آل ادریس

آلِ اِدْریس، سلسله‌ای شیعی‌مذهب، منسوب به ادریس بن عبدالله نوادۀ حسن بن علی(ع) که از 172 تا 375ق / 789 تا 985 در مغرب اقصیٰ (مراکش و بخشی از الجزایر) حکومت داشتند.

زمینۀ تاریخی

یکی از ویژگیهای سیاسی خلافت عباسی، سرکوب علویانی بود که خلافت اسلامی را حق خود می‌دانستند و گاه گاه به علت نابسامانیهای سیاسی یا تنگناهایی که خلفا برای آنان پدید می‌آوردند، سر به شورش بر می‌داشتند. اگرچه جنبشهای علویان، بیشتر به عنوان پدیده‌های سیاسی معرفی شده است، ولی از انگیزه‌های اقتصادی آن هم به‌کلی نمی‌توان چشم پوشید. ابن‌واضح یعقوبی، مورخ شیعی‌مذهب اشاره می‌کند (2 / 404، 405) که هادی عباسی چون به خلافت نشست، بر علویان سخت گرفت و فرمان تعقیب و آزار آنان را صادر کرد و مقرریها و عطایایی را که مهدی خلیفه برای آنان برقرار ساخته بود، قطع کرد. چون پیگرد علویان شدت یافت، جمعی از آنان در مدینه به گِرد حسین بن علی بن حسن مثلث، علویِ شجاع و سخاوتمند، فراهم آمدند و با او بیعت کردند و بدین‌سان مقدمات قیام وی بر ضد خلیفه آماده شد (169ق / 785م)، اما او نیز چون اسلاف خویش کاری از پیش نبرد و پس از مراسم حج، در «فَخّ» میان مکه و مدینه در پیکاری شکست خورد و کشته شد. یکی از علویانِ مشهوری که از این پیکار جان به در برد، ادریس بن عبدالله نام داشت که سرانجام به مغرب رفت و در آنجا دولتی بنیاد گذارد که 2 قرن دوام یافت. فرمانروایان آل ادریس به 2 طبقه تقسیم می‌شوند. طبقۀ نخست از ادریس اول تا پایان دولت یحییٰ چهارم به استقلال فرمان راندند و طبقۀ دوم از حسن حَجّام تا پایان دولت حسن بن قاسم، زیر نفوذ فاطمیان و امویان اندلس به حیات خود ادامه دادند.

بخش یکم ـ فرمانروایان

1. ادریس بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی(ع)، (حکومت: 172-175ق / 788-791م) معروف به ادریس اکبر (ابن خلدون، مقدمه، 24). وی پس از واقعۀ فخ به مصر گریخت. عامل برید شیعی‌مذهب آن دیار (طبری، 8 / 198)، موسوم به واضح (نیای یعقوبی، جغرافی‌دان و مورخ مشهور)، مولیٰ صالح بن منصور، و معروف به مسکین (بلاذری، 3 / 173) ادریس را پناه داد و سپس به مغرب فرستاد (170ق / 786م) و خود جان بر سر این کار نهاد. ادریس در سرزمین طنجه و در شهر وَلیله، و به روایتی در تاهِرْت اقامت گزید (طبری، 8 / 200؛ ابن تغری بردی، 2 / 59) و قبایل آن سامان را به فرمان خود خواند. در 172ق / 788م به نزد اسحاق بن محمد بن عبدالحمید، پیشوای بربرها، رفت و او همراه قبیله‌اش به اطاعت ادریس درآمد (ابن‌خلدون، 4 / 13؛ ابن عذاری، 1 / 218) و به یاری او بر قبایل قند لاوه، پهلوانه، مدیونه و مازار که برخی از آنها مجوسی یا یهودی یا مسیحی بودند، حمله برد. ادریس تامَسْتاو شالِه و تادَلَه را تسخیر کرد و آن قبایل به اسلام گردن نهادند. وی در 173ق / 789م به تِلِمْسان تاخت و آنجا را از نفوذ بنی یَعْرُب خارج ساخت و امیر آن دیار را فرمانبر خود کرد (ابن‌خلدون، 4 / 24، 