ابن دواداری

اِبْنِ دَواداری، یا اِبْنِ دَواة داری، ابوبكر بن عبدالله بن آیبك دواداری (د پس از 736 ق/ 1335 م)، موّرخ و دیوانی. او فرزند جمال‌الدین عبدالله از بزرگان دستگاه امیر سیف‌الدین بَلَبان (یا بُلبان) رومی و جدّش عزالدین آیبك اُستاد دار مُعظَّمی (د 646 ق/ 1248 م) فرمانروای شهرك صَرْخَد (واقع در حوران) بود (نک‌ : ه‌ د، آیبك، عزالدین). جمال‌الدین عبدالله پدر ابن دواداری در محلۀ باطلیۀ قاهره اقامت داشت و فرزندش ابوبكر در همین محله زاده شد و پرورش یافت. جمال‌الدین از 699 ق/ 1300 م تا 710 ق/ 1310 م حكومت ایالت عُربان را بر عهده داشت. پس از كناره‌گیری از این سمت، سلطان او را میان ماندن در قاهره یا رفتن به شام مخیر ساخت و او شام را برگزید و همراه فرزندش ابوبكر بدانجا رفت. جمال‌الدین در دمشق به سمت «مهمانداری» (= مهمندار) منصوب گشت و سپس شغل بازرسی دیوانها (= مُشدّالدّواوین) نیز به او داده شد. وی به این كار علاقه‌ای نداشت و در فرصتی كه به دست آورد، آن را رها كرد، اما تا سال 713 ق/ 1313 م كه درگذشت، در سمت مهمانداری باقی ماند. سرانجام در مأموریتی كه به وادی زرقاء اردن رفته بود، از اسب فرو افتاد و مرد؛ پیكرش را به اذرعات در حوران بردند و در كنار گور پدر و مادرش به خاك سپردند (منجد، 8-10؛ EI2). از زندگانی ابوبكر ابن عبدالله ابن دواداری جز آنچه او خود در جای جای كتابهایش آورده، اطلاع مهمی در دست نیست. احتمالاً در دهه‌های آخر سدۀ 7 ق/ 13 م زاده شده است. او خود گفته است كه در محلۀ باطلیه قاهره متولد شده و سالهای كودكی و جوانی را در آنجا گذرانده، آنگاه همراه پدرش به دمشق رفته و تا زمانی كه پدرش در قید حیات بوده، در همان شهر می‌زیسته است. گرچه نمی‌دانیم كه آیا بعدها به قاهره بازگشته یا نه، ولی به احتمال قوی با ناصرالدین محمد بن منصور قلاوون (حک‌ ‌693- 709 ق) از ممالیك بحری مصر ارتباط داشته، زیرا در مقدمۀ كنزالدرر با لحن ستایش‌آمیزی از این سلطان سخن رانده و كتاب تاریخ خود را به نام او «مشرف» ساخته است (9/ 6-7). به نظر می‌رسد كه وی پس از مدتی كار دیوانی از آن روی برتافته و به علم و ادب پرداخته بوده است (همان، 9/ 310؛ منجد، 11). ابن‌دواداری با آنكه در مقدمۀ تاریخ بزرگش، كنزالدرر، از دانشمندان بزرگ شرق و غرب و برخی از متصوفه كه با آنان دیدار داشته و از ایشان بهره گرفته سخن می‌گوید، یادی از آنان در كتابش به میان نمی‌آورد (منجد، همانجا). از پایان زندگانی او نیز اطلاعی در دست نیست، اما روشن است كه تا 736 ق/ 1335 م یعنی آخرین سال مذكور در تاریخ وی، زنده بوده است. مقریزی (2(3)/ 860) از مردی به نام ابن‌دواداری كه در 750 ق/ 1349 م حیات داشته، نام برده است، اما بسیار بعید به نظر می‌رسد كه این یك، همان ابوبكر بن عبدالله بوده باشد، از ابن دواداری دو كتاب باقی مانده كه شهرت یافته است:
1. كنز الدرر و جامع الغرر. این كتاب در 9 جزء است و نسخه‌ای از آن كه مؤلف آن را به خط نسخ و زیبای خود، میان سالهای 733 تا 736 ق كتابت كرده، در كتابخانۀ احمد ثالث (استانبول، شم‌ 2932) موجود است (TS, III/ 364؛ عبدالبدیع، 2/ 217، 218؛ GAL, S, II/ 44). این كتاب از تواریخ عمومی مشهور جهان اسلام است و مؤلف در آن تاریخ عالم را از آغاز آفرینش تا روزگار خویش آورده و حوادث تاریخی را با حكایات، لطایف و نكته‌های هزل‌آمیز درآمیخته است. مؤلف هر یك از اجزای نه‌گانۀ این اثر را به شرح بخشی از تاریخ جهان و دولتی از دولتهای اسلامی اختصاص داده و بر هر جزء دو نام نهاده است و عقیده دارد كه این كار او بی‌سابقه است. از این دو اسم، نخستین نام به یكی از افلاك نه گانۀ آسمان و نام دیگر به موضوع مورد بحث در آن جزء مربوط می‌شود: ج 1. نزهة البشر من قسمة فلك القمر، یا الدّرة العلیا فی اخبار بَدء الدنیا؛ ج 2. غلّة الوارد من قسمة فلك عُطارِد، یا الدّرة الیتیمة فی اخبار الامم القدیمة؛ ج 3. المشرّف بالقدرة من قسمة فلك الزهرة، یا الدّر الثمین فی اخبار سید المرسلین؛ ج 4. بغیة النفس من قسمة فلك الشمس، یا الدّرة المُسمیة فی اخبار الدولة الامویة؛ ج 5. الذی كلُّ من سمع له مصیخ من قسمة المریخ، یا الدّرة السّنیة فی اخبار الدولة العباسیة؛ ج 6. الفائق صحاح الجوهری من قسمة فلك المشتری، یا الدّرة المضیة فی اخبار الدولة الفاطمیة؛ ج 7. شهد النحل من قسمة فلك زُحَل، یا الدُّر المطلوب فی اخبار دولة بنی ایوب؛ ج 8. زَهر المُروج من قسمة فلك البُروج، یا الدّرة الزكیة فی اخبار دولة الملوك التركیة؛ ج 9. الجوهر الأنفس من قسمة الفلك الأطلس، یا الدّر الفاخر فی سیرة الملك الناصر (منجد، 15-17). مؤلف برای دستیابی به مآخذ كتاب رنج فراوان برده و از كتابهای نادر من جمله كتاب القبطی سود جسته است. از كنزالدرر غیر از نسخه‌ای به خط مؤلف چند نسخه خطی دیگر در كتابخانه‌های مختلف جهان ــ كامل یا ناقص ــ بر جای مانده است (نک‌ : فهرس الكتب العربیة، 8/ 211؛ سید، 2/ 265). جزء ششم كنز الدرر به كوشش صلاح‌الدین منجد، جزء هشتم آن (شامل حوادث سالهای 648 تا 698 ق/ 1250 تا 1298 م) به كوشش اولرخ هارمان و جزء نهم آن (شامل وقایع سالهای 699 تا 735 ق/ 1299 تا 1334 م) به كوشش رویمر در قاهره به چاپ رسیده است.
2. درر التیجان و غرر تواریخ الازمان. این كتاب تاریخ عمومی مختصری است در یك مجلد كه از زمان آدم (ع) آغاز می‌گردد و پس از ذكر تاریخ پیامبران و عصر جاهلیت رویدادهای تاریخی از ظهور اسلام تا 710 ق/ 1310 م سال به سال در آن آمده است. در این كتاب برخلاف كنزالدرر مؤلف به شرح حال ادبا، شعرا، وزراء، اطبا و دیگر بزرگان عصر نیز پرداخته است. از دررالتیجان نیز چند نسخۀ خطی برجای مانده كه احتمال می‌رود برخی از آنها به خط مؤلف باشد ( الفهرس التمهیدی للمخطوطات المصورة، 388).
وی در جزء نهم كتاب كنز الدرر، نام سه كتاب دیگر خود را آورده، كه اكنون از آنها اثری باقی نمانده است. این كتب عبارتند از:
1. حدائق الاحداق و دقایق الحذّاق (صص 305، 304)؛ 2. اعیان الامثال و امثال الاعیان (همان، 322، 336، 340)؛ 3. عادات السادات، سادات العادات (همان، 154).

مآخذ

ابن دواداری، ابوبكر بن عبدالله بن ایبک، كنز الدرر و جامع الغرر، به كوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، 1380 ق/ 1961 م؛
همو، همان، به كوشش هانس رویمر، قاهره، 1379 ق/ 1959 م؛
سید، خطی؛
عبدالبدیع، لطفی، فهرس المخطوطات المصوره، قاهره، 1956 م؛
الفهرس التمهیدی المخطوطات المصورة، قاهره، 1948 م؛
فهرس الكتب العربیة التی وردت للدار (1930-1937 م)، قاهره، 1361 ق/ 1942 م؛
مقریزی، احمد بن علی، كتاب السلوك لمعرفة دول الملوك، به كوشش محمد مصطفی زیادة، قـاهره، 1958 م؛
منجد، صلاح‌الدین، مقدمه بر كنزالدرر (نک‌ : ابن دواداری، در همین مآخذ)؛
نیز:

EI2;
GAL, S;
Lewis, B., «Die Chronik des Ibn ad-Davadari, ed. Muna-jjid», BSOAS, London, 1963, Vol. XXVI/ 2;
T S.
سیدعلی آل داوود