امینیه

اَمینیّه، عنوان 4 مدرسه در دمشق، بعلبك، بصرى و بیت‌المقدس كه به سبب انتساب به لقب بانیانش «امین‌الدین، یا امین‌الدوله»، امینیه نام گرفته است.

امینیۀ دمشق

كهن‌ترینِ این مدارس، امینیۀ دمشق است كه امین‌الدین، یا امین‌الدوله ربیع الاسلام كمشتگین بن عبدالله طغتكینی (د 541 ق/ 1146 م) از امیران و اتابكان مشهور دستگاه سلجوقیان شام كه در شهرهای این خطه حكمرانی و اتابكی داشته، در 514ق/ 1120م، آن را مخصوص آموزش شافعی مذهبان دمشق تأسیس كرده است (ابن شداد، 231؛ نعیمی، 1/ 177- 179؛ حصنی، 3/ 944).
با توجه به تاریخ پیدایش مدارس در شام چنین برمی‌آید كه امینیه نخستین مدرسه‌ای است كه در آنجا تأسیس گردیده است. دربارۀ چگونگی بنیاد این مدرسه نوشته‌اند: قاضی ابن موسى محمد بن عبدالله بلامشی حنفی (د 506 ق) بر آن شد كه امامی حنفی مذهب را برای اقامۀ نماز در جامع دمشق برگمارد. دمشقیان از پذیرفتن امامت او خودداری كردند و همه در دارالخیل در مقابل جامع و اراضی اطراف آن نماز خواندند و سپس مدرسۀ امینیه در آنجا تأسیس شد (نعیمی، 1/ 178). از این رو، می‌توان دریافت كه امینیه سرآغاز نهضت تأسیس مدارسی بوده كه به تأسی از مدارس نظامیۀ خراسان و جبال و عراق و حدود 6 دهه پس از تأسیس مدرسۀ پر آوازۀ نظامیۀ بغداد بنیاد شده است و به شیوۀ نظامیه‌ها دارای پشتوانۀ اموال وقفی، متولی و ناظر موقوفات بوده، و معیدان و مقیمان در مدرسه از صالحان و زهاد داشته است و حكمرانان زمان و بزرگان دولت در اداره و عزل و نصب مدرسان و ناظران آن مداخله می‌كرده‌اند (ابن‌شداد، همانجا؛ ابن كثیر، 13/ 144؛ نعیمی، 1/ 194؛ ابن قاضی شهبه، 3/ 160، 187- 188).
امینیۀ دمشق در مقابل باب الزیاده از درهای جامع اموی كه در قدیم به باب الساعات معروف بوده، ساخته شد و با مدرسۀ مجاهدیه و قیساریۀ قواسین و بازار معروف به سوق السلاح همسایه بود؛ این اماكن جملگی در كوی معروف و قدیم قباب قرار داشت كه خانۀ مسلمة بن عبدالملك اموی نیز در آنجا واقع بود (نعیمی، 1/ 177- 179؛ حصنی، همانجا). در 740 ق/ 1339م كه نصارای دمشق شهر را به آتش كشیدند، قسمتی از مدرسۀ امینیه آسیب دید (ابن كثیر، 14/ 198). با اینهمه، از شرح حال برخی استادان و معیدان این مدرسه چنین بر می‌آید كه امینیه تا اواخر سدۀ 8 و اوایل سدۀ 9 ق فعالیت آموزشی داشته است. هزینه‌های جاری مدرسه و زندگی مدرسان و طلاب از درآمد موقوفات امینیه تأمین می‌شده است (نک‌ : نعیمی، 1/ 179-201). مواد درسی امینیه همان اصول و فروع دین بر اساس مذهب شافعی، قرآن و حدیث و تفسیر و صرف و نحو و لغت و ادب عربی و نیز تعلیم خط بوده است. از سدۀ 10 ق/ 16 م به بعد از فعالیت آموزشی و وجود مدرسان و طلاب در این مدرسه نشانی در دست نیست. در سدۀ اخیر، این مدرسۀ مخروبه نوسازی شد و به صورت مكتب‌خانه‌ای برای آموزش كودكان درآمد و محل كنونی آن در بازار معروف به سوق الحریر دمشق قرار دارد (حصنی، همانجا؛ كردعلی، 5/ 76).
