ابوجعفر بن شیرزاد

اَبوجَعْفَرِ بْنِ شیرْزاد، محمد بن یحیی بن زکریا بن شیرزاد (زنده در 335 ق / 946 م)، دبیر، وزیر و امیرالامرای بغداد. از آغاز زندگی و چگونگی ورود او به دستگاه خلافت چیزی نمی‌دانیم.
ابوعلی مسکویه (1 / 163-164) در وقایع 315 ق / 927 م از او به عنوان کاتب و ناظر بر امور هارون بن غریب الخال، از نزدیکان خلیفه، یاد کرده و آورده است که در همین سال هارون برای تصاحب دارایی ابوجعفر به او اتهاماتی وارد کرد و او را پس از دستگیری به مؤنس خادم سپرد. ابوالحسن زکریا، برادر ابوجعفر که از دبیران خالۀ مقتدر بود، از طریق وی به سیده، مادر مقتدر، متوسل شد و برادر را نجات داد، اما هارون بن غریب به علی بن عیسی بن جراح وزیر شکایت برد و ادعا کرد که ابوجعفر مبلغ هنگفتی به او بدهکار است.
علی بن عیسی پس از بررسی و داوری، ابوجعفر را از اتهامات هارون مبرا دانست (همانجا) و او را در شمار نزدیکان و کاتبان خویش درآورد. در این سالها که دستگاه خلافت و کار وزارت سخت پریشان بود، ابوجعفر توانست با تصدی مشاغل متعدد دیوانی اموال و املاک بسیار به دست آورد. دارایی ابوجعفر بن شیرزاد، توجه ابوجعفر محمد بن قاسم بن وهب وزیر القاهر را نیز جلب کرد و او را به اتهام مال‌اندوزی در مشاغل مالیاتی و دیوانی به حبس افکند، اما سرانجام با پادرمیانی ابویعقوب اسحاق بن اسماعیل، ابوجعفر سند پرداخت 000‘20 دینار را به وزیر سپرد و آزاد شد (همدانی، 1 / 79؛ ابوعلی مسکویه، 1 / 270).
در آغاز خلافت الراضی بالله (322- 329 ق)، هارون بن غریب به هوای امارت و سپهسالاری بغداد، از دینور آهنگ دارالخلافه کرد. ابوجعفر بن شیرزاد، چند بار از سوی خلیفه نزد هارون به رسالت رفت تا او را از تصمیم خویش باز دارد، اما هارون در همین احوال به قتل رسید (همو، 1 / 306- 309). در 323 ق ابراهیم بن شیرزاد سپرده شد (صولی، 61). وی در 324 ق از سوی ابن‌رائق (ﻫ م) امیرالامرای بغداد نزد بردیان که بر اهواز و بصره حکومت داشتند (نک‌ : ﻫ د، آل بریدی)، به رسالت رفت (همو، 86) و در 326 و 327 ق نیز همین رسالت را تکرار کرد تا میان ابن رائق و ابوعبداللـه بریدی صلح برقرار سازد (همدانی، 1 / 108، 113).
در شعبان 325 ابوجعفر بن شیرزاد توسط ابوعبداللـه کوفی کاتب بجکم به حبس افتاد و به پرداخت 000‘90 دینار محکوم شد (صولی، 89). در 327 ق، پس از درگذشت ابوالفتح فضل بن جعفر بن فرات (نک‌ : ﻫ د، ابن فرات) وزیر الراضی، به پایمردی ابوجعفر بود که خلیفه، ابوعبدالله احمد بن محمد بریدی را به وزارت بر نشاند (همدانی، 1 / 113؛ ابن تغری بردی، 3 / 264). در همین سال ابوجعفر از جانب ابن رائق، برای درخواست صلح نزد بجکم (ﻫ م) که به جای ابن رائق به امیرالامرائی بغداد منصوب شده بود، به واسط رفت (همدانی، 1 / 112) و بجکم او را به کتابت خویش برگزید، ولی سال بعد از این مقام برکنارش کرد (همو، 1 / 117). به روایت صولی (ص 147) بجکم در 329 ق کاتبان را به بهانۀ بررسی و محاسبۀ امور مالی اطراف و نواحی فراخواند و چون گرد آمدند، ابوجعفر بن شیرزاد و بستگان او را بازداشت کرد. برخی علت گرفتاری ابوجعفر را کوشش او در ازدواج دختر ابوعبدالله بریدی با بجکم دانسته‌اند (همدانی، 1 / 116٩، اما چنین می‌نماید که مال‌اندوزی آزمندانۀ ابوجعفر، طمع بجکم را نیز برانگیخته بود، زیرا بجکم پس از برکناری ابوجعفر وی را به پرداخت 000‘150 دینار محکوم کرد (صولی، همانجا) و با حیله‌ای بر دارایی او دست یافت (همدانی، 1 / 117).
