ابن زولاق

اِبْنِ‌زولاق، ابومحمد حسن بن ابراهيم بن حسين بن حسن بن علی بن خالد بن راشد بن عبدالله بن سليمان بن زولاق مصری ليثی (306-386 ق/ 919-996 م)، فقيه و محدّث. برخی درگذشت او را 389 ق نوشته‌اند (ياقوت، ادبا، 7/ 226؛ ذهبی، 16/ 463؛ صفدی، 11/ 370). او در جوانی به حديث و تاريخ روی آورد و حديث را از ابوجعفر طحاوی فراگرفت. ابن زولاق در 330ق به دمشق رفت (ذهبی، همانجا) و پس از حضور در مجالس درس محدّثان و راويان آن ديار به مصر بازگشت و مدتی عهده‌دار امر قضا شد، اما چون شيفتۀ تاريخ و گردآوری رويدادهای آن بود، بيشتر عمر را بر سر اين كار گذاشت.
ابن حجر عسقلانی پس از بيان اين نكته كه ابن زولاق از جمع كثيری استماع حديث كرده و تصانيف او را گواه بر اين امر دانسته است، گفته كه ابن اعين الغزال به ناحق او را، به دليل ابراز تشيع نسبت به فاطميان، نكوهش و تكذيب كرده است (2/ 191) كه با توجه به تأليفات او، تشيع وی بعيد نمی‌نمايد. امين (4/ 625-626) كه زندگی نامۀ نسبتاً كاملی از ابن زولاق به دست داده است، با استناد به همين قول ابن حجر، ابن زولاق را شيعه دانسته و می‌گويد كه احتمالاً دوازده امامی بوده است.

آثـار

نوشته‌های ابن زولاق از منابع عمده و اصيل تاريخ سده‌های نخستين مصر اسلامی به ويژه دوره‌های اخشيدی و فاطمی است. البته بيشتر اين آثار از ميان رفته، اما پيش از آن، از مآخذ مؤلفان تاريخ بوده است. از كتابهای او جز چند نسخۀ خطی ناقص (خديويه، 5/ 6-7؛ ازهريه، 5/ 319) در دست نيست. مؤلفان آثار بسياری را به او نسبت می‌دهند: اتمام اخبار امراءِ مصر للكندی (مقريزی، اتّعاظ، 146)؛ ذيل اخبار قضاة مصر كندی، در اخبار قاضيان مصر كه از 246 ق با ترجمۀ احوال قاضی بكار بن قتيبه آغاز می‌شود و به رجب 386 ق در احوال محمد بن نعمان قاضی فاطمی پايان می‌يابد (ابن خلكان، 2/ 91؛ حاجی خليفه، 1/ 28). بر همين كتاب كندی، ابن حجر و شاگردش سخاوی ذيلهايی نوشته‌اند (حاجی خليفه، 1/ 301)؛ اخبار سيبويه المصری كه افزون بر شرح احوال، برخی از اشعار و لطايف و كلمات قصار سيبويه را آورده است (ازهريه، خديويه، همانجاها؛ بروكلمان، 3/ 84)؛ العيون الدعج فی حلی دولة بنی طغج كه ابن سعيد مختصر آن را در المغرب فی حلی المغرب نقل كرده است (شِيال، 146)؛ الموازنة بين مصر و بغداد (ابن ظهيره، 131)؛ تاريخ الكبير علی السنين (ابن شاكر، 172؛ ياقوت، ادبا، 7/ 226). بروكلمان (همانجا) معتقد است كه اين كتاب تاريخ مصر تا 49 ق/ 669 م را در بردارد؛ تاريخ مصر (دواداری، 6/ 4) يا تاريخ مصر و فضائلها (دوسلان، I/ 330)؛ سيرة ابن طولون (سخاوی، 183)؛ سيرة العزيز (ابن شاكر، همانجا)؛ سيرة المعزلدين الله كه اهّم مؤلفات اوست و مقريزی بخش عمدۀ كتاب خود را از آن گرفته است (شيال، همانجا)؛ سيرة جوهر (ياقوت، ادبا، ابن شاكر، همانجاها؛ قس: بروكلمان، همانجا كه نام كتاب را سيرة القائد جوهر ضبط كرده است)؛ سيرة خمارويه (سخاوی، همانجا)؛ سيرة كافور؛ سيرة محمد بن طغج الاخشيد (ياقوت، ادبا، همانجا؛ ابن شاكر، همانجا)؛ فضايل مصر و اخبارها (سخاوی، 277). روزنتال (ص 178) انتساب اين كتاب را به ابن زولاق، به دليل ضعف تأليف، مورد انتقاد قرار داده و نيز معتقد است (همانجا، حاشيۀ 94) چهار كتابی كه بروكلمان (3/ 83-84) از ابن زولاق دانسته است «به ظاهر همه يكی يا كاملاً شبيه يكديگر است ... ». دوسلان (همانجا) اين اثر را مختصر يك كتاب مفصل ديگر دانسته است؛ فی فضائل مصر و النيل ( آلوارت، V/ 422)؛ كتاب فی خطط مصر كه نام آن در غالب منابع آمده است؛ كواكب در احوال خاندان ماذرايی (ويت، حاشيۀ خطط، 2(1)/ 66). نام ديگر اين كتاب سيرة الماذر أيتين است (ابن شاكر، 172؛ ياقوت، ادبا، همانجا).
آثار ابن‌زولاق، چنانكه اشاره شد، توجه مورخان و نويسندگان بعدی را به خود جلب كرده است. اينان گاه به صراحت و با ذكر نام و اغلب بدون ذكر نام مطالب خود را از نوشته‌های ابن زولاق گرفته‌اند، برای نمونه ياقوت در معجم البلدان در 8 مورد، ابن خلكان در 4 مورد، دواداری در 2 مورد، ابن دقماق در 3 مورد، مقريزی در اتّعاظ در 4 مورد و در خطط نيز در 4 مورد، ابن ظهيره در 20 مورد، حرّ عاملی در 1 مورد، ابن حجر در 36 مورد به نوشته‌های ابن زولاق استناد جسته‌اند، علاوه بر اينها ويت (ص 82) معتقد است كه ابن ميسر هم از ابن زولاق بسيار نقل كرده و تقريباً تمامی گزارش مربوط به سالهای 362 تا 365 ق را از وی گرفته است. برخی نيز ابن سعيد و ابن حجر را، پس از مقريزی، از مؤلفانی دانسته‌اند كه بيش از ديگران از ابن زولاق نقل كرده‌اند (EI2).

