پری خان خانم

پَریْ‌خانْ خانُم‌ (رجب‌ 955- رجب‌ 985 / اوت‌ 1548- سپتامبر 1577)، دختر شاه‌ طهماسب‌ اول‌ صفوی‌ و بانویی‌ سیاستمدار و قدرتمند كه‌ در تحولات‌ سیاسی‌ دورۀ خود نقشی‌ مهم‌ داشت‌. وی‌ در حوالی‌ اهرزاده‌ شد (قاضی‌ احمد، 1 / 337). مادرش‌ سلطان‌ آغا خانم‌، از زنان‌ چركس‌ حرم‌ شاه‌ طهماسب‌، و دایی‌ وی‌ شمخال‌ سلطان‌ از سرداران‌ با نفوذ و رئیس‌ سپاهیان‌ چركس‌ بود (تتوی‌، 700؛ پیربداق‌ منشی‌، 201).
پری‌ خان‌ خانم‌ كه‌ از تحصیلات‌ بسیار خوبی‌ برخوردار بود، به‌ زودی‌ در دستگاه‌ پدر صاحب‌ نفوذ شد (افوشته‌ای‌، 70؛ اسكندربیك‌، 1 / 119). گفته‌اند كه‌ شاه‌ طهماسب‌ چنان‌ به‌ او علاقه‌ داشت‌ كه‌ راضی‌ به‌ شوهر دادنش‌ نمی‌شد (تتوی‌، 701). اما بعدها او را به‌ همسری‌ بدیع‌الزمان‌ میرزا، پسر بهرام‌ میرزا صفوی‌ درآورد (قاضی‌ احمد، 1 / 397). این‌ همسری‌ ظاهراً تحقق‌ عملی‌ نیافت‌ (اسكندربیك‌، 1 / 135).
در سالهای‌ پایانی‌ سلطنت‌ شاه‌ طهماسب‌ كه‌ روز به‌ روز بر قدرت‌ و نفوذ پری‌ خان‌ خانم‌ افزوده‌ می‌شد، مسئلۀ جانشینی‌ شاه‌، ذهن‌ درباریان‌ و صاحبان‌ قدرت‌ را به‌ خود مشغول‌ كرده‌ بود. شماری‌ از قزلباشان‌ و گرجیان‌ دربار، طرفدار حیدرمیرزا، فرزند جوان‌ شاه‌ بودند (تتوی‌، 700). عده‌ای‌ دیگر نیز از جانشینی‌ اسماعیل‌ میرزا، فرزند دیگر او حمایت‌ می‌كردند كه‌ از سالها پیش‌ به‌ دستور شاه‌ طهماسب‌ در قلعۀ قهقهه‌ زندانی‌ بود (همانجا). در این‌ میان‌، پری‌ خان‌ خانم‌ چندی‌ تلاش‌ كرد تا زمینه‌ را برای‌ سلطنت‌ برادر خود، سلیمان‌ میرزا فراهم‌ كند؛ اما به‌ علت‌ بی‌كفایتی‌ و نادانی‌ وی‌ توفیقی‌ نیافت‌ و او نیز به‌ جرگۀ طرفداران‌ اسماعیل‌ میرزا پیوست‌ (همو، 701، 702).
پس‌ از مرگ‌ شاه‌ طهماسب‌ (15 صفر 984)، حیدر میرزا كه‌ بر بالین‌ پدر حاضر بود، رشتۀ كارها را در دست‌ گرفت‌ (همو، 756). نخست‌ به‌ دفع‌ پری‌ خان‌ خانم‌ پرداخت‌، اما شاه‌زاده‌ خانم‌ هوشمند و حیله‌گر، با اظهار وفاداری‌ و پشیمانی‌ از رقابتهای‌ گذشته‌ و سوگند به‌ قرآن‌، برادر را فریفت‌ و جان‌ به‌ در برد (همو، 755؛ واله‌، 352؛ منجم‌، 28)؛ اما در همان‌ شب‌ به‌ كمك‌ دایی‌ خود، شمخال‌ سلطان‌ مخالفان‌ حیدرمیرزا را برانگیخت‌ تا به‌ قصر سلطنتی‌ ریخته‌، وی‌ را به‌ قتل‌ رسانند (تتوی‌، 755-759؛ حسینی‌ جنابذی‌، 574، 575؛ افوشته‌ای‌، 21، 22). آن‌گاه‌ با صلاحدید پری‌ خان‌ خانم‌، یكی‌ از امرای‌ تركمان‌ برای‌ آوردن‌ اسماعیل‌ میرزا روانۀ قلعۀ قهقهه‌ شد و در این‌ فترت‌، پری‌خان‌ خانم‌ با كمال‌ قدرت‌ ادارۀ امور كشور را در دست‌ گرفت‌ (اسكندربیك‌، 1 / 197؛ واله‌، 503؛ افوشته‌ای‌، 71).