ابوجعفر در آغاز محرم 329 از واسط روانۀ بغداد شد. در صفر همان سال ابوعبداللـه کوفی کاتب بجکم برای مطالبۀ مال از ابوجعفر به بغداد رفت و اسناد املاک او را به نام بجکم نوشت (صول، همانجا). تنوخی این ماجرا را به گونه‌ای روایت کرده که گویا ابوعبدالله کوفی با ابوجعفر روابط دوستانه داشته و در میانه سازشی بوده است، زیرا ابوعبدالله پس از قتل بجکم اسناد را به او باز پس داده است (4 / 28-42). به موجب این روایت پس از آنکه محمد بن ینال ترجمان و ابوبکر نقیب از سوی بجکم آهنگ ابوجعفر بن شیرزاد کردند، او در جامۀ زنان به خانۀ خالۀ مقتدر پناه برد و مدتی را مخفیانه در آرامش گذرانید، تا بجکم کشته شد و او از مخفیگاه درآمد. پس از آن ابوجعفر مدتی در خدمت آل بریدی به سر برد، اما در جنگی که میان بریدیان با یوسف بن وجیه حاکم عمان درگرفت، وی با تجهیزات خویش از آنان جدا شد و به واسط گریخت و به امیرالامراء توزون پیوست و عهده‌دار کتابت و نظارت بر کارهای او شد، اما در مرکز خلافت، محمد بن ینال ترجمان، حاکم بغداد و ابوالسحن ابن‌مقالۀ وزیر که از قدرت توزون نگران بودند، نزد متقی خلیفه، پیوستن ابوجعفر به توزون را نتیجۀ سازش با ابوعبداللـه بریدی وانمود کردند و خلیفه را ترسانیدند. چنانکه در محرم 332 که ابوجعفر از جانب توزون برای به دست گرفتن حکومت بغداد با 300 تن وارد آن شهر شد، ترس متقی فزونی گرفت. ابوجعفر نیز به امر و نهی نشست، بی‌آنکه در کاری به خلیفه رجوع کند (صولی، 244-245؛ همدانی، 1 / 135؛ ابن اثیر، 8 / 400-401، 406). در این میان سپاهی که متقی خلیفه از ناصرالدوله ابن حمدان خواسته بود تا او را در رفتن به موصل همراهی کند، به سرکردگی ابوعبداللـه حسین بن سعید بن حمدان، پسرعمّ ناصرالدوله به بغداد رسید. ابوجعفر بن شیرزاد پنهان شد و چون خلیفه از بغداد بیرون رفت، بار دیگر ظاهر شد و دست بیداد بر مردم گشود (همو، 8 / 406). به گزارش همدانی (1 / 137- 138) در این سال در بغداد فساد، گرانی، قحطی و ناامنی فزونی گرفت، چنانکه ارزش دیناری به درهمی رسید. ابوجعفر حتی مردم دیگر شهرها را به باجگزاری ملزم می‌کرد.
به گفتۀ صولی (ص 258) در 332 ق توزون، حمدانیان را شکست سختی داد، اما به پایمردی ابوجعفر بن شیرزاد که ورود معزالدوله احمد بن بویه به واسط و گرفتن خراج آن ناحیه را تهدیدی جدی می‌دانست، میاتن توزون و حمدانیان در شوال همان سال صلح شد. روابط ابوجعفر با توزون همچنان دوستانه ماند، چنانکه در نبرد با سیف‌الدوله نیز جانب توزون را گرفت (همدانی، همانجا) و آنگاه که معزالدوله آهنگ بغداد کرد، ابوجعفر با مال و سپاه، توزون را مدد رسانید. حتی روهی از عیاران را برانگیخت تا به نفع توزون، با سپاه آل بویه نبرد کردند. سرانجام توزون پیروز شد و دیلمیان گریختند (صولی، 262) و ابوجعفر بیش از پیش نزد توزون تقرب یافت.
