ابراهیم خان

اِبْراهیمْ خان (973-1031 ق/1565-1622 م)، سر دودمان و نیای بزرگ خاندان ابراهیم خان‌زاده، كه به ابراهیم آغا، ابراهیم بیك و ابراهیم پاشا نیز شهرت دارد. پدرش صوقوللو محمد پاشا (صوقول: بخشی از ایالت بُسنی در یوگسلاوی)، صدراعظمِ سلیمان قانونی و سلیم دوم عثمانی، و مادرش اِسمی‌(اسما) خان سلطان دختر سلیم دوم بود (جودت، 6/226). نام ابراهیم نیز از سوی پدربزرگش (سلیم) بر وی نهاده شد. خانوادۀ صوقوللو به دو شاخه تقسیم می‌شده است: 1. اولاد صوقوللو از همسر اولش (حسن پاشا و اخلاف او از این شاخه هستند)؛ 2. فرزندان وی از اسمی ‌خان سلطان كه به ابراهیم خان زاده شهرت دارند (اوزون چارشیلی، «تاریخ عثمانی»، III(1)/54). چنین شایع است كه تولد ابراهیم را در آغاز پنهان داشتند، زیرا فرزندان ذكورِ شاهدختها را می‌كشتند، اما از آنجا كه بسیاری از این شاهدخت‌زادگان مشاغل مهم و مقامات عالی در دستگاه عثمانی بر عهده داشته‌اند، به نظر می‌رسد كه این شایعه بی‌اساس بوده باشد. البته مطابق قانون نامۀ آل عثمان، منسوب به سلطان محمد فاتح، این شاهزادگان فقط تا مرتبۀ سنجاق بیگی (فرمانداری) ارتقاء می‌یافتند (همو، «سازمان دربار عثمانی»، 164-165). ابراهیم در 1003 ق/1594 م، زمان سلطنت مراد سوم وارد خدمت دربار گردید و با معرفی و توصیۀ صدراعظم وقت قوجه سنان پاشا، به مقام قپوچی باشی (رئیس دربانان) برگزیده شد (İA) و با همین سمت به مأموریتهای مختلف، از آن جمله نزد برادرش حسن پاشا كه جهت سركوب قیام دَلی حسن در توقات به سر می‌برد، اعزام شد (نعیم، 296). مدتی نیز به عنوان ناظر ترسانه (ترسخانه، محرّف دارالصّناعة، كارخانۀ كشتی‌سازی جنگی و محل ادارۀ امور دریاداری) انجام وظیفه كرد. همچنین در لشكركشی به مجارستان در 1013 ق/1604 م با سمت قپوچی باشی شركت كرد (İA). بعدها با عنوان میر میران (رتبه‌ای پایین‌تر از بیگلربیگی و معادل پاشایی) استانداری بُسنی را بر عهده گرفت (اوزتونا، XII/452؛ زامباور، 172)، و نیز در مقام بیگلربیگی روم ایلی و فرماندار (متصّرف) هرزگوین خدمت كرد. در 1029 ق م در لشكركشی به اتریش و مجارستان شركت داشت و نیروهای تحت فرماندهی خود را از پشته عبور داد و با پیروزی به داخل اتریش هدایت كرد (İA). در 1031 ق پس از كناره‌گیری از حكومت بُسنی، در استانبول اقامت گزید و اندكی بعد در همان سال درگذشت و در آرامگاه پدرش در محلۀ ایوب (یكی از محلات قدیمی‌ غرب استانبول) به خاك سپرده شد (ایوانسرایی، 28).
خاندان ابراهیم خان‌زاده، از خانواده‌های سرشناس منسوب به دربار عثمانی است كه از احترام و اشتهار فوق‌العاده‌ای برخوردار بود. اكثر افراد این خاندان مقام دولتی نداشتند و به ادارۀ امور عام‌المنفعه مشغول بودند. در اواخر قرن 11 ق/17 م در بین مردم چنین شایع بود كه در صورت انقراض سلسلۀ عثمانی، اخلاف ابراهیم خان به سلطنت خواهند رسید. بعد از خلع سلطان مصطفی از سلطنت در اوایل قرن 12 ق/ 18 م این اعتقاد قوت گرفت. خلع‌كنندگان می‌خواستند كه پادشاه از اعقاب مصطفی برگزیده نشود. گروهی خان‌زاده‌های كریمه و برخی نیز اعضای خاندان ابراهیم خان‌زاده را برای سلطنت پیشنهاد می‌كردند. سرانجام با فتوای محمد افندی، مفتی عثمانی، مبنی‌بر مشروعیت سلسلۀ عثمانی و گزینش احمد سوم به سلطنت، این شایعه خاتمه پذیرفت (اوزون چارشیلی، «تاریخ عثمانی»، IV/33-34). از مشهورترین كسان این خاندان محمد بیك امین دفتر، پسر ابراهیم خان، و علی بیك نوه‌اش را می‌توان نام برد. برخی از اعقاب ابراهیم خان نیز در مجارستان زندگی می‌كردند (İA)، ولی اكثر منسوبان او تا دوره‌های اخیر در محلۀ ایوب به سر می‌بردند و اوقاف وسیع اسمی ‌خان سلطان و صوقوللو محمد پاشا را اداره می‌كردند (جودت، 6/226).

مآخذ

جودت، احمد، تاریخ، استانبول، 1309 ق؛
نعیم، مصطفی، تاریخ نعیما، استانبول، 1978؛
نیز:

Ayvansarâyî, Hâfiz Hüseyin, Vefeyât-ı selâtīn ve Mesâhir-i Ricâl, Istanbul, 1978;
Öztuna, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, Istanbul, 1983;
UzunçarԴılı, İ., Hakkı , Osmanlı Devletinin saray teskilâtı, Ankara, 1984;
Id, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1982;
Zambaur, Manuel de généalogie et de chronologie pour l. histoire de l, Islam, Hannover, 1927.

علی‌اکبر دیانت