ابوسعید کوچکونجی

اَبوسَعیدِ كوچْكونْجی، مظفرالدین ابوسعید بن كوچكونجی (كوچونجی، كوچم) خان ابن ابی الخیرخان بن دولت شیخ اوغلان (د 939 ق / 1532 م)، فرمانروای ازبك از خاندان شیبانی (زامباور، 403؛ اوزن چارشیلی، III / (2) / 260). پدرش از جانب مادر به خاندان تیموری می‌پیوست و نوۀ دختری میرزا الغ بیک گوركانی بود (غفاری، 208؛ نوائی، 194). ابوسعید چهارمین حكمران از این خاندان با طهماسب اول صفوی (حك‌ 930-984 ق) معاصر بوده است.
ابوسعید پس از درگذشت پدرش در سمرقند (936 ق / 1530 م) عنوان خانی یافت و قائم مقام او شد (روملو، چ نوائی، 307؛ اسكندر بیك، 1 / 58). پس در ماوارءالنهر خطبه و سكه به نام او كردند (قمی، 1 / 196). وی پیش از رسیدن به فرمانروایی، ‌در بیشتر یورشهای ازبكان به ماوراءالنهر و خراسان همچون پدر و برادرانش شركت داشت، چنانكه جنگ وی با نیروهای قزلباش به فرماندهی امیر نجم ثانی، در حمایت از عبیدالله خان (قمی، 1 / 122-123؛ خواندمیر، 4 / 528- 529) و شركت در محاصرۀ هرات همراه پدرش (روملو، چ سیدن، 186) از آن جمله‌اند. اما ابوسعید چون به فرمانروایی نشست، درگیری با نیروهای قزلباش را بی‌فایده دانست (اسكندربیك، همانجا) و از شركت مستقیم در جنگ با قزلباش خودداری ورزید؛ چنانكه درخواست كمك عبیدالله خان ازبك را در جنگ با طهماسب صفوی رد كرد و گفت: « ... ما در جنگ قزلباش رفیق تو نیستیم، اولی وانسب آن است كه تو نیز به مملكت خود قناعت نموده، دست از این تلاش بی‌فایده بازكشی» (همانجا) و خانان قپچاق را با گفتن اینكه «محاربه و مقاتله با پادشاه قزلباش صورتی ندارد» (قمی، 1 / 209)، از جنگ با ایران منع كرد. همچنین وقتی عبیدالله خان ازبك، به محاصرۀ بهرام میرزا صفوی در هرات پرداخت، ابوسعید نه تنها در این جنگ شركت نكرد، بلكه «اتالیق» خود را برای درخواست صلح به میانجیگری فرستاد (اسكندربیك، 1 / 60؛ روملو، همان، 243).
ابوسعید سرانجام در سمرقند درگذشت (همان، 247) و عبیدالله خان به جای او به حكومت رسید (رضانور، 3 / 235؛ زامباور، همانجا).

مآخذ

اسكندربیك منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، 1350 ش؛
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، تهران، 1362 ش؛
رضانور، تورك تاریخی، استانبول، 1342 ق / 1924 م؛
روملو، حسن بیك، احسن التواریخ، به كوشش عبدالحسین نوائی، تهران، 1357 ش؛
همو، همان، به كوشش چ. ن. سیدن، تهران. 1347 ش؛
زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاكمة فی التاریخ الاسلامی، به كوشش زكی محمد و حسن احمد محمود، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛
غفاری قزوینی، قاضی احمد، تاریخ جهان آرا، تهران، 1343 ش؛
قمی، قاضی احمد، خلاصة التواریخ، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1359 ش؛
نوائی، عبدالحسین، شاه طهماسب صفوی، تهران، 1350 ش؛
نیز:

Uzunçarşili, I. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982.

علی اكبر دیانت