از او به علت كشتن فرزندش شرم داشت، ‌از ربیع خواسته بود تا او را از حضور نزد خلیفه باز دارد (ابن طقطقی، 250). روزی یكی از افراد قبیلۀ اشعری را به دستور مهدی تازیانه می‌زدند، ابوعبیدالله از او طرفداری كرد، مهدی به خشم آمد و دستور داد تا او را بیرون كنند. ابوعبیدالله از آن پس در خانه عزلت گزید (طبری، 8 / 139-140)، تا سرانجام در بغداد درگذشت و در مقبرۀ قریش به خاك سپرده شد (خطیب، همانجا).
كتابی دربارۀ اخراج به ابوعبیدالله نسبت داده‌اند كه در آن احكام شرعی خراج و نكات و قواعد آن را توضیح داده است. ظاهراً وی اولین كسی است كه در مورد خراج كتابی نوشته و دیگران از او پیروی كرده‌اند. این كتاب كه تاكنون نسخه‌ای از آن به دست نیامده، محتملاً از نظر ترتیب با كتاب ابویوسف و یحیی بن آدم اختلافی ندارد (ابن طقطقی، 247؛ GAS, I / 519;
GAL, S, I / 247).

مآخذ

ابن ابار، محمد بن عبدالله، اعتاب الكتاب، به كوشش صالح اشتر، دمشق، 1380 ق / 1961 م؛
ابن خلكان، وفیات؛
ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری، به كوشش درنبورگ، پاریس، 1984 م؛
جهشیاری، محمد بن عبدوس، كتاب الوزراء و الكتاب، قاهره، 1357 ق؛
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛
طبری، تاریخ؛
مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، دار صادر؛
نیز:

EI2;
GAL, S;
GAS;
Sourdel, Dominique, Le Viziral abvaside, Damas, 1959.

ابوالحسن دیانت