مآخذ

ابن حجر عسقلانی ، احمد بن علی، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، 1321- 1329 ق؛
ابن خلكان، وفيات؛
ابن‌شاكر كتبی، محمد، عيون التواريخ، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛
ابن ظهيره، محمد بن محمد، الفضائل الباهرة فی محاسن مصر و القاهرة، به كوشش مصطفی السقاء و كامل المهندس، قاهره، 1969 م؛
ازهريه، فهرست؛
امين، محسن، اعيان الشيعة، بيروت، 1043 ق/ 1982 م؛
بروكلمان، كارل، تاريخ الادب العربی، ترجمۀ عبدالحليم النجار، قاهره، دارالمعارف؛
حاجی خليفه، كشف؛
خديويه، فهرست؛
دواداری، ابوبكر بن عبدالله، كنزالدرر، به كوشش صلاح‌الدين منجد، قاهره، 1380 ق/ 1961 م؛
ذهبی، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب الارنؤوط و اكرم البوشی، بيروت، 1404 ق/ 1984 م؛
روزنتال، فرانتس، تاريخ تاريخ‌نگاری در اسلام، ترجمۀ اسدالله آزاد، مشهد، 1365 ش؛
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبيخ، به كوشش فرانتس روزنتال، بغداد، 1382 ق/ 1963 م؛
شيال، جمال‌الدين، حاشيه بر اتعّاظ الحنفـاء (نک‌ : مقريزی در همين مآخذ)؛
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش شکری فیصل، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛
مقریزی، احمد بن علی، اتعاظ الحنفاء، به کوشش جمال‌الدین شیال، قاهره، 1367 ق/ 1948 م؛
همو، خطط، به کوشش گاستون ویت، قاهره، 1911-1924؛
ویـت، گاستـون، حواشی بر خطط (نک‌ : مقریزی در همین مآخذ)؛
ياقوت، ادباء؛
همو، بلدان؛
نيز:

Ahlwardt;
EI2 ;
De Slan;
wiet, Gaston, «Compte rendu d’Ibn Muyassar, Annales d’Egypte», 1621, vol. XVIII.
عبدالمحمد روح‌بخشان