از جمله مدرسان معروف امینیه باید از جمال الاسلام علی بن مسلم سلمی شافعی دمشقی، معروف به ابن‌شهرزوری (د 533 ق/ 1139م) مفتی شام در عصر خویش و مفسر، فقیه، اصولی و استاد در خوش‌نویسی نام برد. وی نخستین فقیه شافعی است كه در امینیه به تدریس پرداخت. اینکه به استناد طبقات الشافعیۀ اسنوی گفته‌اند: ابوحامد محمد غزالی (د 505 ق) در مدرسۀ امینیه در حلقۀ درس استادی حضور یافته كه به تكرار «قال الغزالی» می‌گفته است (همایی، 155)، با توجه به تاریخ تأسیس امینیه در 514 ق، یعنی حدود 10 سال پس از مرگ غزالی درست نیست (نک‌ : اسنوی، 2/ 428؛ ذهبی، العبر، 2/ 445؛ نعیمی، 1/ 180-181).
پس از جمال‌الاسلام پسرش ابوبكر محمد (د 564 ق) و پس از او نواده‌اش شرف‌الدین ابوالحسن علی (د 602 ق) كه از دانش آموختگان امینیه بودند، در همانجا مرتبۀ مدرسی یافتند (اسنوی، 2/ 429-430؛ ذهبی، سیر ... ، 21/ 423-424؛ نعیمی، 1/ 181-182). نیز كسانی چون نجم‌الدین ابوالبركات عبدالرحمان بن ابی عصرون حارثی دمشقی (د 562 ق)، خطیب جامع اموی دمشق (نعیمی، 1/ 179، 183)؛ قطب‌الدین ابوالمعالی مسعود بن محمد نیشابوری طریثیثی (د 578 ق) از فقیهان بزرگ شافعی (نعیمی، 1/ 183-184؛ كسائی، 100)؛ ضیاءالدین ابوالحسن، معروف به ابن عقیل شافعی دمشقی (د 601 ق)، امام مشهد علی (ع)؛ قاضی جمال‌الدین ابوالولید مصری (د 623 ق)؛ قطب‌الدین ابن ابی عصرون (د 675 ق)؛ علاءالدین ابوالحسن علی ابن زملكانی انصاری (د 680 ق)؛ ابن خلكان (د 681 ق)؛ ابوحفص عمر بن احمد قزوینی (د 699 ق) و برادرش جمال‌الدین (د 739ق)؛ بدرالدین حسن ابن علی ابن المحدث (د 733 ق)؛ تقی‌الدین علی سبكی (د 756ق) و فرزندش تاج‌الدین عبدالوهاب سبكی (د 771 ق) كه به فرمان سلطان ملك منصور به مدرسی امینیه منصوب شد، از جمله بزرگان علمی و دینی زمان خود بوده‌اند كه در این مدرسه كرسی تدریس داشته‌اند (نعیمی، 1/ 180، 186-187، 190، 191، 193، 195-197، 199؛ ابن كثیر، 13/ 48، 235، 314، جم‌ ، 14/ 12، 14، 183؛ ذهبی، همان، 22/ 257؛ ابن تغری بردی، المنهل ... ، 1/ 337- 338، النجوم، 11/ 108- 109؛ اسنوی، 2/ 13؛ ابن شاكر، 1/ 111).
وجود معیدان در مدرسۀ امینیه حاكی از كثرت حضور دانشجویان در حلقۀ درس استادان و رسیدگی به مسائل درسی طلاب بوده است (مثلاً نک‌ : نعیمی، 1/ 203-204).

