پاسبان اوغلو

پاسْبانْ اوغْلو، عثمان‌ (1171-1222ق‌ / 1758-1807م‌)، از اعیان‌ و پاشاهای‌ معروف‌ دولت‌ عثمانی‌ در وِدین‌ (شمال‌ غربی‌ بلغارستان‌)، معاصر سلطان‌ سلیم‌ سوم‌ كه‌ برضد دربار عثمانی‌ طغیان‌ كرد. نام‌ و لقب‌ او مشتمل‌ بر واژۀ فارسی‌ پاسبان‌، در منابع‌ به‌ صورتهای‌ مختلف‌ مانند پاساوان‌ اوغلو و پاسبان‌ زاده‌ نیز آمده‌ است‌ و سجع‌ مهرش‌ پازواندزاده‌ عثمان‌ بود (EI2, VIII / 284؛ هامرپورگشتال‌، 5 / 3631؛ IA, IX / 532) كه‌ بعدها نام‌ خانوادگی‌ یكی‌ از مهم‌ترین‌ خاندانهای‌ ناحیۀ ودین‌ شد.
نیاكان‌ پاسبان‌ اوغلو اصلاً تاتار بودند و در لشكركشی‌ سلطان‌ بایزید اول‌ به‌ بلغارستان‌ شركت‌ داشتند. نیای‌ او موسوم‌ به‌ پاسبان‌ آغا در جنگ‌ عثمانی‌ ـ اتریش‌ در سپاه‌ باب‌ عالی‌ می‌جنگید و پس‌ از جنگ‌، دو دهكده‌ در ناحیۀ ودین‌ به‌ او واگذار شد (EI2، همانجا)، عمر آغا، پدر عثمان‌ در همان‌جا ثروت‌ و قدرتی‌ به‌ دست‌ آورد و چون‌ مزاحمتهایی‌ برای‌ دولت‌ مركزی‌ ایجاد می‌كرد، در آغاز جنگهای‌ روس‌ ـ اتریش‌ و عثمانی‌ اعدام‌ شد. پاسبان‌ اوغلو در پی‌ این‌ واقعه‌ گریخت‌ و در آلبانی‌ پنهان‌ شد، اما چندی‌ بعد به‌ افلاق‌ (والاشی‌ در رومانی‌) رفت‌ و در سپاه‌ عثمانی‌ برضد اتریش‌ جنگید. وی‌ چون‌ جسارت‌ و قابلیتی‌ نشان‌ داد، بخشوده‌، و پاره‌ای‌ از املاك‌ پدر به‌ او باز گردانده‌ شد (جودت‌، 6 / 294؛ IA, IX / 533). او نیز به‌ سرعت‌ نفوذ و قدرت‌ یافت‌ و عده‌ای‌ از مرزداران‌ و دولتمردان‌ روم‌ ایلی‌ (بخش‌ اروپایی‌ قلمرو عثمانی‌) به‌ او پیوستند. در این‌ ایام‌ كه‌ بحرانهای‌ متعدد سیاسی‌ و اقتصادی‌ دربار عثمانی‌ را فرا گرفته‌ بود و در بسیاری‌ از ولایات‌، شورشها و قیامهای‌ استقلال‌ طلبانه‌ ظاهر می‌شد (ووسینیچ‌، 91)، پاسبان‌ اوغلو نیز در ودین‌ به‌ اندیشۀ طغیان‌ افتاد (كارال‌، V / 78؛ میلر، 19). اصلاحات‌ سلطان‌ سلیم‌ سوم‌، یعنی «نظام‌ جدید» نیز كارساز نشد و سلطان‌ جان‌ بر سر این‌ كار نهاد (كارال‌، V / 61, 77-85). پاسبان‌ اوغلو در این‌ میان‌ ودین‌ را تصرف‌ كرد و استحكاماتی‌ ساخت‌ و دستگاهی‌ پدید آورد كه‌ مأمن‌ مخالفان‌ اصلاحات‌ سلطان‌ سلیم‌ شد (میلر، همانجا).