اسماعیل‌ میرزا در 27جمادی‌الاول‌ 984 در تالار چهل‌ ستون‌ قزوین‌ رسماً با عنوان‌ شاه‌ اسماعیل‌ دوم‌ بر تخت‌ نشست‌. پری‌خان‌ خانم‌ كه‌ در روی‌ كار آوردن‌ او نقشی‌ اساسی‌ داشت‌، تصور می‌كرد كه‌ می‌تواند مثل‌ سابق‌ با قدرت‌ در امور سلطنت‌ مداخله‌ كند (واله‌، 519)، اما شاه‌ اسماعیل‌ دوم‌ از همان‌ ابتدای‌ كار دست‌ وی‌ را از امور، و ارتباطش‌ را با درباریان‌ و امرا قطع‌ كرد (همو، 512) و حتى‌ جمعی‌ را نیز به‌ مراقبت‌ و مواظبت‌ از وی‌ گماشت‌ (تتوی‌، 776) و اطرافیان‌ و ملازمانش‌ را نیز مرخص‌ كرد (قاضی‌ احمد، 1 / 622). پادشاهی‌ شاه‌ اسماعیل‌ دوم‌ دیری‌ نپایید و در 13 رمضان‌ 985 به‌ طرزی‌ مرموز درگذشت‌. بیشتر تاریخ‌ نگاران‌ معاصر وی‌ معتقدند كه‌ مرگ‌ شاه‌ اسماعیل‌ دوم‌ نیز در نتیجۀ توطئۀ پری‌ خان‌ خانم‌ رخ‌ داد (نک‌ : حسینی‌ جنابذی‌، 585؛ روملو، 647؛ حسینی‌ استرابادی‌، 101؛ اسكندربیك‌، 1 / 219).
پس‌ از مرگ‌ شاه‌، پری‌ خان‌ خانم‌ بار دیگر مصدر امور شد و در آن‌ اوضاع‌ بحرانی‌، برای‌ جلوگیری‌ از اضمحلال‌ سلطنت‌ صفوی‌ و بروز چند دستگی‌ میان‌ سران‌ قزلباش‌ و حفظ آرامش‌ پایتخت‌ به‌ چاره‌ جویی‌ پرداخت‌ (نک‌ : فلسفی‌، 1 / 35). كفایت‌ و كاردانی‌ او به‌ حدی‌ بود كه‌ در شورای‌ سران‌ قزلباش‌ برای‌ تعیین‌ پادشاه‌، عده‌ای‌ خود او را نامزد پادشاهی‌ كردند (افوشته‌ای‌، 72)؛ گروهی‌ نیز طرفدار شاه‌ شجاع‌، فرزند شیرخوار اسماعیل‌ دوم‌ و نیابت‌ سلطنت‌ پری‌ خان‌ خانم‌ بودند (اسكندربیك‌، 1 / 219، 220؛ قاضی‌ احمد، 2 / 656). اما سرانجام‌ رأی‌ بزرگان‌ كشور بر پادشاهی‌ سلطان‌ محمدخدابنده‌، ولیعهد رسمی‌ شاه‌ طهماسب‌ قرار گرفت‌ (اسكندر بیك‌، 1 / 220؛ روملو، 985). سلطان‌ محمدخدابنده‌ تقریباً نابینا و ناتوان‌ بود و در شیراز روزگار می‌گذراند (حسینی‌ استرابادی‌، 102؛ اسكندربیك‌، 1 / 224).
پری‌ خان‌ خانم‌ مخالفانی‌ هم‌ داشت‌. مهم‌ترین‌ مخالف‌ او میرزا سلطان‌ جابری‌ اصفهانی‌، وزیرشاه‌ اسماعیل‌ دوم‌ بود كه‌ به‌ محض‌ انتخاب‌ سلطان‌ محمد خدابنده‌، با تمهیدی‌ خود را از قزوین‌ به‌ شیراز رساند و خود را به‌ شاه‌ جدید و همسر با نفوذش‌، خیرالنساء خانم‌ نزدیك‌ كرد و منصب‌ وزارت‌ را به‌ دست‌ آورد. میرزا سلطان‌ در عین‌ حال‌، به‌ فعالیت‌ برضد پری‌ خان‌ خانم‌ پرداخت‌ و چنین‌ القا كرد كه‌ با وجود پری‌ خان‌ خانم‌، از پادشاهی‌ جز نامی‌ برای‌ شاه‌ جدید نخواهد ماند (همو، 1 / 244؛ قاضی‌ احمد، 2 / 660). این‌ سعایتها در شاه‌ كارگر افتاد و چون‌ وارد قزوین‌ شد (اول‌ رجب‌ 985)، فرمان‌ داد تا پری‌ خان‌ خانم‌ را به‌ للۀ دوران‌ كودكی‌اش‌، میرزا خلیل‌ خان‌ افشار سپردند. كسان‌ خلیل‌ خان‌ نیز چند ساعت‌ بعد، به‌ دستور شاه‌ پری‌ خان‌ خانم‌ را در خانۀ خلیل‌ خان‌ خفه‌ كردند (اسكندر بیك‌، 1 / 226؛ روملو، 665؛ قاضی‌ احمد، 2 / 662). اموال‌ پری‌ خان‌ خانم‌ نیز كه‌ در حدود 10 هزار تومان‌ می‌شد، در برابر این‌ خدمت‌ به‌ خان‌ افشار بخشیده‌ شد (اسكندر بیك‌، همانجا). پیكر پری‌ خان‌ خانم‌ را در آستانۀ امام‌زاده‌ حسین‌ قزوین‌ به‌ خاك‌ سپردند (قاضی‌ احمد، 2 / 1017). وی‌ به‌ هنگام‌ مرگ‌ 30سال‌ داشت‌.