25) و نیرویی بسیار یافت و با لقب امام (همو، مقدمه، 228) به فرمانروایی پرداخت و موجب وحشت عباسیان شد. برادرِ او سلیمان نیز در تلمسان و اطراف آن مستقر شد (ذهبی، 1 / 197). ادریس همچنین امارتِ بخشی از متصرفات خود را به برادرزاده‌اش، محمد داد (ابن عماد، 1 / 339). چون هارون‌الرشید به خلافت نشست، کوشید تا سپاهی برای سرکوبی ادریس به مغرب فرستد. اما به صلاحدید یحییٰ برمکی، به جای جنگ رویاروی، دست به نیرنگ زد و سلیمان بن حُزَیْر معروف به شَمّاخ یمانی را به کمک ابراهیم بن اغلب، عامل خود در افریقیه (طبری، 8 / 198، 199) به نزد ادریس فرستاد. شماخ که خود را پزشکی شیعی نمایانده بود، به زودی نزد ادریس تقرب یافت و در فرصت مناسب به عنوان علاج دندان‌درد او، مسواک زهرآلود به ادریس داد و گریخت. ادریس اندکی بعد در اثر آن زهر درگذشت (ابن اثیر، 6 / 91، 93، بلاذری، 3 / 173). مرکز حکومت ادریس، چنانکه از سکه‌های باقی‌مانده از دوران وی برمی‌آید، شهر وَلیله یا تَدْغه بوده است.
در باب خروج ادریس از عراق و مرگ او روایات مختلف است. مقدسی (البدء والتاریخ، 6 / 86)، ورود او را به مغرب پس از قیام و قتل ابراهیم بن عبدالله علوی و در جای دیگر پس از گریز از واقعۀ فخ می‌داند و اشاره می‌کند که ادریس پس از خروج از عراق وارد مغرب شد (همو، 6 / 99، 100). بعضی گفته‌اند که پس از قتل محمد نفس زکیه در روزگار منصور عباسی به مغرب گریخت (مسعودی، 3 / 296؛ بناکتی، 139) و منصور کس فرستاد تا او را با زهر کشتند.
2. ادریس بن ادریس: (حکومت: 192-213ق / 808- 828). او را ادریس اصغر نیز گفته‌اند (ابن خلدون، مقدمه، 24). به هنگام مرگ پدر در شکم مادرش کَنْزه بود. چون متولد شد او را ادریس نام نهادند. در آغاز راشد، غلام ادریس اول (نیابت: 175-186ق / 791-802 م) که با دسیسۀ ابن اغلب کشته شد و سپس ابوخالد بن یزید بن الیاس عبدی (نیابت: 186-192ق / 802- 808 م) کار ملک را به سامان رساندند تا ادریس به سن بلوغ رسید و خود رشتۀ کارها را در دست گرفت (ابوالفداء، 2 / 11، 13) و قبایل بزرگ با او بیعت کردند و دولتش استوار شد. وی که مؤسس واقعی دولت آل ادریس به‌شمار می‌رود، چنان نفوذی در مغرب یافت که آن دیار را سرزمین ادریس‌بن ادریس نامیدند (مسعودی، 3 / 296). در این روزگار اغلبیان که خاصه برای مقابله با آل ادریس از سوی عباسیان پای گرفته بودند می‌کوشیدند تا دولت آنان را براندازند (اصطخری، 47). اما هواداری قبایل بزرگ مغرب چون اروبه و زناته و زراعه و مکناسه از ادریس، مانع از تهاجم آشکار اغلبیان و حتیٰ عباسیان به وی بود. یحییٰ برمکی هم که هارون را از حملۀ مستقیم به ادریس بازداشت، احتمالاً متوجه این معنی شده بود و نیز به همین جهت بود که ابراهیم بن اغلب، وقتی خواست بر او بتازد، یارانش مانع شدند. سرانجام قدرت روزافزون ادریس موجب گشت که اغلبیان از مقابله با آنها به کلی ناامید شوند و در پاسخ خلفا دفع‌الوقت کنند و بهانه آورند (ابن خلدون، 4 / 27).
