چلبی‌زاده

چَلَبیْ‌زاده، اسماعیل عاصم (1096- 1173ق / ‌1685-‌1760م)، مورخ، شیخ الاسلام و شاعر و ادیب عثمانی. پدرش کوچوک (کوچک) چلبی محمد افندی (د 1118ق / 1706م)، رئیس الکتّاب (رئیس منشیان دربار که در سمت وزارت خارجه نیز کار می‌کرد، نک‌ : پاکالین، III / 25)، در دربار سلطان مصطفى دوم (سل‌ 1107- 1115ق / 1695-1703م) بود؛ از‌این‌رو، اسماعیل عاصم را در انتساب به نام پدرش، کوچوک چلبی‌زاده و یا چلبی‌زاده نامیده‌اند (بروسه‌لی، III / 43؛ ثریا، 1 / 366؛ سامی، 2 / 944-945؛ کورداکول، 188؛ IA, III / 370-371).
چلبی‌زاده در استانبول به‌دنیا آمد (بانارلی، II / 785)، و در صنف علما به تحصیل پرداخت و تا مرحلۀ عالی پیش رفت (کورداکول، نیز IA، همانجاها)؛ آن‌گاه در مدارس گوناگون به تدریس پرداخت. وی در همین شغل بود که در 28 رمضان 1135 به فرمان ابراهیم پاشا نوشهرلی (ه‌ م)، به جای راشد افندی ــ مؤلف تاریخ راشد ــ به منصب واقعه‌نویسی دربار برگزیده شد (IA, III / 372, XIII / 270, 276؛ لوند، I / 380) و در شهرهای مختلف مانند ینی‌شهر، بورسا، مدینه و استانبول به قضاوت پرداخت و همچنین در مقام قاضی عسکری آناتولی و روم ایلی انجام وظیفه کرد (سامی، کورداکول، همانجاها؛ IA, III / 372).
چلبی‌زاده پس از عزل از قاضی عسکری (دانشمند، II / 539)، بر مسند فتوا تکیه زد و به شیخ‌الاسلامی منصوب شد ( سامی، همانجا؛ لوند، I / 322, 331) و تا پایان عمر در این مقام ماند و سرانجام در 28 جمادی الاول 1173 درگذشت (بروسه‌لی، همانجا). پیکرش را در صحن مسجد و مدرسه‌ای که پدر همسرش در محلۀ ملاگورانی در استانبول ساخته بود، به خاک سپردند (همو، نیز سامی، همانجاها؛ IA, III / 373). چلبی‌زاده در زمان حیاتش این مدرسه را بازسازی کرد و در آنجا، منبع آب، و مکتب و کتابخانه بنا نمود. از این‌رو، این مدرسه به نام او نیز نامیده می‌شود («دائرة المعارف ... »،III / 477).
چلبی‌زاده عاصم افندی را به زهد و تقوا، علم و دانش، و انسان‌دوستی ستوده‌اند. وی با عارفان بزرگ زمان خود مراوده داشت و به طریقت مولویه منسوب بود (IA، نیز «دائرةالمعارف»، همانجاها). چلبی‌زاده گذشته از تاریخ‌نگاری، در خطاطی و موسیقی نیز مهارت داشت، و در شعر عاصم تخلص می‌کرد و سبک شعرش از صائب تبریزی متأثر بود (همانجا؛ کورداکول، 189). اگرچه نام او در میان شاعران آمده است (لوند، I / 319, 450) و به زبانهای ترکی، عربی و فارسی شعر ‌سروده (بروسه‌لی، سامی، همانجاها)، اما اشعار او به قوت شعر شاعران زمان خود، مانند ندیم و دیگران نبوده است (IA، همانجا). او از ادبیات ترکی آذربایجانی نیز تأثیر پذیرفته بود و با سروده‌های قوسی تبریزی (نک‌ : تربیت، 310) آشنایی داشت (IA, II / 138). عاصم همچنین از منشیان چیره‌دست زمان خود بود. بخشی از منشآت او در 1268ق / 1852م در استانبول به چاپ رسیده است (همان، III / 374-375).
چلبی‌زاده عاصم افزون بر زبان ترکی به زبانهای عربی و فارسی نیز تسلط داشت و از آن زبانها ترجمه می‌کرد؛ چنان‌که در هیئت مترجمان کتاب 24 جلدی عقدالجمان فی تاریخ اهل الزمان اثر بدرالدین محمود عینی، که به فرمان ابراهیم پاشا نوشهرلی تشکیل شده بود (اوزون‌چارشیلی، 152 / IV(1))، شرکت داشت (یوجل، III / 278؛ «دائرة‌المعارف»، همانجا). وی کتاب تاریخ نوادر چین و ماچین یا خطایی نامه را که در دوران سلطان سلیمان قانونی (لوند، I / 157) و یا