آثار الوزراء

آثارُالوُزَراء، كتابی تاریخی به زبان فارسی نوشتۀ سیف‌الدین حاجی بن نظام عقیلی از نویسندگان و دبیران دربار تیموریان در سدۀ 9ق / 15م. وی این كتاب را میان سالهای 875 و 892 ق / 1470 و 1487م به نام و برای خواجه قوام‌الدین نظام‌الملك خوافی نوشته است. این خواجه از بزرگان دربار سلطان حسین بایقرا (842-911ق / 1438-1505م) بوده كه پس از سالها تصدی مناصب بلند دیوانی و وزارت در 903ق / 1498م به قتل رسید (خواندمیر، 418-432).
چنانكه از محتویات كتاب برمی‌آید، نویسنده از اوایل جوانی وارد كار دیوانی شده و عمر خود را تا 40 سالگی در این كار گذرانده است. وی در این مدت از كتابهای تاریخی ارزندۀ گوناگون یادداشتهایی برگرفته و از مكاتبات پادشاهان و پیران و بزرگان و دانشمندان و وزیران مجموعه‌ای فراهم آورده تا از آن میان كتابی تألیف كند. خواجه قوام‌الدین فرمان به آوردن مجموعۀ سیف‌الدین عقیلی داد، ولی چون اینها شامل سره و ناسره بود از این‌رو نویسنده تصمیم گرفت آنها را بپیراید و كتابی در شرح زندگی وزیران بنویسد. وی برای این كار به بررسی و مطالعۀ كتابهایی پرارزش پرداخته است، همچون تاریخ الرسل و الملوكِ محمدبن جریر طبری (224-310ق / 839-922م)؛ شاهنامه، سرودۀ حكیم ابوالقاسم فردوسی (ح 329-416ق / 941-1025م)؛ جوامع الحكایات سدیدالدین محمد بن محمد عوفی (د پس از 630 ق / 1233م)؛ الفرج بعد الشدة ابوعلی محسن تنوخی (328-384ق / 940-994م)؛ جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌الله (مق‌ 718ق / 1318م)؛ تاریخ یمینی ابونصر محمد عتبی (ح 350-431ق / 961-1040م)؛ تاریخ سلجوق؛ تاریخ جهانگشای عطاملك جوینی (د 681 ق / 1282م)، مجمع الانساب محمد بن علی بن محمد شبانكاره‌ای (نگارش 733ق / 1333م)، قابوس‌نامۀ عنصرالمعالی كیكاوس بن اسكندر (د پس از 475ق / 1082م)، تاریخ آل مظفر محمود كتبی (تألیف حدود 823 ق / 1420م)، تاریخ كرمان، نسائم‌الاسحار من لطائم‌الاخبار ناصرالدین منشی كرمانی (كه در 29 صفر 725ق / 14 فوریۀ 1325م از نگارش آن فراغت یافته)، سوانح الافكار رشیدی، مقامات ابونصر مشكان (صاحب دیوان رسالت محمود غزنوی در 401ق / 1010م) نوشتۀ ابوالفضل بیهقی (385-470ق / 995-1077م) و برخی آثار دیگر. بدین‌سان، در این كتاب مطالب مهمی از اسنادی آمده است كه اصل آنها از میان رفته است، مانند مقامات ابونصر مشكان و مجلدات گم‌شدۀ تاریخ بیهقی كه جز در این كتاب نمی‌توان بدان دسترسی یافت. پیداست كه نویسنده در سدۀ 9ق / 15م به همۀ آثار یادشده دسترسی داشته است. با این همه، او بیشترین برداشت را از نسائم الاسحار كرده و در بسیاری موارد نوشته‌های آن را بی‌كم‌وكاست به نام خود آورده است. انشای آثار الوزراء به دلیل اقتباس نویسندۀ آن از كتابهای گوناگون، دارای سبكهای مختلف است: گاه سادگی و آراستگی و بلاغت شگفت‌انگیز ابوالفضل بیهقی و استادش بونصر مشكان خواننده را به اعجاب می‌آورد و گاه سجعها و موازنه‌ها و صناعتهای جامع‌التواریخ از نظر می‌گذرد. گاه نیز انشای آن به سبك رایج و معمول روزگار نویسنده نزدیك می‌شود و سست و ناهموار و ناپخته می‌گردد (محجوب، 985).
آثار الوزراء دارای 2 مقاله است. مقالۀ اول در ذكر آثار و اخبار وزرای سابق است و آن دارای 12 باب است: وزرای پادشاهان گذشته، وزرای خلفای راشدین ]مؤلف، مشاوران ابن خلفا را وزیر خوانده است[، وزرای بنی‌امیه، وزرای بنی‌عباس، وزرای آل سامان، وزرای غزنویان، وزرای آل بویه، وزرای سلجوقیان، وزرای خوارزمشاهیان، وزرای چنگیزخان و اولاد و احفاد او، وزرای آل مظفر و پادشاهان غور، وزرای امیرتیمور گوركانی و فرزندان وی. مقالۀ دوم، در ذكر آثار و اوضاع «آصف زمان»، خواجه قوام‌الدین، است و آن دارای 4 باب است: اخلاق وی و برتری او بر همۀ وزیران جهان، كارهای او پیش از وزارت، زمان وزارت، عنایات پادشاه اسلام به وی.
ستایشهای بلیغ نویسنده از امیرالمؤمنین علی(ع) و امامان بزرگوار پس از او، می‌تواند دلیلی بر شیعی بودن وی باشد.
از كتاب آثار الوزراء هشت نسخه موجود است: پتنۀ هندوستان، موزۀ بریتانیا، آصفیۀ حیدرآباد دكن، بادلیان آكسفورد، دانشگاه كمبریج، دیوان هند، مجلس شورای ملی (سابق) و كتابخانۀ شخصی سعید نفیسی. این كتاب را میرجلال‌الدین حسینی محدث ارموی (1284- 1358ش) از روی نسخۀ خطی مجلس شورا به شیوه‌ای علمی و انتقادی تصحیح كرده و به سال 1347ش در تهران منتشر ساخته است. مصحح در ویرایش این كتاب رنج فراوان برده است: تصحیح اشتباهات مؤلف از روی اسناد اصلی،‌تعیین كاست و فزودها، معنی‌كردن اصطلاحات و واژه‌های دشوار، مشخص‌كردن موارد مأخوذ از مآخذ اصلی و تنظیم فهرست اعلام گسترده.

مآخذ

افشار، ایرج، «یادداشت»، راهنمای كتاب، س 2، شم‌ 3 (آذر 1338ش)، صص 413-414؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، دستورالوزراء، به كوشش سعید نفیسی، تهران، 1355ش؛ عقیلی، سیف‌الدین،‌ آثار الوزراء، به كوشش جلال‌الدین حسینی ارموی، دانشگاه تهران، 1347ش، جم‌ ؛ محجوب، محمدجعفر، «آثار الوزراء»، سخن، س 10، شم‌ 8‌ (آبان 1348ش)، صص 895-903؛ محقق، مهدی، «آثار الوزراء»، راهنمای كتاب، س 2، شم‌ 3 (آذر 1338ش)، صص 410، 413.

بخش ادبیات