ادریس اندکی پس از استقرار بر تخت، شهر فاس را بنیاد گذارد (مقری، 1 / 482). سپس به جهاد با قبایل غیرمسلمان مغرب شتافت (ابن عذاری، 1 / 218). در 197ق / 813 م بر مصامده تاخت و سرزمین آنان را گشود و سپس خوارج تلمسان را که از دیرباز در آن سرزمین نفوذی یافته بودند، سرکوب و نفوذ عباسیان را قطع کرد. ادریس بن ادریس پس از 21 سال حکومت در 213ق / 828 م و به روایتی 214ق / 829 م (ابن اثیر، 6 / 415) درگذشت. از اشارت ابن خلدون (مقدمه، 23) برمی‌آید که در صحت انتساب ادریس دوم به ادریس بن عبدالله تردیدی بوده است. ظاهراً دشمنان آل ادریس یعنی عباسیان و اغلبیان این تردید را برمی‌انگیخته‌اند و او را فرزند راشد غلام ادریس اول می‌دانسته‌اند.
3. محمد بن ادریس بن ادریس: (حکومت: 213-221ق / 828-836 م). از ادریس دوم 12 پسر بر جای ماند، محمد، بزرگ‌ترین فرزند او پس از پدر با لقب المنتظر و امام (ابوالفداء، 2 / 70) بر تخت نشست و به پیشنهاد مادربزرگش کنزه، قلمرو خود را میان برادرانش تقسیم کرد و خود در فاس مقام گرفت. این کار موجب نابسامانیهای سیاسی و آغاز جنگهای داخلی شد، چه اندکی بعد برادرش عیسیٰ بر او شورید و دعوی استقلال کرد. محمد از برادر دیگرش قاسم خواست تا به مقابلۀ عیسیٰ رود و چون او نپذیرفت، برادر دیگرش عمر را برانگیخت تا بر عیسیٰ بتازد. وی لشکر عیسیٰ را درهم شکست و قاسم را نیز سرکوب کرد و طنجه را به قلمرو خود افزود (ابن خلدون، 4 / 28). عمر که نیای سلسلۀ بنی‌حمود است، چندی بعد درگذشت و محمد قلمرو او را به پسر وی علی داد، اما خود او نیز پس از برادر چندان نماند و در ربیع‌الثانی 221ق / مارس 836 م پس از 8 سال حکومت در فاس درگذشت.
5. یحیی بن محمد بن ادریس: (حکومت: 234- 249ق / 849-863 م). او که به وصیت برادر، رشتۀ کارها را در دست گرفت، مردی نیک‌سیرت بود و دولت آل ادریس را شکوهی بخشید. تختگاه او، فاس، چنان رونق یافت که مردم از اندلس و افریقیه به آن دیار مهاجرت می‌کردند و از این‌رو این شهر بسیار وسعت یافت. یحییٰ در 249ق / 863 م پس از 15 سال حکومت درگذشت.
6. یحیی بن یحیی بن محمد: (حکومت: 249-252ق / 863-866 م). او به وصیت پدر بر تخت نشست و چون مردی بدنهاد و اهل ملاهی بود و به کار کشورداری نمی‌پرداخت، قلمروش به سرعت میان عموها و داییهایش تقسیم شد. خانوادۀ عمر قلمرو سابق خود را نگه داشت، ولی داوود متصرفاتش را وسعت داد و شرق فاس را گرفت. خانوادۀ قاسم نیز بخش غربی فاس را اشغال و حسین و یحییٰ، منطقه‌ای از جنوب فاس تا کوههای اطلس را متصرف شدند (ابن‌عذاری، 1 / 119، 120). از این‌روی، مردم از یحیی روی‌گردان شدند و به رهبری عبدالرحمٰن بن ابی‌سهل جذمی سر به شورش برداشتند. یحییٰ به عَدْوَة الاندلسیین گریخت و در همانجا درگذشت. پس از او حکومت از خانوادۀ محمد به خانوادۀ عمر بن ادریس منتقل شد.
