ابن حفصون

اِبْنِ حَفْصون‌، عمر بن‌ حفصون‌ بن‌ جعفر بن‌ شتيم‌ (د 306 ق‌/ 918 م‌)، از مخالفان‌ سرسخت‌ امويان‌ اندلس‌. جد پدری‌ وی‌ يكی‌ از زمين‌داران‌ بود كه‌ اسلام‌ را پذيرفت‌ (EI2). پدرش‌ با درآمد زمينهای‌ نياكان‌ خود روزگار می‌گذراند. از آنجا كه‌ ابن‌ حفصون‌ نيز از مسيحيت‌ به‌ اسلام‌ گرويده‌ بود، در برخی‌ مآخذ از او با نسبت‌ «اسلامی» ياد شده‌ است‌ (ابن‌خطيب‌، 31). او در ريّه‌ (اصطخری‌، 42-43) از توابع‌ رُنده در اسپانيای‌ جنوبی‌ متولد شد. از آغاز زندگی‌ او اطلاع‌ روشنی‌ در دست‌ نيست‌. ابن‌حفصون‌ بر سر ماليات‌، با عامل‌ ريّه‌ اختلاف‌ پيدا كرد و به‌ همين‌ جهت‌ زادگاه‌ خود را به‌ مقصد تيهرت‌ (در شمال‌ افريقا) ترك‌ كرد و در آنجا نزد خياطی‌ به‌ كار پرداخت‌ (ابن‌ قوطيه‌، 109-110؛ ابن‌حيان‌، چ‌ بيروت‌، 393). او بعد از مدتی‌ به‌ موطن‌ خود در بازگشت‌ و با گردآوری‌ ناراضيان‌ از حكومت‌ امويان‌، در 267 ق‌/ 881 م‌ قيام‌ بر ضد آن‌ دولت‌ را آغاز كرد (نويری‌، 23/ 391). او كه‌ دژ ببشتر را پايگاه‌ و محل‌ تجمع‌ افراد خود قرار داده‌ بود (حميدی‌، 2/ 476؛ ابن‌عذاری‌، 3/ 99) پس‌ از اندك‌ مدتی‌، سراسر كوهستانهای‌ جنوب‌ اسپانيا را تحت‌ نفوذ خود درآورد و رهبری‌ قيام‌ ملی‌ بر ضد امويان‌ را به‌ دست‌ گرفت‌ (EI2). وی‌ بيش‌ از 50 سال‌ (ابن‌خطيب‌، همانجا) با 4 تن‌ از اميران‌ اموی‌ اندلس‌: محمد بن‌ عبدالرحمن‌، منذر بن‌ محمد، عبدالله‌ بن‌ محمد و عبدالرحمن‌ بن‌ محمد ملقب‌ به‌ الناصرلدين‌ الله‌، به‌ مبارزه‌ پرداخت‌ (حميدی‌، 1/ 40-42؛ نويری‌، 23/ 391- 398). بخش‌ اعظم‌ اين‌ قيام‌ با دوران‌ حكومت‌ عبدالله‌ بن‌ محمد (275-300 ق‌/ 888-913 م‌) مصادف‌ بوده‌ است‌. بعد از روی‌ كار آمدن‌ عبدالله‌، ابن ‌حفصون‌ با تجهيز 000‘30 سپاهی‌ از مردمِ اندلس‌ (ابن‌ عبدربه‌، 4/ 497؛ ابن‌خطيب‌، همانجا) با وی‌ به‌ نبرد پرداخت‌. اگر چه‌ عبدالله‌ بارها وی‌ را در قلعۀ ببشتر محاصره‌ كرد، اما نتوانست‌ كار اين‌ قيام‌ را يكسره‌ كند. عبدالرحمن‌ سوم، جانشين‌ عبدالله‌ نيز به‌ سركوب‌ ابن‌ حفصون‌ ــ كه‌ نه‌ تنها خاندان‌ اموی‌ بلكه‌ حكومت‌ اسلام‌ و گسترش‌ آن‌ در اسپانيا را مورد تهديد قرار داده‌ بود ــ همت‌ گماشت‌ (ابن‌ خطيب‌، 28-30؛ نويری‌، 23/ 396- 398). سرانجام‌ با درگذشت‌ ابن‌ حفصون‌ (ابن‌ خطيب‌، 32) قيام‌ وی‌ نيز پايان‌ يافت‌. اگرچه‌ جعفر، يكی‌ از فرزندان‌ او، كار پدر را پی‌ گرفت‌، ليكن‌ موفق‌ نشد و در 316 ق‌/ 928 م‌ اين‌ ناآراميها كلاً خاتمه‌ يافت‌ (نويری‌، 23/ 32-34).
قيام‌ ابن‌حفصون، چندان‌ مورد پسند مورخان‌ مسلمان‌ واقع‌ نشده‌ و وی‌ از آنجا كه‌ به‌ پشتيبانی‌ و حمايت‌ مسيحيان‌ تكيه‌ داشت‌، به‌ بددينی‌ و ارتداد متهم‌ شده‌ است‌ (ابن‌ حيان‌، چ‌ پاريس‌، 3/ 51). به‌ اين‌ جهت‌ از او با القاب‌ زننده‌ای‌ چون‌ مرتد، مارق‌ (ابن‌ عبدربه‌، 4/ 496-497)، فاسق‌ ولعين‌ (ابن‌حيان‌، همان‌، 3/ 54) ياد شده‌ است‌. آنچه‌ مسلم‌ است‌، اينكه‌ ابن‌حفصون‌ در رأس‌ مخالفان‌ خاندان‌ اموی‌ قرار داشته‌ و به‌ منظور نجات‌ كشور خود قيام‌ كرده‌ است‌. وی‌ در قيام‌ خود دو هدف‌ سياسی‌ داشت‌: نخست‌ بيرون‌ راندن‌ امويان‌ از اندلس‌ و ديگر جانشين‌ كردن‌ بنی‌ عباس‌ به‌ جای‌ آنان‌ (ابن‌خلدون‌، 4(2)/ 293) و به‌ همين‌ منظور درصدد ايجاد رابطه‌ با اميران‌ شمال‌ افريقا بوده‌ است‌ (همانجا).

مآخذ

ابن‌ حيان‌، حيان‌ بن‌ خلف‌، المقتبس‌، به‌ كوشش‌ ملشور آلتونيا، پاريس‌، 1937 م‌؛
همان‌، به‌ كوشش‌ محمود علی‌ مكی‌، بيروت‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌؛
ابن‌ خطيب‌، محمد بن عبدالله، كتاب‌ اعمال‌ الاعلام‌، به‌ كوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، بيروت‌، 1956 م‌؛
ابن‌ خلدون‌، العبر؛
ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1400 ق‌/ 1982 م‌؛
ابن‌ عذاری‌، محمد بن محمد، البيان‌ المُغرب‌، به‌ كوشش‌ راينهارت‌ دوزی‌، ليدن‌، 1849 م‌؛
ابن‌ قوطيه‌، محمد بن عمر، تاريخ‌ افتتاح‌ الاندلس‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انيس‌ الطباع‌، بيروت‌، 1957 م‌؛
اصطخری‌، ابراهيم‌ بن محمد، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1927 م‌؛
حُميدی‌، محمد بن ابی نصر، جذوة المقتبس‌، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياری‌، بيروت‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛
نويری‌، احمد بن عبدالوهاب، نهاية الارب‌، به‌ كوشش‌ احمد كمال‌ زكی‌ و محمد مصطفی‌ زياده‌، قاهره‌، 1980 م‌؛
نيز:

EI2.
سعیدالله قره‌بگلو