خالصه

خالصه، در اصطلاح دیوانی، اراضی و املاک مخصوص خلیفه، سلطان یا حکام محلی که از دیگر اراضی، تخلیص شده است. این اصطلاح نسبتاً متأخر است و در نخستین قرون اسلامی این اراضی را که گاه تا حد یک ولایت هم وسعت داشت، صوافی و ضیاع خاصه می‌نامیدند.
در عصر فتوح اسلامی ایران، املاک مخصوص شاهان ساسانی و اراضی کسانی را که از برابر عربها می‌گریختند یا در جنگ با آنها کشته می‌شدند، به خلیفه اختصاص دادند و همینها اساس صوافی و ضیاع خاصه قرار گرفت. املاک و اراضی که سپس بر اثر جنگ یا مصادره و غصب اموال به چنگ می‌افتاد هم در زمرۀ صوافی محسوب می‌شد. درآمد این اراضی نیز به بیت‌المال خاصه می‌رفت و از داراییهای شخص خلیفه و سلطان به شمار می‌آمد و قسمتی از مخارج آنها و خاندان فرمانروایی را تأمین می‌کرد.
در عصر ایلخانان زمینهایی را که از راههای یادشده به دست می‌آمد و تعلق به سلطان داشت، اینجو می‌نامیدند و دیوانی خاص آن را اداره می‌کرد. آنچه در تاریخ ایران به «رقبات نادری» نامبردار است، همین خالصه‌ها ست که بسیاری از املاک و اراضی موقوفه هم در آن داخل شد. در تمام ادوار اسلامی، بخش بزرگی از صوافی و ضیاع خاصه و خالصه و اینجو به نزدیکان و امرای لشکری و کشوری و وزیران خلیفه و سلطان به اقطاع داده می‌شد. قسمتی از اراضی دولتی در ادوار متأخر را همین خالصه‌ها تشکیل می‌داده است. تاریخ پیدایش و تحولات این‌گونه املاک و اراضی را زیر این مدخلها بیابید: اقطاع، اینجو، بیت‌المال، صوافی، ضیاع.