7. علی بن عمر بن ادریس: (حکومت: 252ق / 866 م ـ ؟). وی امیر غُماره بود و آنگاه که عبدالرّحمن جذمی، مرد قدرتمند فاس از ناخشنودی مردم سود برد و برآن شد که خود به حکومت بنشیند، همسر یحییٰ که دختر علی بن عمر بود (قس: ابن عذاری، 1 / 219 که او را دختر یحییٰ و همسر علی می‌داند)، پدرش را یاری داد تا حکومت مرکزی را در دست گیرد. مردم فاس نیز علی ‌را فرا خواندند و وی بر تخت نشست. عبدالرزاق صفری خارجی در مدیونه بر او شورید. پس از چند پیکار که میان علی و عبدالرزاق روی داد، سرانجام علی‌ شکست خورد و به ناچار به میان قبیله اروبه رفت و عبدالرزاق بر عَدْوَة الاندلسیین چیره شد. از فرجام کار علی‌ پس از آن اطلاعی در دست نیست.
8. یحیی بن قاسم بن ادریس: (حکومت: ؟ ـ 292ق / 905م). پس از چیرگی عبدالرزاق بر عدوة الا اندلسیبن، مردم عَدْوَة القَرویین از اطاعت او سر بر تافتند و یحییٰ سوم معروف به المِقْدام یا الصَرّام (ابن خلدون، 4 / 30) را به حکومت برداشتند. یحییٰ بر عبدالرزاق تاخت و او را درهم شکست و در فاس استقرار یافت. به این ترتیب حکومت از خانوادۀ عمر به خانوادۀ قاسم انتقال پیدا کرد. یحییٰ مدت درازی حکومت کرد و سرانجام در 292ق / 905م به دست ربیع بن سلیمان (ابن خلدون، 4 / 31)، فرمانده ارتش یحیی بن ادریس بن عمر کشته شد.
9. یحیی بن ادریس بن عمر: (حکومت: 292-307ق / 905-919م). او یکی از بزرگ‌ترین و نیرومندترین فرمانروایان آل ادریس، و مردی فقیه و حدیث‌دان بود که چندی با قدرت تمام حکومت کرد. با این همه، روزگار او آغاز ضعف دولت آل ادریس است، چه فاطمیان که به‌تدریج نیرو می‌یافتند، پس از استیلا بر اسکندریه به خطرناک‌ترین دشمن آل ادریس مبدل گشتند و در قلمرو آنان طمع بستند (ابن خلدون، 4 / 31). ظاهراً یکی از علتهای حملۀ فاطمیان بر مغرب آن بود که پاره‌ای از ادریسیان علوی، با فرمانروایان اموی اندلس دوستی داشتند. جنگهایی که در میانه رخ داد مایۀ ضعف دولت مرکزی و مقدمۀ فروپاشی آن شد. در سال 305ق / 917م عبیدالله فاطمی، امیر تاِهرْتْ موسوم به مصالة بن حبوس را بر ضد یحییٰ تحریک کرد و او بر فرمانروای ادریسی تاخت. یحییٰ شکست خورد و به فاس بازگشت و مقرر شد که مالی به نزد مصاله فرستد و به تابعیت عبیدالله گردن نهد و نیز مجبور شد که دیگر مناطق فرمانروایی خود را به موسی بن ابی‌العافیه امیر مکناسه و پسرعموی مصاله وا گذارد (307ق / 919م). از اشارات ابن خلدون (4 / 32) بر می‌آید که یحییٰ در همان اوقات، به سود پسرش طلحه از حکومت فاس هم کناره‌گیری کرد، زیرا وقتی مصاله دومین‌بار در 309ق / 921م لشکر به مغرب برد، به تحریک موسیٰ، طلحة بن یحییٰ را گرفت و پس از مصادرۀ اموال، خود او را به اصیلا و ریف تبعید کرد و ریحان الکُتامی را امارت فاس داد (قس: ابن عذاری، 1 / 220). یحییٰ خواست به افریقیه رود ولی موسی او را دستگیر کرد و به زندان افکند (311ق / 923م). وی مدتی در زندان ماند و سپس آزاد شد و به مهدیه رفت و در همان‌جا درگذشت (331ق / 943م). ابوالفداء (2 / 70) یحییٰ چهارم را با یحییٰ اول اشتباه کرده است و او را آخرین امام آل ادریس در مغرب دانسته است. از این پس دومین طبقۀ فرمانروایان آل ادریس آغاز می‌شود که همراه با برخی از اعضای خاندان، به گونه‌ای پراکنده از تَمْدوله در جنوب تا سرزمین بربرهای غُماره در ریف (باسورث، 45، 46) و یک چند در فاس حکومت داشتند. ولی دربارۀ آنها آگاهی چندانی در دست نیست و آنچه هست متناقض و پراکنده است.
10. حسن بن محمد بن قاسم بن ادریس: (حکومت: 313-315ق / 925-927م). او ملقب به حَجّام بود. حدود 2 سال پس از بازداشت یحییٰ، بر موسیٰ بن ابی‌العافیه شورید و پس از چیرگی بر ریحان الکتامی، در فاس استقرار یافت. سپس برای بسط قلمرو خود بر موسیٰ تاخت و پس از چند پیکار سخت، شکست خورد و به فاس بازگشت (ابن‌خلدون، 4 / 32). در آنجا حامِد بن حَمْدان اللوزی با او حیله کرد و دستگیرش ساخت. سپس موسیٰ را به فاس خواند، ولی حسن را تسلیم او نکرد. چنین می‌نماید که مقدمات فرار او را نیز مهیا ساخت. حسن هنگام فرار، در اثر سقوط از دیوار زخمی شد و همان شب درگذشت. به روایتی دیگر او را زهر خوراندند (ابن عذاری، 1 / 221). ابوالفداء (2 / 70) پایان حکومت حسن را انقراض قطعی این سلسله می‌داند، با این همه اشاره می‌کند اشاره می‌کند که پس از 340ق / 951م، ادریس از فرزندان قاسم قیام کرد و دولتی بنیاد نهاد که به دست عبدالملک بن منصور بن ابی عامر اموی منقرض شد.
موسی بن ابی‌العافیه که در آن وقت می‌کوشید بر سراسر قلمرو آل ادریس چیره شود، خانوادۀ محمد بن قاسم را تا آخرین نقطۀ قلمروشان در ریف تعقیب کرد و آنان، بزرگ خود ابراهیم بن محمد بن قاسم، برادر حسن را به پیشوایی برگزیدند (ابن خلدون، 4 / 33) و در حُجْرُ النَّسْر که همو بنا کرده بود، مأویٰ گرفتند (317ق / 929م). در این هنگام خانوادۀ عمر بن ادریس در غماره نزدیک تیجنساس، سَبْته و طَنْجه سکنیٰ داشتند. موسیٰ که در پی تحقق بخشیدن به هدف خود، به تحریک عبدالرحمٰن سوم اموی پس از تسخیر ملیله (314ق / 926م) عزم سبته کرده بود، از زیر بار نفوذ فاطمیان شانه خالی کرد. خلیفۀ فاطمی ابتدا حُمید بن یَصال را به مغرب فرستاد و او پسر موسیٰ را از فاس گریزاند و آنجا را گرفت. ادریسیان از موقعیت سود برده و بر فرمانده سپاه موسیٰ، موسوم به ابوقمع حمله بردند و او را کشتند. اما موسیٰ پس از خروج ارتش فاطمی، باز به اطاعت امویان اندلس درآمد. خلیفه این بار میسور خصی را روانه ساخت و او موسیٰ را گریزاند و ادریسیان او را تعقیب کردند و کشتند.
