ابن عذاری

اِبْنِ عِذاری، ابوالعباس (یا ابوعبدالله) احمدبن محمد عذاری مراکشی (د ح 720ق / 1320م)، تاریخ‌نویس مغربی. از وی آگاهی بسیار اندکی در دست است. همین قدر می‌دانیم که از اواسط سدۀ 7 تا اوایل سدۀ 8ق / 13-14م می‌زیسته و یک چند حاکم شهر فاس بوده است (EI2). اگر به طوری که نوشته‌اند (همانجا)، ابن عذاری در 712ق / 1312م هنوز سرگرم نوشتن تاریخ خود بوده است، پس گفتۀ بعضی مورخان که تاریخ درگذشت وی را حدود 695ق دانسته‌اند (بغدادی، 1 / 207؛ زرکلی، 7 / 95؛ منجد، 2 / 29)، نمی‌تواند درست باشد. تنها اثری که از ابن عذاری به جای مانده کتابی است که خود آن را البیان المغرب فی اختصار اخبار ملوک الاندلس و المغرب نام داده است. لوی پرووانسال در پیش‌گفتاری که بر مجلد اول تاریخ ابن عذاری (ص 7) نوشته، می‌گوید این مورخ مغربی، همزمان با تألیف البیان المغرب، تاریخ مشابهی هم برای مشرق عربی با عنوان البیان المشرق نوشته بوده است. استناد پرووانسال به مقدمۀ خود ابن‌عذاری است، ولی مؤلف خود به چنین تاریخی تصریح نکرده است. البته تردیدی نیست که ابن‌عذاری در تاریخ شرق اسلامی نیز مطالعات گسترده‌ای داشته و به اخبار خلفای مشرق علاقه‌مند بوده است (نک‌ : ابن‌عذاری، 1 / 3، چ کولن)، اما اینکه تاریخی به نام البیان المشرق نوشته باشد، از مقدمۀ البیان المغرب او برنمی‌آید. به هر حال، اگر هم چنین کتابی را نوشته باشد، هیچ اثری از آن باقی نمانده است.
البیان المغرب شامل گزارشهای کوتاه و موجز و به دور از عبارت‌پردازیها و اطنابهای معمول بسیاری از دیگر کتب تاریخ است. ابن‌عذاری اخبار بعضی از سنوات را تنها در یک یا دو سطر نقل کرده است. وی چنانکه خود در مقدمۀ البیان تصریح کرده، در تألیف این تاریخ از مآخذ متعددی مانند تاریخ طبری، ذیل ابن شرف، مختصر ابن‌حبیب، مختصر عَریب بن سعد قرطُبی، مِقْباس ابومروان، قَبَس ابن حَماد، ذخیرۀ ابن بسام، اخبار الدولة العامریۀ ابن حَیّان، نظم‌الجُمان ابن قطان بکری و غیر آنها بهره جسته و اخبار مربوط به عصر خود را از بزرگان زمان به دست آورده است (همان، 1 / 2، 3). وی معمولاً به هنگام نقل روایات از دیگران، نام مأخذ خود را ذکر می‌کند، ولی در بعضی موارد نیز به منابع خود اشاره‌ای نمی‌کند.
ابن عذاری تاریخ خود را به سه جزء مستقل از یکدیگر تقسیم کرده است. جزء نخست شامل اخبار افریقیه از دوران خلافت عثمان بن عفّان (خلافت: 23-35ق / 644-656م) تا آغاز عصر مرابطون است. در این جزء، اخبار امیرانی که از جانب خلفاء اموی و عباسی مأمور ادارۀ این سرزمین بودند، اخبار بنی عُبَید شیعی تاز زمان انتقال آنان به مصر و استیلای صَنْهاجه بر افریقیه پس از رفتن عبیدیه، فتنۀ اعراب و ورود آنان به قیروان، اخبار ملوک بنی‌حماد و مِدْراریّه، ادریسیه، برغواطیه و زَناتیّه، اخبار والیانِ خلفای اموی اندلس بیان شده است (ابن‌عذاری، همان، 1 / 3). مؤلف در جزء دوم، پس از شرح مختصری از جغرافیای اندلس و تاریخ قدیم آن، به اخبار این بخش می‌پردازد. آنگاه شرح مختصری از امراء عرب که از جانب خلفای اموی در اندلس حکومت کردند، می‌دهد و سپس به اخبار حکام فهری تا زمان استقرار خلفاء اموی اندلس می‌پردازد. وی پس از ذکر اخبار عامریان و قیام بربرها از حکومتهای ملوک الطوایف چون بنی حمود، هودیه، بکریه، عبادیه، زناتیه، افطسیه، صنهاجیه و دیگر امرای اندلسی تا هنگام ورود به مرابطون به اندلس در 478ق / 1085م گفت‌و گو می‌کند (همان، 1 / 4). جزء سوم البیان را از شرح خروج قبایل لَمتونه از صحرا و استیلای آنان بر مغرب و اندلس و تشکیل دولت مقتدر مرابطون آغاز می‌کند و دامنۀ گزارش را تا ابتدای دولت موحدون می‌کشاند. آنگاه مقداری از احوال موحدون و زد و خوردهای آنان با رقیبان مرابطی خود را باز می‌گوید و پیروزیهای آنان را تا زمان انقراض دولتشان شرح می‌دهد. در این جزء ابن‌عذاری همچنین از دولتهای هودیه، متوکلیه و نصریۀ احمریه در اندلس و دولت مرینیه در مغرب سخن می‌گوید. گزارشهای این بخش تا 667ق / 1269م را در بر می‌گیرد (همان، 1 / 4-5).