وی‌ سپاهی‌ مستقل‌ ایجاد كرد و به‌ نام‌ خود سكه‌ زد و مالیات‌ وضع‌ نمود (همانجا؛ EI2, VIII / 285) و كوشید با فرانسویان‌ ارتباط برقرار كند (میلر، 19-20). آن‌گاه‌ به‌ توسعۀ قلمرو خود دست‌ زد، از دانوب‌ تا بالكان‌ و از بلگراد تا وارنا را تسخیر كرد (سامی‌، 2 / 1467)؛ و عملاً دست‌ به‌ شورش‌ زد. كوشش‌ دولت‌ مركزی‌ برای‌ سركوب‌ او توسط پاشای‌ بلگراد بی‌نتیجه‌ ماند. با این‌ همه‌، پاسبان‌ اوغلو با دربار عثمانی‌ تجدید دوستی‌ كرد و بخشوده‌ شد (IA، همانجا)؛ گر چه‌ پس‌ از آن‌ نیز بارها به‌ شورش‌ و دعوی‌ استقلال‌ برخاست‌، چنان‌ كه‌ به‌ رومانی‌ هم‌ هجوم‌ برد (میلر، 20).
تلاش‌ مجدد دولت‌ استانبول‌ برای‌ سركوب‌ او به‌ جایی‌ نرسید و حتى‌ به‌ سبب‌ مشكلات‌ عدیدۀ دیگر، مانند حملۀ ناپلئون‌ به‌ مصر، ناچار به‌ صلح‌ با پاسبان‌ اوغلو شد و با خودمختاری‌ او در ودین‌ موافقت‌ كرد (سامی‌، همانجا؛ كارال‌ V / 29؛ هامر پورگشتال‌، همانجا) و رتبۀ وزیری‌ به‌ او داد (سامی‌، همانجا). این‌ نیز چندان‌ سود نداد و پاسبان‌ اوغلو به‌ حمایت‌ خانهای‌ استقلال‌ طلب‌ كریمه‌ برخاست‌. دولت‌ عثمانی‌ رتبۀ او را لغو كرد و عثمان‌ پاشای‌ گرجی‌ را به‌ حكومت‌ ودین‌ فرستاد. پاسبان‌ اوغلو در برابر، به‌ افلاق‌ و بخارست‌ لشكر كشید. با فشار كنسولهای‌ دول‌ اروپایی‌ در رومانی‌، دولت‌ عثمانی‌ با پاسبان‌ اوغلو صلح‌ كرد و علاوه‌ بر ودین‌، حكومت‌ سنجاق‌ نیكبولی‌ نیز به‌ او واگذار شد (IA، همانجا؛ جودت‌، 7 / 44).
پاسبان‌ اوغلو پس‌ از این‌ در كنار دولت‌ به‌ مقابله‌ با شورشیان‌ صرب‌ و حملات‌ روسها برخاست‌، ولی‌ در همین‌ اثنا در 49 سالگی‌ درگذشت‌. وی‌ با آنكه‌ مردی‌ جنگی‌ و از مشهورترین‌ امرای‌ عثمانی‌ در سراسر سواحل‌ دانوب‌ و بالكان‌ به‌ شمار می‌رفت‌، بسیار مردم‌ دوست‌ و نرمخو و اهل‌ آبادانی‌ بود، از این‌رو، میان‌ مردم‌ محبوبیت‌ بسیار داشت‌. مسجدی‌ كه‌ امروزه‌ به‌ نام‌ او مشهور است‌، از مهم‌ترین‌ مساجد این‌ ولایات‌ به‌ شمار می‌رود. مقبرۀ وی‌ در كنار مسجد مصطفى‌ پاشا در ودین‌ قرار دارد (IA، همانجا).

مآخذ

جودت‌، احمد، تاریخ‌، استانبول‌، 1309ق‌؛
سامی‌، شمس‌ الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛
ووسینیچ‌، وین‌، تاریخ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌، ترجمۀ سهیل‌ آذری‌، تهران‌، 1347ش‌؛
هامرپورگشتال‌، یوزف‌، تاریخ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌، ترجمۀ زكی‌ علی‌ آبادی‌، به‌ كوشش‌ جمشید كیان‌فر، تهران‌، 1369ش‌؛
نیز:

EI²;
IA;
Karal, E. Z., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983;
Miller, W., The Ottoman Empire and its Successors, 1801-1927, London, 1966.

علی‌اكبر دیانت‌