سلطان مراد سوم (بروسه‌لی، III / 43) نوشته شده بود، از فارسی به ترکی ترجمه کرد که در 1270ق در استانبول چاپ شد (همانجا). همچنین کتاب سفارت‌نامۀ خطای یا خطای سفارت‌نامه‌سی اثر حاج غیاث‌الدین نقاش را که در 822 ق / 1419م در زمان شاهرخ تیموری به آسیای مرکزی و چین رفته بود، به ‌فرمان ابراهیم‌پاشا از زبان فارسی به ترکی ترجمه کرد و آن را عجایب اللطایف نامید. این اثر با توضیحات و حواشی ارزشمند علی امیری در 1331ق / 1913م در استانبول چاپ شده است (همانجاها؛ کوت، 64-65).
شهرت عاصم افندی بیشتر به تألیف کتابی است که در مقام واقعه‌نویس رسمی دربار به رشتۀ تحریر درآورده است. این کتاب که به تاریخ عاصم یا چلبی‌زاده عاصم تاریخی معروف است، رویدادهای دوره‌ای از ذیقعدۀ 1134 تا 3 محرم 1142 را شامل می‌شود. این اثر در واقع ذیلی است بر تاریخ راشد. وی این اثر را با استفاده از مشاهدات خود و نیز برخورداری از اسناد معتبر تنظیم، و به رشتۀ تحریر درآورده است؛ از این نظر از مآخذ معتبر دوران سلطنت احمد سوم و صدارت ابراهیم پاشا نوشهرلی و به عبارت بهتر دورۀ لاله (نک‌ : ه‌ د، 2 / 483) به‌شمار می‌آید.
اگرچه چلبی‌زاده به‌سبب منزلت شغلی‌ خود و برای حفظ آن، از انتقاد دولتمردان دربار عثمانی خودداری ورزیده، و فقط جنبه‌های مثبت آنها را بیان داشته است («دائرة‌المعارف»، همانجا)، اما با توجه به اینکه وی به عنوان واقعه‌نویس در تمام مراسم، به‌خصوص مراسم بزم از جمله «صحبتهای لاله» و جز آن حضور داشته (یوجل، III / 281)، کتاب او از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و انتصابات و زندگی‌نامۀ اشخاص معروف را نیز شامل می‌شود. این اثر با عنوان ذیل تاریخ راشد، نخست در 1153ق / 1740م از سوی ابراهیم متفرقه (ه‌ م) در 316 صفحه، و بار دیگر در 625 صفحه در استانبول (1282ق / 1865م) چاپ شد (لوند، I / 385).
تاریخ چلبی‌زاده عاصم، از دیدگاه تاریخ ایران و روابط ایران ـ عثمانی در اواخر دوران صفویه، رقابت روس و عثمانی در ایران و جنگهای ایران و عثمانی حائز اهمیت است. متن قرارداد 2 شوال 1136ق / 13 ژوئن 1724م که به قرارداد استانبول و یا «مقاسمه نامۀ ایران» معروف است (آق‌تپه، 29)، در تاریخ عاصم مندرج است.

مآخذ

تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛
ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308ق؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق / 1889م؛
نیز:

Aktepe, M. M., 1720-1724, Osmanli- İran münâsebetleri, Istanbul, 1970;
Banarlı, N. S., Türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1971;
Bursalı, M. T., Osmanlı müellifleri, ed. İ. Özen, Istanbul, 1975;
DaniŞmend, İ. H., Izahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1955;
IA;
Kurdakul, Ş., Şairler ve yazarlar sözlüğü, Istanbul, 1985;
Kut, G., «Anadolu’ da Türk edebiyatı», Osmanlı devleti ve medeniyeti tarihi, ed. E. İhsanoğlu, Istanbul, 1998, vol. II;
Levend, A. S., Türk edebiyati tarihi, Ankara, 2008;
Pakalın, M. Z., Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1971;
Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1991;
UzunçarŞılı, İ. H., Osmanli tarihi, Ankara, 1995;
Yücel, Y. and A. Sevim, Türkiye tarihi, Ankara, 1991.

علی‌اکبر دیانت