توزون در 333 ق متقی را از خلافت عزل کرد و مستکفی را به جای وی برنشاند. در این وقت چندی ابوالفرج محمد بن علی سامری به وزارت پرداخت، اما به گفتۀ همدانی (1 / 144) وی جز نامی از وزارت نداشت و رشتۀ کارها به دست ابوجعفر بن شیرزاد بود. توزون در ربیع‌الاول همان سال اموال ابوالفرج را پس از عزل، مصادره کرد و ابوجعفر به جای وی به وزارت رسید (مسعودی، 4 / 262؛ نیز نک‌ : همدانی، 1 / 145). او در این مقام نیز به مال‌اندوزی و گرفتن اموال مردم پرداخت و هیچ‌کس را فرو نگذارد. حتی از علی بن عیسی کـه در هنگـام وزارتش او را برکشیده بود (نک‌ : سطور پیشین)، نیز مبلغی گرفت و از دیدار او پرهیز کرد. در همین سال از جانب خلیفه و توزون، به رسالت نزد ناصرالدولۀ حمدانی که در فرستادن خراج تأخیر کرده بود، رفت و صلح برقرار کرد (ابن اثیر، 8 / 446-447).
در ذیحجۀ همین سال ابوالحسین بریدی برای مقاله با برادرزاده‌اش ابوالقاسم به بغداد رفت و از توزون و ابوجعفر بن شیرزاد قول یاری گرفت، اما وقتی ابوالحسین دریافت که آن دو، در ازای مال فراوانی، برای ابوالقاسم خلعت فرستاده‌اند، برآن شد تا میان ابوجعفر و توزون اختلاف افکند. ابوجعفر پیشدستی کرد و ابوالحسین را به بند کشید، سپس با ارائۀ فتوای قتل او که پیش از آن از طرف فقیهان بغداد صادر شده بود، وی را در حضور خلیفه گردن زدند (همدانی. همانجا؛ ابن کثیر، 11 / 211).
در اوایل محرم 334 ابوجعفر به هیت لشکر کشید تا مالیات آنجا را وصول کند. حاکم هیت با پرداخت مبلغی با ابوجعفر صلح کرد. در 12 محرم که وی هنو در هیت بود، از درگذشت توزون باخبر شد. ابوجعفر که ظاهراً می‌خواست ناصرالدوله را به امارت برساند، سرانجام خود بدان منصب نشست و به بغداد آمد و در حضور خلیفه و قاضیان سوگند یاد کرد. ابن شیرزاد هزینۀ سپاه را بر دوش کارگزاران مالیاتی و بازرگانان نهاد. او چندان در گرفتن اموال مردم مبالغه می‌کرد که گفته‌اند در بغداد، اگر کسی برای عائلۀ خویش هم قوتی فراهم می‌کرد، دو خبرچین به نام هاروت و ماروت به امیر خبر می‌بردند و آن را از وی می‌گرفتند. از این‌رو و به سبب مالیاتهایی که بر همه‌چیز بست، ورود ارزاق و کالا به شهر قطع شد و بغداد را قحطی فرا گرفت (همدانی، 1 / 146-147؛ ابن اثیر، 8 / 448- 449) سپاهیان بر مردم چیره شدند و بزرگان بغداد گریختند (ابن تغری بردی، 3 / 285).