امینیۀ بعلبك

این مدرسۀ شافعیه منسوب به بانی آن امین‌الدین (امین‌الدوله) ابوالحسن ابن غزال سامری از پزشكانی است كه در دستگاه امیر صالح اسماعیل ایوبی به حكمرانی بعلبك و وزارت رسید (ذهبی، همان، 22/ 137؛ ابن‌كثیر، 13/ 164-165). تنها مدرس نامدار این مدرسه قاضی رفیع‌الدین ابوحامد جیلی (د 641، یا 642 ق) از مردم گیلان بود كه در پزشكی، فلسفه، كلام، علوم اوائل و دانشهای دینی دستی قوی داشت. مدرسۀ امینیه و جامع بعلبك در جریان سیل 717ق/ 1317م خراب شد و از آن پس دیگر اطلاعی از آن در دست نیست (همو، 14/ 84؛ اسنوی، 1/ 592-593؛ نعیمی، 1/ 188، 2/ 282، 285-286).

امینیۀ بصرى

شهر بصرى از نواحی دمشق و مركز حوزۀ حوران بوده است. تنها اطلاع از این امینیه كه مخصوص حنفیان بود، حضور صفی‌الدین ابوالقاسم بن محمد بن عثمان بن محمد تمیمی (د 680 ق/ 1281 م) از مشایخ حنفیه در بصرى بوده كه فضل و دانش و دیانتی به كمال داشته است. به گفتۀ ابن كثیر تولیت و تدریس امینیۀ بصرى بیش از 100 سال در دست خاندان صفی‌الدین بوده است (13/ 316-317، 14/ 326).

امینیۀ بیت‌المقدس

بانی این مدرسه امین‌الدین عبدالله نام داشت كه در 730ق/ 1330م در عهد حكمرانی ناصرالدین محمد بن قلاوون (693-741 ق) از سلاطین مملوك مصر و شام، آن را برای آموزش شافعی مذهبان قدس شریف وقف كرد. قاضی برهان‌الدین ابراهیم بن ابی بكر موصلی شافعی (د 816ق/ 1413م)، فقیه صوفی مشربی كه فرمان تدریسش در مدرسه و زاویۀ امینیه از سوی نایب‌السلطنۀ دمشق صادر شد و نیز زین‌الدین عبدالرحمان بن محمد قلقشندی شافعی (د 826ق) از مدرسان شناخته شدۀ این مدرسه بوده‌اند (قلقشندی، 12/ 298، 422). امینیۀ قدس پس از عصر ممالیك تا اوایل سدۀ 14 ق/ 20 م دایر بوده است (عبدالمهدی، 2/ 44-47).

مآخذ

ابن تغری بردی، یوسف، المنهل الصافی، به كوشش محمد امین، بیروت، 1984 م؛
همو، النجوم؛
ابن شاكر كتبی، محمد، فوات الوفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، دارالثقافه؛
ابن شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به كوشش سامی دهان، دمشق، 1375 ق/ 1956 م؛
ابن قاضی شهبه، ابوبكر، تاریخ، به كوشش عدنان درویش، دمشق، 1977 م؛
ابن‌كثیر، البدایة و النهایة، به كوشش ابوملحم و دیگران، بیروت، 1407ق/ 1987م؛
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به كوشش عبدالرحمان جبوری، بغداد، 1390 ق/ 1970 م؛
حصنی، محمدادیب، منتخب التواریخ لدمشق، دمشق، 1353 ق؛
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1405ق/ 1985م؛
همو، العبر، به كوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405 ق/ 1985م؛
عبدالمهدی، عبدالجلیل حسن، المدارس فی بیت‌المقدس، عمّان، 1981 م؛
قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛
كردعلی، محمد، خطط الشام، دمشق، 1403 ق؛
كسائی، نورالله، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران، 1363ش؛
نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به كوشش جعفر حسنی، دمشق، 1367 ق/ 1948 م؛
همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، تهران، 1342 ش.

نورالله كسائی