خادم حسن پاشا

خادِمْ حَسَنْ پاشا (د 1006 ق/ 1598 م)، صدراعظم عثمانی در زمان سلطنت محمد سوم، سیزدهمین سلطان عثمانی (سل‌ 1004-1012 ق/ 1595-1603 م).
از زمان و مکان و نیز اصل و تبار او آگاهی دقیق در دست نیست. احتمالاً از کودکان مسیحی نومسلمان ــ دِوشیرمه ــ (نک‌ : پاکالین، I/ 444-448) بود که به «اندرون شهریاری» راه یافت و در همان‌جا تربیت شد. پس از مدتی «خزانه‌دار باشی» اندرون (دربار) گردید (عثمان‌زاده، 48؛ اوزون چارشیلی، III(2)/ 357؛ نیز نک‌ : «دائرةالمعارف ... »، XVI/ 5).
وی در 988 ق/ 1580 م با رتبۀ وزارت، بیگلربیگی و والی ایالت مصر شد (همانجاها). طی نزدیک 3 سال در مأموریت مصر، با رشوه‌خواری، دریافت مالیات مضاعف، و تعدی به مردم، ثروت‌اندوزی کرد (دانشمند، III/ 88). در پی شکایات مصریان، در 991 ق/ 1583 م از مقام خود معزول، و به استانبول فرا خوانده شد و زندانی گردید. اندکی بعد با میانجیگری نوربانو سلطان، مادر سلطان محمد سوم، و تقدیم هدایا و پیشکشها به او از زندان رهایی یافت (عثمان‌زاده، اوزون چارشیلی، همانجاها) و بیگلربیگی آناتولی شد (سلانیکی، I/ 207؛ EI2, IV/ 900).
در لشکرکشی اوزدمیر اوغلو عثمان پاشا، سردار عثمانی، در 993 ق/ 1585 م به ایران (برای آگاهی بیشتر، نک‌ : ابوبکر، 105 بب‌ ؛ اسکندربیک، 1/ 305؛ اوزون چارشیلی، III(1)/ 62؛ نیز نک‌ : ه‌ د، تبریز) حسن پاشا در نزدیکی سیواس به اردوی عثمان پاشا پیوست و همراه او به آذربایجان آمد و در جنگ تبریز و فتح این شهر شرکت کرد (EI2، همانجا). وی در 995 ق/ 1587 م بار دیگر والی آناتولی شد. پس از درگذشت جعفر پاشا در 996 ق/ 1588 م به جای او حاکم شروان شد (باکیخانف، 128- 129؛ عثمان‌زاده، همانجا؛ دانشمند، III/ 110؛ اوزون چارشیلی، III(2)/ 357) و هم‌زمان بیگلربیگی ایروان را نیز برعهده داشت (همانجا). در همین زمان، خان احمد خان گیلانی، حاکم کیایی گیلان که بر صفویان شوریده بود، به سلطان عثمانی پناهنده شد و از راه دریا به شروان آمد (افوشته‌ای، 466) و مورد استقبال حسن پاشا قرار گرفت و با اجازۀ او روانۀ دربار استانبول شد (دانشمند، III/ 120).
خادم حسن در 1003 ق/ 1595 م به رتبۀ وزیر چهارم ارتقا یافت و به استانبول آمد (عثمان‌زاده، همانجا). چون محمد سوم برای جبران شکستهای پی‌درپی سپاه عثمانی در اتریش و مجارستان، شخصاً دست به لشکرکشی زد (هامرپورگشتال، IV/ 262-263؛ نعیما، 1/ 149-150؛ پچوی، 2/ 193؛ اوزون چارشیلی، III(1)/ 74-75؛ شاو، 1/ 318-320)، در آغاز حرکت از پایتخت، حسن پاشا را با اختیارات کامل به قائم مقامی و محافظی استانبول منصوب نمود (هامرپورگشتال، همانجا؛ دانشمند، III/ 164) و با «وکالت مطلقه»، حق صدور احکام به تمام ایالات غیر از بخش روم ایلی را به او واگذاشت (سلانیکی، II/ 566, 618).
