ابوطفیل

اَبوطُفِیل، عامر بن واثلة بن عبدالله بن عمیر (یا عمرو) بن جابر ابن حمیس (جخش) بن جُدَی (جُرَی) بن سعد بن لیث كِنانی (3ـ پس از 100 ق / 624- 718 م)، صحابی پیامبر، شاعر و از یاران برجستۀ امامان شیعه. او در سال جنگ احد زاده شد و 8 سال آخر زندگانی پیامبر (ص) را درك كرد (بخاری، 3(2) / 446؛ ابن تغری بردی، 1 / 243؛ ابن قتیبه، 341؛ ابن حبان، 3 / 291؛ ابواسحاق شیرازی، 53؛ ابن حجر، 5 / 82). ابوطفیل در زمان حذیفة بن یمان به كوفه و سپس به مداین رفت. وی مدتها در مصاحبت علی بن ابی طالب (ع) می‌زیست و از یاران بسیار صالح و وفادار او و از كسانی بود كه از آن حضرت كسب علم می‌كردند. در تمام جنگهای امیرالمؤمنین علی (ع) شركت داشت (یعقوبی، 2 / 213- 214؛ ابن‌قتیبه، ‌همانجا؛ ابن‌عبدالبر، 4 / 1696؛ خطیب، 1 / 198). بعد از شهادت علی (ع) به مكه بازگشت و تا آخر عمر همانجا مقیم شد (خطیب، ابن عبدالبر، همانجاها).
ابوطفیل احادیث معدودی از رسول اكرم (ص) (ابن عدی، 5 / 1741؛ ابن‌عبدالبر، 2 / 799) و احادیث فراوانی از اصحاب بزرگ پیامبر مانند حذیفه، معاذ بن جبل و ابن‌مسعود (ابن حجر، همانجا) و نیز امام علی و امام حسن مجتبی و امام سجاد (ع) روایت كرده است. همچنین به موجب خبری كه در اصول كافی آمده، از حضرت باقر (ع) و نیز به استناد خبری كه در علل الشرایع قید شده، از حضرت صادق (ع) حدیث نقل كرده است كه بدیهی است روایات او از امام جعفر صادق (ع) پیش از امامت او و در دوران امامت امام باقر (ع) بوده است (كاظمی، 2 / 4).
در 65 ق / 685 م ابن زبیر از محمد بن حنفیه بیعت خواست، چون او از بیعت خودداری كرد، ابن زبیر او را به همراه عده‌ای از یارانش، از آن جمله ابوطفیل، در شعب بنی هاشم به زندان انداخت. ابوطفیل تا قیامت مختار بن ابی عبید ثقفی در زندان بود (خلیفه، 1 / 330). پس از آن در قیام مختار به خوانخواهی حسین بن علی (ع) شركت كرد و پرچمدار سپاه او بود (ابن قتیبه، همانجا؛ نیز نك‌ : ابن كثیر، 9 / 199). او را به سبب شركت در قیام مختار ثقفی،‌كیسانی دانسته‌اند (طوسی، 95)، ‌اما شركت او در این قیام دلیلی بر كیسانی بودن او نمی‌تواند باشد (برای تفصیل، نك‌ : قاضی، 309-311).
ابوطفیل چنانكه خود در مجلس معاویه گفته، در واقعۀ قتل عثمان حاضر بوده، ولی در آن شركت نداشته است (بلاذری، 4 / 92) و هم نزد او، بر دوستی خلل‌ناپذیر خود نسبت به علی (ع) تأكید كرده است (ابوالفرج، 13 / 167). او و فرزندش طفیل، در قیامی كه عبدالرحمن ابن اشعت بر ضد حجاج آغاز كرده بود، شركت داشتند و در جنگی كه در محرم 82 میان آن دو درگرفت، پسرش طفیل كشته شد و ابوطفیل در رثای او شعری سرود (ابن اثیر، 4 / 46-462، 467- 468).
ابوطفیل مردی سخنور و فصیح بود. نمونه‌ای از سخنان او را كه در مجلس معاویه بیان داشته، آورده‌اند(نک‌ : ابن‌قتیبه، همانجا؛ تستری، 5 / 201-202). شعر او مانند اشعار عهد جاهلی منسجم و حماسی و غالباً در مفاخره و رثاست و نمونه‌هایی از آن به طور پراكنده در منابع ادبی آمده است (مرزبانی، 25- 27؛ ابوالفرج، 13 / 167- 169؛ امین، 7 / 408). ظاهراً دیوان او را كه كوچك است یك محقق آلمانی همراه با دیوان طرماح به طبع رسانیده و آنگاه كرنكو هر دو را به انگلیسی ترجمه كرده است (آقا بزرگ، 9(1) / 43). عبدالعزیز بن یحیی جلودی (د302 ق / 914 م) كتابی به نام اخبار ابی الطفیل، دربارۀ سرگذشت او تألیف كرده (GAS, II / 412؛ آقابزرگ، 1 / 317) كه طیب عشاش تونسی این اثر و اشعار او را در 37 صفحه در حولیات جامعة التونسیه در 1973 م به چاپ رسانیده است (زركلی، 3 / 256).

مآخذ

آقابزرگ، الذری‌ـعة؛
ابن اثیر، الكامل؛
ابن تعزی بردی، النجوم؛
ابن حبان، محمد، كتاب الثقات، حیدرآباد دكن، 1397 ق / 1977 م؛
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1326 ق؛
ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق / 1960 م؛
ابن عدی جرجانی، عبدالله، الكامل فی ضعفاء الرجل، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960 م؛
ابن كثیر، البدایة؛
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1400 ق / 1979 م؛
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، 1285 ق؛
امین، محسن، اعیان الشیعة، به كوشش حسن امین، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الكبیر، حیدرآباد دكن، 1390 ق / 1970 م؛
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1400 ق / 1979 م؛
تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، تهران، 1382 ق / 1962 م؛
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛
خلیفة بن خیاط، تاریخ، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1967 م؛
زركلی، اعلام؛
طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، به كوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ش؛
قاضی، وداد، الكیسانی‌ة فی التاریخ و الأدب، بیروت، 1974 م؛
كاظمی، عبدالنبی، تكملة الرجال، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مطبعة الآداب؛
مرزبانی، محمد بن عمران، اخبار شعراء الشیعة، ‌تلخیص محسن امین، به كوشش محمدهادی امینی، نجف، 1388 ق / 1968 م؛
یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، دار صادر؛
‌نیز:

GAS.

ابوالحسن دیانت