ابن مجاور، ابوالفتح نجم الدین یوسف بن یعقوب

اِبْنِ مُجاوِر، ابوالفتح نجم‌الدين يوسف بن يعقوب بن محمد بن علی شيبانی دمشقی (601-690ق / 1205-1291م)، مورخ و جغرافی‌نگار. اطلاعات زيادی دربارۀ زندگی وی در دست نيست. در دمشق به دنيا آمد، دوران كودكی و نوجوانی را در بغداد سپری كرد و آنگاه به هند رفت، مدتی در ملتان اقامت گزيد و در 618ق / 1221م از راه دريا به عدن رفت و در فاصلۀ سالهای 619-627ق به سير و سفر پرداخت و از شهرهای زبيد، مكه و جده ديدن كرد و مدتی نيز در بندر غُلافِقۀ يمن و ساير نواحی عربستان مقيم شد (كراچكوفسكی، 1 / 349؛ EI2). وی از ابواليمن كندی، عبدالجليل بن مندويه و ديگران علم آموخت (ذهبی، 3 / 375؛ ابن تغری بردی، 8 / 33).
تنها اثر مهم منسوب به ابن مجاور تاريخ المستبصر، در تاريخ و جغرافيا و آداب و رسوم عربستان جنوبی و غربی است. آخرين تاريخی كه در اين كتاب به آن اشاره شده، ذيحجۀ 626 است. در بعضی از مآخذ و نوشته‌ها اختلافی در نام اين اثر مشاهده می‌شود. اشپرنگر آن را تاريخ المستنصر ذكر می‌كند، درنبورگ نيز ضمن تأييد اين نظر، آن را اثری می‌داند كه مؤلف به المستنصر بالله خليفۀ عباسی اهدا كرده است. مايلز نام صحيح كتاب را تاريخ المستبصر می‌نويسد (فران، 469).
دربارۀ مؤلف كتاب نيز بين محققان اختلاف نظر موجود است. برخی با ذكر دلايلی از قبيل اينكه مؤلف در جايی از پدرش با نام محمد ابن مسعود بن علی بن احمد بن مجاور بغدادی نيشابوری و از برادرش با نام احمد بن محمد بن مسعود ياد كرده و يا شناخت او در اشعار فارسی و به كار بردن اصطلاحات فارسی و... انتساب اين اثر را به ابن مجاورِ شيبانی دمشقی قاطعانه رد كرده، احتمال می‌دهند كه كتاب به محمد بن مسعود... بن مجاور بغدادی نيشابوری منسوب باشد و از عدم توجه پژوهندگان پيشين و محققان و دانشمندان معروفی مانند فران و بروكلمان به اين مسألۀ روشن تعجب می‌كنند (حسنی، 32(2) / 384-385)؛ م. جواد نيز در انتساب آن به ابوالفتح يوسف بن يعقوب ترديد كرده است و با اشاره به اينكه مطالب و حوادث كتاب از سال 626ق تجاوز نمی‌كند، می‌گويد مشكل می‌توان باور كرد كه مؤلف تا 25 سالگی اين همه مسافرتها را انجام داده و اثر خود را كه شامل اطلاعات فراوانی است و فراهم آوردن آنها مستلزم پشت سر نهادن يك عمر طولانی پر از تجربه است، نوشته باشد (I / 286). ابومَخْرَمه در نوشته‌های خود دربارۀ عربستان جنوبی كه برگزيده‌ای است از تاريخهای ابن مجاور و جَنَدی و اَهْدَل مطالب مهمی از تاريخ المستبصر نقل می‌كند و تقريباً در همه جا فقط به ذكر نام كتاب بسنده كرده و يا ندرتاً از مؤلف آن، بدون اشاره به اسم و كنيه و مشخصاتش، با عنوان «ابن مجاور» سخن می‌راند (نك‌ : 1 / 8-12، 2 / 30، 118، 237، جم‌ ). درهر حال آنچه مورد قبول است، انتساب اين اثر به يوسف بن يعقوب ... شيبانی دمشقی است. اولين محققی كه به ارزش و اهميت اين اثر پی برد و وسيلۀ معرفی ابن مجاور گرديد، اشپرنگر بود. اتكای وی در تهيۀ اثر خود با عنوان «راههای تجارتی در شرق» كه دربارۀ راههای عربستان نوشته شده، غالباً به كتاب ابن مجاور است (EI2). هانتر در اثر خود دربارۀ عدن اشاره می‌كند كه قسمت اعظم آن را از تاريخ المستبصر ابن مجاور كه توسط مايلز، مأمور سياسی و كنسولی بريتانيا در مسقط ترجمه شده، گرفته است. فران نيز ضمن تأييد اين نظر، بجز مقدسی، نويسندۀ ديگری از عرب را سزاوار مقايسه با ابن مجاور نمی‌شناسد و ابن مجاور را از لحاظ وصف جزئيات برتر از مقدسی می‌شمارد (470-472).