11. قاسم بن محمد بن قاسم: (حکومت: 326-337ق / 938- 948م) معروف به قاسم کنون یا گنون. پس از قتل موسی بن ابی‌العافیه، ادریسیان نیرویی تازه یافتند و به سرکردگی قاسم گنون که پس از مرگ برادرش ابراهیم پیشوایی یافته بود، مناطقی را در مغرب متصرف شدند. قاسم، حجرالنسر را مقر خود ساخت و تا 337ق / 948م زیر نفوذ فاطمیان فرمان راند.
12. ابوالعیش احمد بن قاسم گنون: (حکومت: 337-343ق / 948-954م). او پس از پدر بر تخت نشست و با اطاعت از امویان، دولتی در ریف تشکیل داد، اما به درخواست عبدالرحمٰن اموی که طنجه را طلب کرده بود، اعتنا نکرد. از این‌رو عبدالرحمٰن وی را در محاصره گرفت و ابوالعیش به ناچار شهر را تسلیم کرد. چندی بعد نیز در رکاب عبدالرحمٰن، عازم جنگ با دشمنان وی شد.
13. حسن بن قاسم گنون: (حکومت: 343-363ق / 954-974م، نیز 375-985م). ابوالعیش پیش از آنکه با عبدالرحمن رهسپار اندلس شود، قلمرو خود را که در آن وقت بسیار محدود شده بود، به برادرش حسن وا گذاشت. فاطمیان که از نفوذ عبدالرحمن به هراس افتاده بودند، جوهر را به مغرب فرستادند و حسن به ناچار به اطاعت فاطمیان درآمد، اما در 363ق / 974م که امویان به قلمرو او حمله بردند، حسن تسلیم شد و او را به قُرطبه (کوردوبا) بردند و دیگر ادریسیان را نیز راندند. حسن چند سال بعد به مصر رفت و با حمایت نظامی فاطمیان، عزم تسخیر قلمرو سابق خود کرد، اما از سپاه اموی شکست خورد و دوباره به قرطبه تبعید شد و در راه به قتل رسید و دولت آل ادریس به کلی برافتاد. بعدها شاخه‌ای از اخلاف عمر بن ادریس، دولتی در مالَقَۀ (مالاگا) اندلس به نام بنی‌حمود تأسیس کرد (مقری، 1 / 214، 430). امروزه در مراکش بسیاری از «شُرَفا» از بازماندگان ادریسیان هستند.

