ابن حواس

اِبْنِ حَوّاس‌، علی‌ بن‌ نِعمه‌ (مق‌ اندكی‌ پس‌ از 454 ق‌/ 1062 م‌)، از اميران‌ مسلمان‌ سيسيل‌ كه‌ در دهۀ چهارم‌ و پنجم‌ سدۀ 5 ق‌/ 11 م‌ بر بخشی‌ از اين‌ جزيره‌ فرمان‌ می‌راند. نامش‌ در برخی‌ منابع‌ معتبر به‌ شكلهای‌ ديگری‌ ضبط شده‌ است‌ (ابوالفدا، 4/ 113: حواش‌؛ نويری‌، 24/ 380: جواش‌؛ ابن‌خلدون‌، 4/ 450: جراس‌)، ولی‌ ابن‌اثير (10/ 196) و نيز منابع‌ معاصر، آن‌ را «ابن‌ حوّاس‌» نوشته‌اند كه‌ صورت‌ صحيح‌ آن‌ است‌.
در آستانۀ فروپاشی‌ حكومت‌ كلبيان‌ كه‌ با عزل‌ حسن‌ صمصام‌ آخرين‌ فرمانروای‌ اين‌ خاندان‌ در حدود 444 ق‌/ 1052 م‌ صورت‌ گرفت‌ (ابن‌اثير، همانجا)، اميران‌ (قائدان‌) كوچك‌ مانند ابن‌حوّاس‌، عبدالله‌ بن‌ منكوت‌ (منكود)، ابن‌ثمنه‌ و ابن‌مكلاتی‌، قلمرو حكومت‌ اين‌ خاندان‌ را بين‌ خود تقسيم‌ كردند. ابن‌ حوّاس‌ كه‌ نيرومندترين‌ اين‌ اميران‌ بود، بر مناطق‌ كاستروجوانی (قصريانه‌، انّای‌ كنونی‌)، كاسترونوو، جيرجِنتی‌ (اگری‌ جنتو) چيره‌ شد (ابن‌ اثير، 10/ 195-196؛ ابوالفدا، نويری‌، همانجاها). دورۀ فرمانروايی‌ ابن‌حواس‌ يكی‌ از آشفته‌ترين‌ ادوار تاريخ‌ اسلامی‌ سيسيل‌ است‌. اميران‌ مذكور كه‌ هر يك‌ سودای‌ رهبری‌ و برتری‌ در سر داشتند، گه‌گاه‌ به‌ قلمرو يكديگر حمله‌ می‌كردند. ازجمله‌ ابن‌ثمنه‌ كه‌ در سرقوسه‌ (سيراكوز) امارت‌ داشت‌ با حمله‌ به‌ قطانيه‌ (كاتانيا)، حكمران‌ آنجا، ابن‌مكلاتی‌ را كه‌ شوهر «ميمونه‌»، خواهر ابن‌ حوّاس‌ بود (نويری‌، همانجا) كشت‌ و قلمرش‌ را تسخير كرد و پس‌ از چندی‌ نيز با بيوۀ وی‌ (ميمونه‌) ازدواج‌ نمود (ابن‌اثير، 10/ 196). ابن‌ثمنه‌ كه‌ خود را مالك‌ الرقاب‌ جزيره‌ می‌دانست‌. عنوان‌ «القادر بالله‌» برگزيد (ابن‌خلدون‌، 4/ 449؛ مدنی‌، 156) و دستور داد در پالرمو به‌ نامش‌ خطبه‌ بخوانند (عزيز احمد، 258). چندی‌ بعد، بر اثر اختلاف‌ خانوادگی‌ كه‌ ميان‌ ابن‌ثمنه‌ و همسرش‌ روی‌ داده‌ بود، برادر زن‌ و شوهر خواهر رودرروی‌ هم‌ قرار گرفتند. ابن‌ ثمنه‌ كه‌ بخش‌ اعظم‌ جزيره‌ را در اختيار داشت‌، به‌ كاسترو جوانی‌ هجوم‌ آورد و ابن‌ حوّاس‌ را در محاصره‌ گرفت‌، اما كاری‌ از پيش‌ نبرده‌، شكست‌ خورد و عدۀ بسياری‌ از سپاهيانش‌ را از دست‌ داد (ابن‌اثير، نويری‌، همانجاها). پس‌ از آن‌ به‌ جزيرۀ مالت‌ نزد نورمانها رفت‌ و رجار (روجرو) پادشاه‌ آنان‌ را به‌ سركوبی‌ ابن‌ حوّاس‌ و تصرف‌ سيسيل‌ تشويق‌ كرد (ابن‌ اثير، ابوالفدا، همانجاها؛ عباس‌، 49). رجار در 444 ق‌/ 1052 م‌ بدون‌ برخورد به‌ مانعی‌ جدی‌ نواحی‌ بسياری‌ از جزيره‌ را، بجز كاستروجوانی‌ وجيرجنتی‌ كه‌ در تصرف‌ ابن‌ حوّاس‌ بود، تسخير كرد. سپس‌ به‌ محاصرۀ دو شهر مذكور پرداخت‌، ليكن‌ مقاومت‌ سرسختانۀ ابن‌حوّاس‌ در كاستروجوانی‌ او را در تصرف‌ جزيره‌ ناتوان‌ ساخت‌ (ابوالفدا، همانجا). در اين‌ ميان‌ گروه‌ زيادی‌ از مردم‌ جزيره‌ كه‌ تحت‌ فشار شديد بودند به‌ افريقيه‌ (تونس‌) پناه‌ برده‌ اوضاع‌ را به‌ معزين‌ باديس‌ گزارش‌ دادند. معز برای‌ كمك‌ به‌ مردم‌ جزيره‌ نيرو گسيل‌ داشت‌، اما كشتی‌ آنان‌ بر اثر طوفان‌ غرق‌ شد و فقط گروهی‌ اندك‌ نجات‌ يافتند (ابن‌اثير، 10/ 197). پس‌ از آنكه‌ معز در 453 ق‌ درگذشت‌، پسرش‌ تميم‌ عمليات‌ پدر را پی‌گرفت‌ و نيرويی‌ به‌ فرماندهی‌ پسرانش‌ ايوب‌ و علی‌ روانۀ سيسيل‌ كرد. ايوب‌ در پالرمو مستقر شد و علی‌ نيز با كمك‌ ابن‌ حوّاس‌ موقعيت‌ خود را در جيرجنتی‌ استحكام‌ بخشيد (ابن‌ اثير، همانجا؛ عزيز احمد، 85). پس‌ از مدتی‌ ايوب‌ نيز به‌ جيرجنتی‌ انتقال‌ يافت‌ و ابن‌ حواس‌ با فرستادن‌ هدايايی‌ از او دعوت‌ كرد كه‌ در قصرش‌ اقامت‌ كند. محبوبيت‌ ايوب‌ در جيرجنتی‌ موجب‌ حسد ابن‌ حواس‌ گرديد و از مردم‌ خواست‌ كه‌ او را اخراج‌ كنند و از حمايتش‌ دست‌ بردارند. در پی‌ خودداری‌ مردم‌ از پذيرش‌ تقاضای‌ ابن‌حواس‌، ميان‌ مردان‌ او و سپاهيان‌ ايوب‌ جنگ‌ آغاز گرديد و ابن‌ حواس‌ در اين‌ نبرد از پای‌ درآمد (ابن‌ اثير، عزيز احمد، همانجاها).

مآخذ

ابن‌ اثير، الكامل‌؛
ابن‌ خلدون‌، العبر؛
ابوالفداء، المختصر فی‌ اخبار البشر، بيروت‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛
عباس‌، احسان‌، العرب‌ فی‌ صقلية، بيروت‌، 1975 م‌؛
عزيز احمد، تاريخ‌ سيسيل‌ در دورۀ اسلامی‌، ترجمۀ نقی‌ لطفی‌ و محمدجعفر ياحقی‌، تهران‌، 1362 ش‌؛
مدنی‌، احمد توفيق‌، المسلمون‌ فی‌ جزيرة صقلية و جنوب‌ ايطاليا، الجزاير، 1365 ق‌/ 1946 م‌؛
نويری‌، احمد بن عبدالوهاب، نهاية الارب‌، به‌ كوشش‌ حسين‌ نصار، قاهره‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌.

علی‌اكبر ديانت‌