چاپها و ترجمه‌های البیان المغرب

1. نخستین بار میان سالهای 1848 تا 1851م، مستشرق هلندی، راینهارت دوزی از روی یک نسخۀ خطی موجود در لیدن، جزء اول و بخشی از جزء دوم البیان را در دو مجلد در همان شهر به چاپ رساند. چاپ‌دوزی شرح وقایع مندرج در البیان تا 387ق / 997م، یعنی تا اواسط زمان منصور بن ابی عامر را دربر دارد. فرناندث گنثالث در 1860م، بخشی از البیان را که به تاریخ شبه جزیرۀ ایبری مربوط است از روی چاپ‌دوزی به اسپانیایی ترجمه و منتشر کرد. ادموند فانیان نیز میان سالهای 1901-1904م ترجمۀ فرانسوی مغلوطی از البیان چاپ‌دوزی را در الجزایر منتشر نمود که به عقیدۀ پرووانسال (ص 5) نیاز به ترجمۀ مجدد یا تجدید نظر کلی دارد.
2. درست یک قرن پس از نشر نخستین قسمت از البیان توسط دوری، دو مستشرق فرانسوی، ژرژ کولن و لوی پرووانسال بر اساس نسخۀ کامل‌تری از این تاریخ، به تجدید چاپ‌دوزی اقدام کردند. اینان با استفاده از یک نسخۀ خطی نویافته کسریهای چاپ‌دوزی را رفع کردند. این نسخه شامل دوسوم از البیان، یعنی از تاریخ مغرب مسلمان تا پایان دولت موحدون بود، امَّا آن دو فقط در تکمیل آن قسمت از البیان که دوزی قبلاً چاپ کرده بود، از این نسخۀ خطی جدید بهره گرفتند. بخش تاریخ موحدون این نسخه، بعدها در چاپ باقی‌ماندۀ البیان المغرب مورد استفاده قرار گرفت. از امتیازات چاپ کولن و پرووانسال اشتمال آن بر مقدمۀ سودمندی است که ابن‌عذاری بر تاریخ مفصل خود نوشته (و نسخۀ مورد استفادۀ دوزی فاقد آن بوده) است. پرووانسال قبلاً در 1930م بخش آخر جزء دوم البیان را که مربوط به سالهای 393-460ق / 1003-1068م است با عنوان البیان المغرب، ج 3، تاریخ اسپانیای مسلمان در سدۀ یازدهم، در پاریس تصحیح و منتشر کرده بود (فولتون، 113).
3. در 1963م آمبروسیو هویسی میراندا با همکاری محمدبن تاویت و محمدابراهیم کتانی بخش تاریخ موحدون را با عنوان البیان المغرب فی اختصار اخبار ملوک الاندلس و المغرب، قسم سوم، در تطوانِ مراکش منتشر کرد. این چاپ بر اساس دو نسخۀ معتبری از بخش موحدون البیان بود که یکی را کولن و دیگری را پرووانسال در اختیار هویسی میراندا نهاده بودند. نسخۀ پرووانسال را که متعلق به موزۀ بریتانیا بود در واقع فولتون برای وی فرستاده بود (هویسی میراندا، 7-9). قبل از آن هویسی نوشته‌ای به نام کتاب التواریخ را که در پاره‌ای مخطوطات به علی ابن بسام منسوب دانسته بودند، همراه با ترجمۀ اسپانیایی آن در 1917م در بلنسیه منتشر کرده بود. این کتاب در واقع قسمتی از البیان، و حاوی تاریخ اسپانیا از 566 تا 665ق / 1171-1267م است (فولتون، همانجا).

4. در 1967م احسان عباس بخشی از البیان را که مختص عمر مرابطون مغرب و اندلس است به عنوان جزء چهارم از البیان المغرب در بیروت به چاپ رساند. چون این بخش دوره‌ای از تاریخ مغرب و اندلس را روشن می‌کند که اکثر مآخذ مربوط بدان از میان رفته است، حائز اهمیت بسیاری است. لوی پرووانسال بر اوراق این قطعه تاریخی وقوف یافته و جزئی از آن را که مخصوص به استیلای اِلسید (ح 1040-1099م) بر بلنسیه است، منتشر ساخته و بقیۀ آن را هم هویسی میراندا در مجلۀ هِسْپِریس در 1960م چاپ کرده بود. احسان عباس (ص 5) این بخش را، پس از تکمیل پاره‌ای افتادگیها و افزودن حواشی و تعلیقات لازم بدان، مجدداً منتشر ساخت.

مآخذ

ابن‌عذاری، مراکشی، البیان المغرب فی اخبار المغرب، به کوشش راینهارت دوزی، لیدن، 1848-1851م؛
همو، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، به کوشش ژرژ، س. کولن و ا. لوی پرووانسال، لیدن، 1948-1951م؛
همو، البیان المغرب فی اختصار اخبار ملوک الاندلس و المغرب، به کوشش آمبروسیو هویسی میراندا و دیگران، تطوان، 1963م؛
همو، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، جزء چهارم، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1967م؛
بغدادی، ایضاح؛
زرکلی، اعلام؛
عباس، احسان، مقدمه بر البیان المغرب (نک‌ : ابن‌عذاری در همین مآخذ)؛
منجد، صلاح‌الدین، معجم المخطوطات المطبوعة، بیروت، 1980م؛
هویسی میراندا، آمبروسیو، مقدمه بر البیان المغرب (نک‌ : ابن‌عذاری درهمین ماخذ)؛
نیز:

EI2;
Fulton, Alexander S. and M. Lings, Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959;
Lévi-Provençal, É., introd. Al-Bayān al-Mughrib (نک‌ ‌: هم‌ ، ابن‌عذاری)

مجدالدین کیوانی