در همان سال ابوالحسن احمد بن بویه آهنگ بغداد کرد. ابن شیرزاد که 3 ماه و 5 روز را به امیرالامرائی گذرانیده بود، از بیم وی پنهان شد. با ورود ابن بویه به بغداد، خلیفه نیز پنهان گردید و چون ترکان مقیم بغداد، آن شهر را ترک کردند، خلیفه ظاهر شد و با ابن بویه دیدار کرد و او را مقام امیرالامرائی داد و برای گروهی از جمله ابن شیرزاد از معزالدوله امان خواست (همدانی، 1 / 148؛ ابن‌اثیر، 8 / 449- 450٩، اما در شعبان همان سال معزالدوله، مستکفی را از خلافت خلع کرد و مطیع را به جای او برنشانید و ابوجعفر بن شیرزاد با عنوان کاتب مقام وزارت یافت و هر چند او را وزیر نمی‌خواندند، گردانندۀ همۀ کارها بود (مسعودی، 4 / 277؛ همدانی، 1 / 149-150).
در شعبان این سال قحطی و مرگ از گرسنگی در بغداد شدت گرفت، چنانکه مردم ناگزیر به خوردن مردار تن در می‌دادند. معزالدوله بر ابوجعفر خشم گرفت و او را به خیانت در اموال متهم کرد (ابن تغری بردی، 3 / 286). ابوجعفر نیز در رمضان 334 به ناصرالدوله (ابن تغری بردی، 3 / 286). ابوجعفر نیز در رمضان 334 به ناصرالدوله ابن حمدان که با معزالدوله در جنگ بود، پیوست و با سپاه ناصرالدوله به بغداد بازگشت و بر آن شهر مستولی شد و به نیابت ناصرالدوله به گردانیدن امور پرداخت (ابن‌اثیر، 8 / 453). او همچنان از بغداد ناصرالدوله را تقویت می‌کرد تا آنجا که به تحریک او عیاران با سپاه معزالدوله نبرد کردند. در جریان همین نبرد، ابن‌شیرزاد بر کافور، خادم معزالدوله، دست یافت. معزالدوله برای تلافی، ابوالحسین بن شیرزاد برادر ابوجعفر را که دستگیر کرده بود، زنده به دار آویخت. پس ابوجعفر نیز کافور را رها کرد و معزالدوله برادر او را از دار فرود آورد (همدانی، 1 / 151). چون معزالدوله بار دیگر بغداد را تصرف کرد، ناصرالدوله در 335 ق پنهان از ترکان (بازماندگان توزون) با او پیمان بست. از این روی ترکان بر ناصرالدوله شوریدند و او ناگزیر با ابن شیرزاد به موصل رفت (نک‌ : ﻫ د، آل حمدان) و چون می‌پنداشت که شورش ترکان بر اثر تحریک ابن‌شیرزاد بوذه باشد، هنگامی که به مرج جهینه رسید، او را کور کرد (همو، 1 / 158) و به وزیر خویش صیمری سپرد (ابن اثیر، 8 / 467). روز بعد ابوجعفر را به بغداد فرستادند و معزالدوله وی را به پرداخت 500 هار درهم محموم کرد (ابوعلی، 2 / 110). از این پس، از زندگانی و تاریخ مرگ او آگاهی در دست نیست.
ابوجعفر بن شیرزاد چنانکه از مناظرۀ او با مستکفی برمی‌آید، به شعر و ادب نیز علاقه داشت (مسعودی، 4 / 263). وی را کاتبی خوش‌قدم می‌دانستند که به گفتۀ صولی (ص 255) تا وی کاتب هارون بن غریب الخال بود، هر روز کار هارون بالا می‌گرفت و پس از آن روزگار از او روی بر گردانید و کارش تباه شد. چون کاتب بجکم شد، بجکم چنان حشمتی یافت که هیچ امیری نیافته بود و چون به کتابت توزون پرداخت، توزون به پایه‌ای رسید که کس را گمان نبود.

مآخذ

ابن اثیر، الکامل؛
ابن تغری بردی، النجوم؛
ابن کثیر، البدایة؛
ابوعلی مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، به کوشش ف. آمدرز، قاهره، 1332 ق / 1914 م؛
تنوخی، محسن بن علی، الفرج بعد الشدّة، به کوشش عبود شالجی، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛
صولی، محمد بن یحیی، اخبار الراضی باللـه و المتقی للـه، به کوشش هیورث. دن، قاهره، 1936 م؛
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛
همدانی، محمد بن عبدالملک، تکلمة تاریخ الطبری، به کوشش آلبرت یوسف کنعان، بیروت، 1968 م.

محمد آصف فکرت