خادم حسن پاشا در همین مقام به برخی از خواستهای سلطان بی‌اعتنایی نشان داد، چنان‌که از انتصاب اسعد افندی، پسر خواجه سعدالدین، مورخ و استاد سلطان، به مقام قضای استانبول خودداری کرد و قاضی معزول را در مقام خود ابقا نمود (نعیما، 1/ 144-145؛ هامرپورگشتال، همانجا). البته این امر دشمنی خواجه سعدالدین با وی را برانگیخت. با این همه، خادم حسن که در طول مدت خدمت از پشتیبانی مادر سلطان برخوردار بود، بعد از بازگشت پیروزمندانۀ سلطان از جنگ، در پی عزل ابراهیم پاشا بوسنوی از صدارت، با دریافت «مهر همایون» در ربیع‌الاول 1006/ نوامبر 1597 به صدر اعظمی عثمانی منصوب شد (عثمان‌زاده، همانجا؛ پچوی، 209-210، 284؛ هامرپورگشتال، IV/ 281؛ نعیما، 1/ 184-185؛ اوزون چارشیلی، III(2)/ 357).
وی در مدت کوتاه صدارتش، مقامات و مناصب دولتی را با مزایده به فروش می‌گذاشت و گویا بخشی از مبالغ دریافتی را به مادر سلطان می‌داد (پچوی، 2/ 210). خادم حسن بعد از انتصاب به صدارت با برخی از دولتمردان دولت عثمانی که مورد حمایت پادشاه نیز بودند، به مخالفت برخاست؛ ازجمله پس از درگذشت شیخ الاسلام بستان‌زاده، از واگذاری منصب مشیخت به خواجه سعدالدین خودداری ورزید و باقی، شاعر دیوانی، و یا چلبی‌زاده حسام‌الدین را برای تصدی این مقام پیشنهاد کرد. همچنین سلطان را به قتل غضنفر آقا، از متنفذین دربار و حسن پاشا تیزماکچی، رئیس ینی چریها تحریک و تشویق نمود؛ از این‌رو، این اشخاص با او به دشمنی برخاستند. از سوی دیگر انتشار خبر پرداخت هدیه و بخشی از مبالغ دریافتی از فروش مناصب به مادر سلطان نیز مزید بر علت شد و نظر سلطان و حتى مادرش نسبت به وی تغییر یافت و مقدمات عزل و قتل او فراهم آمد. سرانجام در مراسم پی افکنی مسجدی که مادر سلطان قصد ساختن آن را داشت، بازداشت و از صدارت عزل شد و پس از چند روز اعدام گردید. جنازۀ او در صحن مدرسه‌ای که خود بنا کرده بود، واقع در محلۀ جانمال اوغلو در استانبول به خاک سپرده شد (سلانیکی، II/ 733-734؛ عثمان‌زاده، 48؛ هامر پورگشتال، IV/ 282-283؛ نعیما، 1/ 186-187؛ اوزون چارشیلی، III(2)/ 358). مدت صدارت او 5 ماه و 6 روز بود. پس از اعدام، اموالش نیز مصادره شد.
از حسن پاشا ابنیه‌ای شامل مدرسه، مسجد، چشمه و جز آن باقی‌مانده که در مجتمعی به همین نام در محلۀ جانمال اوغلو واقع است (سلانیکی، III/ 741؛ نیز نک‌ : «دائرةالمعارف»، XVI/ 5).

مآخذ

ابوبکر بن عبدالله، تاریخ عثمان پاشا، به کوشش یونس زیرک، ترجمۀ نصرالله صالحی، تهران، 1387 ش؛
اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1387 ش؛
افوشته‌ای، محمود، نقاوة الآثار، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1350 ش؛
باکیخانف، عباسقلی، گلستان ارم، به کوشش عبدالکریم علی‌زاده، تهران، 1383 ش؛
پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283 ق/ 1866 م؛
شاو، ا. ج.، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370 ش؛
عثمان‌زاده تائب، احمد، حدیقة الوزرا، فرایبورگ، 1969 م؛
نعیما، مصطفى، تاریخ، استانبول، 1281 ق؛
نیز:

EI2;
DaniŞmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1950;
Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1963;
Pakalin, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1946;
Selânikî, M., Tarih, ed. M. İpșirli, Istanbul, 1989;
Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1997;
Uzunçarşili, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1988.
علی اکبر دیانت