بخش دوم ـ جامعه و فرهنگ

تأسیس دولت آل ادریس در منطقه‌ای میان قلمرو دو خلافت شرق و غرب اسلام یعنی عباسیان بغداد و امویان اندلس که در حال اوج‌گیری به سوی قدرت و شکوه خود بودند، در تاریخ اسلام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ادریسیان از همان آغاز که پای به مغرب نهادند، از سوی قبایل بزرگ بربر قبول عام یافتند و به‌رغم نفوذی که خوارج از سالیان پیش در میان برخی قبایل مغرب یافته بودند، توانستند نخستین دولت شیعی‌مذهب را که مستقیماً به علی بن ابی‌طالب(ع) نسب می‌برد پایه‌گذاری کنند. ادریس که اهمیت قبایل بربر و نظام قبیله‌ای حاکم بر منطقه را به خوبی دریافته بود، برای دست یافتن به فرمانروایی و چیرگی بر سرزمینهای مغرب (ابن خلدون، مقدمه، 296)، نه با نیروی نظامی که البته در آغاز کار فاقد آن بود، بلکه با نشر دعوت خود در میان بربرها (نک‌ : خطبه‌ای که ادریس برای دعوت بربرها خواند: امین، 4 / 3-4) و خاصه ملاقات با اسحاق پیشوای آنان و بهره‌گیری از شرایط سیاسی ناشی از نظام قبیله‌ای که در توفیق او نقش مهمی داشت، توانست بربرها را به اطاعت خود درآورد، ولی ابن خلدون دربارۀ علل گردن نهادن بربرها به فرمانروایی بنی ادریس چنین می‌نویسد: بربرها یکی به علت اعتراف به عصبیت آنان و دیگر به سبب اطمینان از اینکه سپاهیان و نگهبانانی از دولت وجود ندارند که با آنان به نبرد برخیزند، دعوت ادریسیان را پذیرفتند و از آنان حمایت کردند (ص 296). درواقع پس از فتوحات اسلام، فرزندان ادریس نخستین کسانی بودند که توانستند در میان قبایلِ پراکندۀ مغرب که هنوز اسلام در میان تعدادی از آنها نفوذی نیافته بود، به دنبال نشر فرهنگ اسلامی، وحدتی سیاسی پدید آورند. اگرچه این وحدت با دسیسه‌های روزافزون عباسیان و طمع بستن امویان اندلس در مغرب و نیز با کوشش و اشتیاقی که قدرت نوخاستۀ فاطمیان برای تصرف مغرب داشت، چندان دوامی نیافت، ولی از دستاوردهای سیاسی و فرهنگی و جغرافیایی آن در طی قرون بعدی نمی‌توان چشم پوشید.
انقراض سلسلۀ آل ادریس را، برخلاف بسیاری از خاندانهای حکومتی، باید بیشتر در یورشهای درازمدت قدرتهای بزرگ اطراف جست‌و‌جو کرد نه ناخشنودی مردم. این معنی را یاری مغربیان به واپسین افراد خاندان ادریس تأیید می‌کند. ادریسیان به‌رغم انقراض دولتشان، اعتبار خود را از دست ندادند، چنان‌که ابن خلدون چند قرن پس از انقراض آنان می‌گوید، مردم هنوز از ادریسیان به نیکی یاد می‌کنند و بازماندگان آنها هنوز در فاس اقامت دارند (مقدمه، 26).
روزگار آل ادریس که حدود 2 قرن بر بخش وسیعی از سرزمین مغرب فرمان راندند، از دیدگاه تحولات اقتصادی هم حایز اهمیت است. در این دوران، شهرهای آبادی چون فاس، الحُجْر بابا قلام و مَسیلَه ساخته شد و مردمی ثروتمند در آنجا پدید آمدند (ادریسی، 85، 86، 170). شهر فاس که به عقیدۀ برخی به جای شهر ولوبیلیس ساخته شد (باسورث، 46)، به زودی به یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین شهرهای مغرب و بلکه جهان اسلام مبدل گشت و در تاریخ سیاسی این سرزمین نقش عمده‌ای ایفا کرد.
