آصف خان

آصِف‌خان، خواجه غیاث‌الدین علی قزوینی، از دولتمردان صاحب کمال، سرشناس و ایرانی‌الاصل دورۀ اکبرشاه (963-1014ق / 1556-1605م). وی فرزند آقا ملّای دوات‌دار قزوینی (صمصام‌الدوله، 90؛ علّامی، تعلیقات مترجم به انگلیسی، 398) از رجال دربار شاه طهماسب صفوی (919-984ق / 1513-1576م) است که خود را از اولاد شیخ شهاب‌الدین سهروردی (539-632ق / 1144-1235م) می‌دانست (صمصام‌الدوله، 90-91). غیاث‌الدین برخلاف برادرانش میرزا ‌بدیع‌الزمان حاکم کاشان پدر میرزاجعفر آصف‌خان (ه‌ م) و آقامحمد زمان، دیوانی دارالسلطنۀ تبریز و احمدبیگ از حاکمان محال خراسان (اسکندربیگ، 166) که در ایران و دربار شاه‌طهماسب ماندگار شدند، راه هند در پیش گرفت (صمصام‌الدوله، 90-91؛ علامی، تعلیقات مترجم به انگلیسی، 479) و همچون غیاث‌بیگ تهرانی پدر ابوالحسن آصف‌خان (ه‌ م) وزیر مقتدر جهانگیر، از مردان بسیار مؤثر و بانفوذ دربار تیموریان هند شد. آصف‌خان به همراه تنی چند از سرداران وفادار به اکبرشاه، عهده‌دار اقدامات نظامی مهمی گشت که منجر به غلبۀ اکبر بر راجپوتها و تصرف قلاع و مراکز قدرت آنان در گُجْرات و نواحی شمال هند گردید، چنان که علامی نام او را در شمار «بهادران اخلاصمند» اکبرشاه ‌یاد کرده است (3 / 49). نخستین‌بار در 976ق / 1568م پس از تصرف قلعۀ «چَتور» همراه قلیچ‌خان اندجانی مأموریت یافت که شاهزادگان یاغی را وادار به فرمانبری سازد (خافی‌خان، 173؛ فرشته، 1 / 258). آنگاه در ایلغار 9 روزۀ گجرات در 981ق / 1573م در رکاب اکبرشاه مأموریتهای دشواری انجام داد و الحاق لشکر «پَتن» را به اردوی اکبرشاه به انجام رساند (2 جمادی‌الاول 981ق / 30 اوت 1573م، ملاعبدالباقی نهاوندی، 797-799). پس از بازگشت از گجرات به پاس خدماتش، در 16 جمادی‌الاول 981ق / 14 سپتامبر 1573م به خطاب آصفخانی نایل و به بخشیگری (مقام لشکرآرایی و انتظام امور سپاه) گجرات زیر فرمان میرزاعزیز کوکه منصوب شد (نهاوندی، 796-799؛ علّامی، 3 / 64).
در جنگ اکبرشاه با «رانا» آصف‌خان در سپاهی که به فرماندهی کنورمانسنگهه از اَجْمیر به سوی کوکند رهسپار شد (دوشنبه دوم محرم 984ق / اول آوریل 1576م)، در کهنور از فرماندهان هراول (دستۀ پیشقراولان لشکر) بود (صمصام‌الدوله، 91؛ علامی، 3 / 174) و پس از پیروزی سپاه مغول در این جنگ، اکبرشاه وی را با جمعی دیگر از سرداران خود برای پاک کردن « ایدر» از شورشیان به آن سامان فرستاد (984ق / 1576م). آصف‌خان در موقعیت بحرانی و دشواری که پس از کشته شدن میرزا‌مقیم نقشبندی روی داده بود، فرماندهی سپاه را به عهده گرفت و دشمن را سرکوب و «ایدر» را تصرف کرد (صمصام‌الدوله، 92؛ علّامی، 3 / 191، 199). در 986ق / 1578م همراه کنور مانسنگهه و زین‌خان کوکه مأمور گوشمالی امرای بلوچ گردید (علامی، 3 / 248) و در 987ق / 1579م به مالوه و گجرات اعزام شد تا زیر نظر شهاب‌الدین احمدخان به انتظام امور لشکری (بخشیگری) بپردازد (علامی، 3 / 264).
خواجه غیاث‌الدین علی‌آصف‌خان در 989ق / 1581م در گجرات وفات یافت (صمصام‌الدوله، 92). او را مردی شجاع و خوش‌سخن توصیف کرده‌اند (علامی، 3 / 64).
ازدواج دختر او با ابوالحسن آصف‌خان وزیر مقتدر جهانگیر و برادر نورجهان و پدر ممتاز محل دو ملکۀ معروف هند، نفوذ خانوادۀ او را افزونی بخشید (علامی، تعلیقات مترجم به انگلیسی، 398، 575). لیکن پسر او میرزا ‌نورالدین به سبب شرکت در توطئۀ شاهزادۀ دربند (خسرو) بر ضد جهانگیر، به دار کشیده شد (صمصام‌الدوله، 93؛ جهانگیر‌گورکانی، دیباچۀ جهانگیرنامه، 71).

مآخذ

اسکندربیک‌منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1350ش، 1 / 166؛ جهانگیر گورکانی، نورالدین محمد، جهانگیرنامه، به کوشش محمدهاشم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1359ش، صص 70-71؛ خافی‌خان نظام‌الملکی، منتخب‌اللباب، به کوشش مولوی کبیرالدین احمد و مولوی غلام‌قادر، کلکته انجمن آسیایی بنگاله، 1869م؛ صمصام‌الدوله، شاهنوازخان، مآثرالأمراء، به کوشش مولوی عبدالرحیم، کلکته، انجمن آسیایی بنگاله، 1888م؛ علّامی، ابوالفضل، اکبرنامه، به کوشش مولوی عبدالرحیم، کلکته، انجمن آسیایی بنگاله، 1886م؛ فرشته، محمدقاسم، تاریخ، کانپور، 1290ق؛ نهاوندی، ملاعبدالباقی، مآثر رحیمی، به کوشش محمدحسین هدایت، کلکته، انجمن آسیایی بنگاله.

بخش تاریخ