ام عماره

اُمِّ عُماره، كنیۀ نَسیبه بنت كعب (د پس از 13 ق/ 634 م)، از زنان صحابی پیامبر (ص). در پاره‌ای مآخذ، نام او را نُسَیبه نیز ضبط كرده‌اند (نک‌ : كلبی، 2/ 49؛ واقدی، 2/ 685)، اما نباید او را با یكی دیگر از زنان صحابی پیامبر (ص) به نام نُسیبه بنت كعب كه «ام عطیه» كنیه داشت و او نیز از انصار بود، خَلط كرد (نک‌ : همانجا، كه از هر دو در یك واقعه نام برده است؛ خلیفه، 2/ 878؛ نیز نک‌ : ابن‌عبدالبر، 4/ 1947؛ ابن ماكولا، 7/ 337- 338).
پدر ام عماره، كعب بن عمرو، از بنی مازِنِ خزرج ــ قبیلۀ مشهور یثرب (مدینۀ بعدی) ــ و مادر وی رباب دختر عبدالله نیز از همان قبیله بود (كلبی، همانجا؛ ابن‌هشام، 2/ 319؛ ابن‌سعد، 8/ 301). دو برادر او، عبدالله و عبدالرحمان بن كعب نیز از اصحاب به شمار می‌رفتند (همانجا).
ام عماره گویا نخست با زید بن عاصم از بنی نجارِ خزرج ازدواج كرد و از او دو فرزند به نامهای حبیب ــ كه بدین سبب به او ام حبیب نیز گفته می‌شد (نک‌ : ابن هشام، همانجا؛ بلاذری، فتوح ... ، 126، به نقل از واقدی) ــ و عبدالله داشت كه هر دو در شمار اصحاب بودند (نیز نک‌ : كلبی، همانجا).
ام عماره، در شهر مدینه از نخستین گروندگان به اسلام و یكی از دو زنی بود كه گفته‌اند در بیعت دوم عقبه اسلام آورد. در این بیعت، همسر بعدی او، غزیة بن عمرو ــ از بنی نجار ــ كه ام عماره از او نیز دو فرزند به نامهای تمیم و خوله داشت ــ شركت جست (ابن سعد، همانجا؛ بلاذری، انساب ... ، 1/ 250؛ نیز نک‌ : ابن هشام، همانجا).
ام عماره برای كمك به جنگجویان و زخمیان در چند غزوه حضور داشت و به ویژه در غزوۀ احد، چون پیامبر (ص) را در تنگنا دید، جان‌فشانی بسیار از خود نشان داد؛ چندانکه زخمها برداشت (واقدی، 1/ 268؛ ابن سعد، همانجا) و به همین سبب پیامبر اكرم (ص) او را ستایش، و سپس از وی عیادت كرد (همو، 8/ 302-303؛ بلاذری، همان، 1/ 325-326).
وی اگرچه به سبب زخمهایی كه در احد برداشته بود، از شركت در غزوۀ حمراء الاسد بازماند (نک‌ : واقدی، 1/ 268-273؛ ابن سعد، 8/ 302)، اما در دیگر غزوات و حوادث همراه لشكریان اسلام بود (واقدی، 2/ 574، 735؛ خلیفه، 2/ 880؛ ابن‌عبدالبر، همانجا؛ ذهبی، 2/ 278).
ام عماره در دورۀ خلافت ابوبكر، در جنگ یمامه نیز شركت جست و در همین جنگ یك دست خود را از دست داد (واقدی، 1/ 269؛ ابن سعد، 8/ 304؛ بلاذری، همان، 1/ 325، فتوح، همانجا؛ ذهبی، 2/ 281).
به تاریخ درگذشت او در مآخذ اشاره‌ای نشده است، اما از متن یك روایت چنین برمی‌آید كه تا دورۀ خلافت عمر بن خطاب زنده بوده است (ابن سعد، 8/ 303؛ بلاذری، انساب، 1/ 325-326).
از ام عماره چند حدیث از قول رسول اكرم (ص) نقل شده است (احمد بن حنبل، 6/ 439؛ ابن‌ماجه، 1/ 556؛ نیز نک‌ : مزی، 13/ 92-93).

مآخذ

ابن سعد، محمد، كتاب الطبقات الكبیر، به كوشش بروكلمان و دیگران، لیدن، 1321 ق؛
ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق/ 1960 م؛
ابن ماجه، محمد، سنن، به كوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، 1395 ق/ 1975 م؛
ابن ماكولا، علی، الاكمال، به كوشش نایف عباسی، بیروت؛
ابن هشام، عبدالملك، سیرة النبی (ص)، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1391 ق/ 1971 م؛
احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق؛
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به كوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959 م؛
همو، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله و عمر انیس الطباع، بیروت، 1407ق/ 1987 م؛
خلیفة بن خیاط، الطبقات، به كوشش سهیل زكار، دمشق، 1966 م؛
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405 ق؛
كلبی، هشام، نسب معد و الیمن الكبیر، به كوشش محمود فردوس العظم، دمشق، دارالیقظة العربیه؛
مزی، یوسف، تحفة الاشراف، بمبئی، 1403 ق/ 1982 م؛
واقدی، محمد، المغازی، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م.

ناهده فوزی