در باب رونق اقتصادی قلمرو ادریسیان همین اشارت کافی است که تنها در اطراف رود فاس 000’3 آسیاب مشغول به کار بود (ابن رسته، 358). مقدسی نیز که فقط چند سال پس از ادریسیان مغرب را دیده است، اشاره می‌کند که سرزمین مغرب خوش‌منظر و بزرگ و ثروتمند است با مرزهای محکم و باروهای بسیار و باغهای دلگشا. شهرهایش در میان زیتونستانها فرو رفته و دارای درختان انجیر و انگور فراوان است (1 / 310). نیز ابن خردادبه در المسالک و ‌الممالک (تألیف شده در حدود 232ق / 847 م) از خلیجی در ساحل مدیترانه یاد می‌کند که ظاهراً در آن روزگار خلیج ادریس نامیده می‌شده است (ص 231). همو از شهری به نام معتزله نام می‌برد که به فاصلۀ 24 روز از تاِهرْتْ واقع بوده و یکی از ادریسیان «عادل با سیرتی پسندیده» بر آن فرمان می‌رانده است (همان، 266). شاید نام این شهر با اصول عقاید ادریسیان که به قول مقدسی، بیشتر همگام معتزلیان و پیرو مذهب اسماعیلی بودند ( احسن التقاسیم، 1 / 341)، بی‌ارتباط نباشد. معتزلی بودن ادریسیان را مذهب اعتزالی اسحاق رئیس بربرها (امین، 4 / 8) ــ که دعوت ادریس را پذیرفت ــ و نیز نفوذ این مذهب در میان مغربیان تأیید می‌کند. با همۀ آبادانی و رفاه اقتصادی که جغرافی‌دانان و مورخان در باب مغرب یاد کرده‌اند، این سرزمین در فاصلۀ میان وفات یحییٰ اول تا قتل یحییٰ سوم، به سبب قحطی و بیماری و زمین‌لرزۀ هولناکی که رخ داد و خرابیهای بسیار به بار آورد، دچار نابسامانیهای اقتصادی فراوان شد و تنها فرمانروایی نیرومند چون یحییٰ چهارم بود که توانست این خرابیها را ترمیم کند.
در باب اوضاع فرهنگی مغرب در روزگار ادریسیان، آگاهی چندانی در دست نیست، جز آنکه چند تن از فرمانروایان این سلسله، خود ازجملۀ دانشمندان و دانش‌پروران به شمار می‌رفتند. غیر از یحییٰ چهارم که مردی دانشمند بود، ابوالعیش نیز فرمانروایی فقیه و تاریخ‌دان و آگاه به انساب عرب و بربر بود و شاید از همین روی «فاضل» لقب داشت. یکی از مشهورترین جغرافی‌دانان اسلامی، ابوعبدالله ادریسی (د 560 ق / 1165م)، صاحب کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، که یک‌چند به راجر حکمران صقلیه (سیسیل) پیوست، از اعضای همین خاندان است.

مآخذ

ابن اثیر، عزالدین، الکامل، بیروت، دار صادر، 1399ق؛
ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛
ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک والممالک، به کوشش یان دخویه، لیدن، 1889م، صص 88، 89؛
ابن خلدون، عبدالرحمٰن، العبر، بیروت، دارالکتب اللبنانی، 1958م، 4 / 26؛
همو، مقدمه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، صص 25، 229؛
ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسة، لیدن، 1891م، ص 357؛
ابن عذاری مراکشی، البیان المغرب، به کوشش راینهارت دزی، لیدن، 1848م؛
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، مصر، مکتبة القدسی، 1350ق؛
ابوالفداء، اسماعیل، المختصر ‌فی اخبارالبشر، بیروت، دارالمعرفة؛
ادریسی، ابوعبدالله، صفةالمغرب (برگرفته از نزهةالمشتاق)، لیدن، 1968م؛
اصطخری، ابراهیم، مسالک وممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش؛
اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ترجمۀ سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، صدوق، 1349ش، ص 456؛
امین، حسن، دایرةالمعارف الاسلامیة الشیعیة، بیروت، 1393ق / 1973م، 4 / 11؛
باسورث، کلیفورد ادموند، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش؛
بلاذری، احمد ‌بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمدباقر بهبودی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1977م؛
بناکتی، داوود بن محمد، تاریخ، به کوشش جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی، 1348ش؛
دایرةالمعارف اسلام؛
ذهبی، حافظ، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، 1963م؛
طبری، محمد بن جریر، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالسویدان، 1386ق؛
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق، 1 / 185؛
مقدسی، احمد‌بن سهل، البدء والتاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1916م؛
مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، 1361ش؛
مقری تلمسانی، احمد بن محمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر، 1388ق؛
یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، بیروت، دارصادر.

صادق سجادی