پری‌خان‌ خانم‌ بانویی‌ باهوش‌، قدرت‌ طلب‌، دسیسه‌گر، دانش‌ دوست‌ و ادب‌ پرور بود (افوشته‌ای‌، 70). عبدی‌ بیك‌ نویدی‌ شیرازی‌ تاریخ‌ تكملة الاخبار را به‌ نام‌ او نوشته‌ است‌ (ص‌ 99). محتشم‌ كاشانی‌، شاعر معروف‌ دورۀ صفوی‌ مورد علاقه‌ و توجه‌ پری‌ خان‌ خانم‌ بود و او نیز قصایدی‌ در مدح‌ پری‌ خان‌ خانم‌ سروده‌ است‌ (ص‌170-180). پری‌ خان‌ خانم‌ خود نیز شعر می‌سرود و «حقیقی‌» تخلص‌ می‌كرد و در برخی‌ از تذكره‌ها اشعاری‌ از او باقی‌ مانده‌ است‌ (نک‌ : دیهیم‌، 1 / 51). پری‌ خان‌ خانم‌ مدرسه‌ای‌ در اصفهان‌ ساخت‌ كه‌ به‌ نام‌ وی‌ شهرت‌ یافت‌، اما پس‌ از چندی‌ ویران‌ شد و مصالح‌ آن‌ در ساخت‌ مسجد رحیم‌ خان‌ و مسجد نو به‌ كار رفت‌ (رفیعی‌، 29).

مآخذ

اسكندربیك‌ منشی‌، عالم‌ آرای‌ عباسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛
افوشته‌ای‌، محمود، نقاوة الآثار، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقی‌، تهران‌، 1350ش‌؛
پیربداق‌ منشی‌، جواهرالاخبار، به‌ كوشش‌ محسن‌ بهرام‌ نژاد، تهران‌، 1378ش‌؛
تتوی‌، احمد و آصف‌ خان‌ قزوینی‌، تاریخ‌ الفی‌، به‌ كوشش‌ علی‌ آل‌داود، تهران‌، 1378 ش‌؛
حسینی‌ استرابادی‌، حسن‌، از شیخ‌ صفی‌ تا شاه‌ صفی‌ (تاریخ‌ سلطانی‌)، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقی‌، تهران‌، 1364ش‌؛
حسینی‌ جنابذی‌، میرزابیك‌، روضة الصفویة، به‌ كوشش‌ غلامرضا طباطبایی‌ مجد، تهران‌، 1378ش‌؛
دیهیم‌، محمد، تذكرۀ شعرای‌ آذربایجان‌، تبریز، 1367ش‌؛
رفیعی‌ مهرآبادی‌، ابوالقاسم‌، آثار ملی‌ اصفهان‌، تهران‌، 1352ش‌؛
روملو، حسن‌، احسن‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1357 ش‌؛
فلسفی‌، نصرالله‌، زندگانی‌ شاه‌ عباس‌ اول‌، تهران‌، 1344 ش‌؛
قاضی‌ احمد قمی‌، خلاصة التواریخ‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقی‌، تهران‌، 1359ش‌-1363ش‌؛
محتشم‌ كاشانی‌، دیوان‌، به‌ كوشش‌ مهرعلی‌ گركانی‌، تهران‌، 1344ش‌؛
منجم‌ یزدی‌، محمد، تاریخ‌ عباسی‌، به‌ كوشش‌ سیف‌ الله‌ وحیدنیا، تهران‌، 1366 ش‌؛
نویدی‌ شیرازی‌، زین‌العابدین‌، تكملة الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1369 ش‌؛
واله‌، محمدیوسف‌، خلدبرین‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1372 ش‌.

محسن‌ احمدی‌