تاريخ المستبصر كه دربارۀ بلاد حجاز و مكه و يمن و اخبار مربوط به آنها نوشته شده، شامل دو قسمت است كه در يك جلد تدوين يافته است. مطالب اين اثر از مكه آغاز شده و با وصف مختصری از بحرين پايان يافته است (مجلة معهد، 17(2) / 211). قسمت زيادی از اين كتاب يعنی بيش از يك پنجم آن منحصر به وصف شهر عدن است (كراچكوفسكی، همانجا). مؤلف اغلب به وصف مناطقی می‌پردازد كه خود بدانجاها سفر كرده است. وی به تعريف راهها، تعيين مسافات و فواصل منازل، بقعه‌ها، كوهها، دره‌ها، صحراها و مغاره‌ها پرداخته (مجلة معهد، همانجا)، اخلاق و عادات مردم، آيين و مراسم ازدواج و عروسی، اوزان و مقياسات، نقود، پوشاك، حقوق گمركی (سيد، 124) و نيز روايات و فولكلور و اساطير رايج محلی را كه غالباً جنبۀ غرابت آنها بيشتر است، به تفصيل شرح می‌دهد و نقشه‌های سادۀ شهرهای جده، زبيد و عدن و همچنين شكل بقعه‌ها را ترسيم می‌كند (فران، همانجا؛ كراچكوفسكی، 1 / 350). ابن مجاور در گردآوری اين اطلاعات از نوشته‌های نويسندگان قبل از خود مانند فاكهی مؤلف تاريخ مكه و عُماره نويسندۀ تاريخ زبيد و ابن حوقل (EI2) و نيز از آگاهيهای اشخاص بصير اهل محل و صحرانشينان، گاه بدون ذكر مأخذ و گاه با ذكر نام و منابع مربوط استفاده كرده است (فران، 469). وی شناخت دقيقی از راههای دريايی و مسائل مربوط به آن داشته و در اين باره مدارك قابل توجهی از خود باقی گذاشته است، به طوری كه فران (ص 481) دربارۀ نيروی پرقدرت ناوگان ماداگاسكار در سدۀ 7ق به اين مدارك استناد می‌كند.
اثر ابن مجاور يكی از مآخذ مهم دربارۀ شهرهای مذكور در اوايل سدۀ 7ق / 13م به شمار می‌رود كه در آن زمينۀ قسمتی از تاريخ اواخر دوران تسلط ايوبيان در عربستان و اولين شاهان رسوليان در يمن و اشراف بنی‌قتاده در مكه اطلاعات فراوانی آمده است. مطالب اين كتاب را بعدها سيّاحان تأييد كرده‌اند (كراچكوفسكی، همانجا).
لاندبرگ قسمتی از متن عربی اين اثر را با ترجمۀ فرانسوی آن چاپ كرده، ولی متن كامل آن با عنوان صفة بلاد اليمن و مكة و بعض الحجاز المسماة تاريخ المستبصر در 2 جلد به كوشش اسكار لوفگرن در ليدن (1951-1954م) به چاپ رسيده است. قبل از طبع اين كتاب گزيده‌ای از اخبار مربوط به عدن ضميمۀ بخش اول تاريخ ثغر عدن (241 و بعد)، تأليف ابومخرمه در 1936م در ليدن به چاپ رسيده بود.

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛
ابومخرمه، طيب بن عبدالله، تاريخ ثغر عدن، ليدن، 1936م؛
ذهبی، محمدبن احمد، العبر، بيروت، 1405ق / 1985م؛
سيد، فؤاد، مصادر تاريخ اليمن، قاهره، 1974م؛
حسنی، جعفر، «تاريخ المستبصر... »، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1376ق / 1957م؛
كراچكوفسكی، ا. ی .، تاريخ الادب الجغرافی العربی، ترجمۀ صلاح‌الدين عثمان هاشم، قاهره، 1965م؛
مجلة المجمع العلمی العربی، جعفر حسنی، دمشق، 1376ق / 1957م؛
مجلة معهد المخطوطات العربية، قاهره، 1391ق / 1971م؛
نيز:

EI2 ;
Ferrand, Gabriel, «Le K’ouen-Louen», JA. Paris, 1919, vol. XIII;
Jawad, M., «Petites découvertes dans les manuscrits arabes...», Revue des études islamiques, Paris, 1938.

ابوالحسن دیانت