آثار عجم

آثارِ عَجَم، كتابی جغرافیایی و تاریخی به زبان فارسی، نوشتۀ سیدمحمد نصیر بن میرزا جعفر حسینی، فرصت شیرازی ملقب به «فرصت‌الدوله» (1271-1339ق / 1855-1921م). نویسندۀ این كتاب در شیراز زاده شد در همانجا درگذشت. علوم زمان را به خوبی آموخت و با زبان انگلیسی آشنایی پیدا كرد. موضوع بنیادی این كتاب اوضاع جغرافیایی و آثار تاریخی فارس است، اما مطالب فراوان دیگری نیز به این شرح دارد: 1. تاریخ پادشاهان و بزرگان، زندگی‌نامۀ دانشمندان، شاعران، عارفان و هنرمندان فارس و ذكر فرقه‌ها و برخی از عقاید مردم آن سرزمین؛ 2. اطلاعاتی تاریخی و جغرافیایی و باستان‌شناسی دربارۀ سایر نقاط ایران و سرزمینهای مجاور آن؛ 3. شمه‌ای از تاریخ اسلام و احوال یاران پیامبر، عارفان متقدم و متأخر، حكیمان پیش از اسلام،‌ عالمان، ادیبان، سخنوران و برخی از شاعران عرب؛ 4. مطالب علمی از حكمت، كلام، هیأت، هندسه، نجوم، حساب، معانی و بیان و جز آن؛ 5. گزیده‌هایی از اشعار شاعران به فارسی یا عربی از مدیح و هجاء و غیره؛ 6. اشعاری به صورت غزل و قصیده از خود نویسنده؛ 7. شرح آثار باستانی سرزمینهای خارج از ایران مانند مصر و بابل و جز آن؛ 8. سفرنامه: شرح سفر مؤلف. وی در اول ماه شعبان 1303ق / 5 مۀ 1886م از شیراز عازم زیارت عتبات شد و در این سفر از راه خشكی رو به سوی بوشهر آورد و از آنجا به بصره و بغداد رفت و آثار و ساختمانهای تاریخی این نواحی را دید و تصویر آنها را رسم كرد. وی در این سفرنامه به تفصیل از طاق كسرى سخن گفته و برای تكمیل مطالب خود در این باب، آثار تاریخی كرمانشاهان و نقوش و كتیبه‌های طاق‌بستان و بیستون را توصیف كرده و از خطوط الواح نمونه‌هایی آورده، سپس به ذكر آثار تاریخی همدان و ساختمانهای شهرهای آذربایجان و دیگر شهرهای ایران پرداخته است؛ 9. اوضاع شیراز در زمان مؤلف كتاب. نویسنده در این بخش به توصیف بناهای تاریخی، بقعه‌ها، مساجد، مزارات، كاروانسراها و باغهای شیراز، و ذكر حكیمان و پزشكان و خوش‌نویسان و شاعران و نقاشان و بازرگانان و صنعتگران این شهر پرداخته است؛ 10. فهرستی از حاكمان شیراز، از محمد بن یوسف ثقفی‌(74ق / 693م)، تا ركن‌الدوله محمدتقی میرزا پسر محمدشاه (1313ق / 1895م). این فهرست، همۀ فرمانروایانی را كه از روزگار عبدالملك بن مروان اموی تا زمان مظفرالدین شاه قاجار در شیراز حكومت داشته‌اند، و نیز پادشاهانی را كه آنجا را پایتخت خویش كرده بودند، دربر می‌گیرد. نویسنده این بخش را كلاً از تاریخ ایرانیان كنت گوبینو ترجمه كرده و حاكمان شیراز تا آغاز روزگار مظفرالدین شاه را بدان افزوده است.
آثار عجم نخستین‌بار با مقدمۀ میرزا ابوالحسن اصطهباناتی و شیخ مفید شیرازی به سال 1314ق / 1896م در بمبئی با چاپ سنگی و دومین‌بار در سال 1354ق / 1935م به خط میرزا محمد ناهید شیرازی در چاپخانۀ نادری در تهران به چاپ رسیده است. نویسنده در آغاز كتابش این بیت را از سروده‌های خود آورده است:

از نقش و نگار در و دیوار شكسته آثار پدید است صنادید عجم را

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 8؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ فرصت شیرازی، محمدنصیر، آثار عجم، تهران، 1354ق؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، دانشگاه تهران، 1350ش، 2 / 423؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 1 / 38.

جعفر شعار