ابوطاهر قمی

اَبوطاهِرِ قُمی، شرف‌الدین سعد بن علی بن عیسی قمی، ملقب به وجیه‌الملك و مشهور به ممیسه یا مهیسه یا مامیسا (د 516 ق / 1122 م)، از دیوانیان عصر سلجوقی كه مدتی كوتاه در پایان زندگی، وزارت سلطان سنجر را بر عهده داشت. وجه تسمیۀ ممیسه، به ضبط منشی كرمانی (ص 59) یا مامیسا، به ضبط راوندی (ص 167) كه به دنبال نام ابوطاهر آمده، به درستی معلوم نیست و تحقیقاتی كه محدث ارموی در تعلیقات كتاب النقض (2 / 738-740) در این خصوص انجام داده، راه به جایی نبرده است. هرچند بیشتر منابع كهن، دوران وزارت او را چیزی در حدود 3 ماه ضبط كرده‌اند، عباس اقبال بر آن است كه شرف‌الدین از محرم 515 تا محرم 516 این نصب را عهده‌دار بوده است (ص 249، 251).
ابوطاهر در روستای ویدهند قم زاده شد. دوران كودكی و نوجوانی را در همانجا سپری كرد و به روزگار سلطان ملكشاه سلجوقی از آنجا به بغداد رفت و در اردوگاه ملكشاه به خدمت مهذب‌الدین كمیج كه عارض لشكر بود، درآمد (منشی كرمانی، همانجا؛ عقیلی، 235). از مشاغل بعدی او تا سال 481 ق / 1088 م اطلاعی در دست نیست. در این سال چون مردم مرو از عامل آنجا نزد سلطان سلجوقی شكایت بردند، تاج‌الملك مأمور رسیدگی به این امر شد و چند تن را كه برای پذیرش این مقام استحقاق داشتند به خواجه نظام‌الملك پیشنهاد كرد. جواجه از آن میان به ابوطاهر رأی داد و ضمن اعطای القاب عمید و وجیه‌الملك،‌«عملِ» مرو را به دست او سپرد. از آن پس ابوطاهر تا پایان زندگی نزدیك به 40 سال علاوه بر مشاغل دیگر كه بعدها به دست آورد، این سمت را نیز در اختیار داشت (خواندمیر، حبیب السیر، 2 / 315، دستور الوزراء، 190).
چنانكه از پاره‌ای قصاید امیر معزی برمی‌آید، ابوطاهر در دستگاه خواجه صدرالدین محمد وزیر، سمت نیابت داشته است (اقبال، 250). اما امری كه موجب پیشرفت تدریجی او گردید، راه یافتن وی به دستگاه تركان خاتون (تاج‌الدین خاتون سَفَریه، د 515 ق) مادر سلطان سنجر و در دست گرفتن وزارت او بود (منشی كرمانی، 60؛ عقیلی، همانجا). امیر معزی هم تصریح دارد كه ابوطاهر كدخدای تركان خاتون است (ص 397، 596، جم‌ ).
هنگامی كه شهاب الاسلام ابوالمحاسن، برادرزادۀ نظام‌الملك و وزیر سلطان سنجر درگذشت، سلطان سنجر به جای او ابوطاهر را به وزارت برداشت، اما او در این مقام چندان نپایید و در 25 محرم 516 در اثر ابتلا به بیماری سختی درگذشت (عمادالدین كاتب، 245؛ رشیدالدین فضل‌الله، 1 / 349؛ عقیلی، همانجا). بیشتر مورخان مدت وزارت او را 3 ماه ضبط كرده‌اند. منشی كرمانی (همانجا) گوید كه شرف‌الدین ابوطاهر از 481 ق تا هنگام وفات، مدت 40 سال عمل مرو را در دست داشت. اگر این قول را بپذیریم تاریخ درگذشت او را بایستی چند سال بعد بدانیم، اما این روایت معتبر نمی‌نماید. پیكر ابوطاهر را به سبب اعتقادات وی در مشهد امام رضا (ع) به خاك سپردند و دیهی هم بر آن وقف گردید. سلطان سنجر كه از درگذشت او متأثر شده بود، فرزندانش را نواخت. مقام وزارت پس از ابوطاهر به تغان بك سپرده شد (قمی، 79؛ منشی كرمانی، همانجا).
گفته‌اند كه ابوطاهر مذهب شیعه داشت و به این مذهب پای‌بند بود. شاید به همین سبب، با فرزندان نظام‌الملك روابط خوبی نداشت، چه آنان به پیروی از پدر، در مذهب شافعی تعصب می‌ورزیدند، چنانكه ابوطاهر با سلطان سنجر در سعایت از شمس‌الملك ــ یكی از پسران نظام‌الملك ــ نزد سلطان محمود سلجوقی همداستان شد و سبب گشت كه سرانجام كار شمس‌الملك به دستگیری و زندان بینجامد (ابن اثیر، 10 / 614). قزوینی رازی هم در النقض نام ابوطاهر را همراه با برادرش اوحدالدین ابوثابت مهیسه وزیر فارس در شمار شیعیان برجسته یاد كرده است (ص 221-222).
ابوطاهر فردی دین‌دار، متشرع و مردم‌دار بود. امیر معزی (د 518 ق) شاعر نامور آن روزگار قصاید متعددی در ستایش وی دارد، به‌ویژه پس از دست یافتن او به وزارت چند قصیده در این باره سرود (برای نمونه، نك‌ : ص 306-310، 384-387، 396- 398، جم‌ ). نیز قصیدۀ معروف این شاعر به مطلع:

ای ساربان منزل مكن جز در دیار یار من تا یك زمان زاری كنم بر ربع و اطلال و دمن

در ستایش این وزیر است (ص 597- 599).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛
اقبال آشتیانی، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه و یحیی ذكاء، تهران، 1338 ش؛
امیر مغزی، محمد بن عبدالملك، دیوان اشعار، به كوشش محمد عباس اقبال، تهران، 1318 ش؛
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌ السیر، به كوشش دبیرسیاقی، تهران، 1333 ش؛
همو، دستور الوزراء، به كوشش سعید نفیسی، تهران، 1355 ش؛
راوندی، محمد بن علی، راح‌ةالصدور، به كوشش محمد اقبال، تهران، 1333 ش؛
رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به كوشش احمد آتش، تهران، 1362 ش؛
عقیلی، سیف‌الدین، آثار الوزراء، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1347 ش؛
عمادالدین كاتب، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، اختصار بنداری اصفهانی، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقص، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی،تهران، 1358 ش؛
قمی، نجم‌الدین، تاریخ الوزراء، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1363 ش؛
محدث ارموی، تعلیقات بر النقض (نک‌ : هم‌ ، قزوینی)؛
منشی كرمانی، ناصرالدین، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1364 ش.

سیدعلی آل‌داود