بئر معونه

بِئْرِ مَعونه‌، جایی‌ در سرزمین‌ نجد ــ مركز جزیرةالعرب‌ ــ میان‌ منزلگاه‌ بنی‌ عامر و حَرّۀ بنی‌ سُلیم‌ (ابن‌ هشام‌، 3 / 194؛ نیز نک‌ : یاقوت‌، 1 / 435). بئر معونه‌ به‌ سبب‌ واقعه‌ای‌ كه‌ در صفر 4 / ژوئیۀ 625 در آنجا روی‌ داد، شهرت‌ یافته‌ است‌.
در پی‌ درخواست‌ ابوبراء عامربن‌ مالك‌، بزرگ‌ بنی‌ عامر از قبیلۀ بنی‌ كلاب‌، پیامبر اكرم‌(ص‌) با اكراه‌ شماری‌ از یاران‌ خود را برای‌ تبلیغ‌ اسلام‌ راهی‌ سرزمین‌ ایشان‌ كرد. مبلغان‌ گسیل‌ شده‌ كه‌ شمارشان‌ را 30 یا 40 یا 70 تن‌ گفته‌اند (نک‌ : واقدی‌، 1 / 347؛ ابن‌ هشام‌، همانجا؛ یعقوبی‌، 2 / 72)، به‌ سرپرستی‌ منذر بن‌ عمرو ساعدی‌، همگی‌ از اصحاب‌ جوان‌ و پارسای‌ پیامبر(ص‌) بوده‌اند (واقدی‌، همانجا؛ ابن‌ سعد، 2 / 52). بیشتر فرستادگان‌ را انصار، همراه‌ تنی‌ چند از مهاجران‌ تشكیل‌ می‌دادند (واقدی‌، 1 / 347، 352؛ ابن‌ هشام‌، ابن‌ سعد، همانجاها). از آنجا كه‌ پیامبر(ص‌) بر جان‌ این‌ گروه‌ بیمناك‌ بود، ایشان‌ در «جوار» (= پناه‌) ابوبراء عامربن‌ مالك‌ (زهری‌، 94-95) راهی‌ نجد شدند و پیش‌ از رسیدن‌ به‌ منزلگاه‌ بنی‌ عامر، در بئر معونه‌ اردو زدند و حَرام‌ بن‌ مِلحان‌ را به‌ همراه‌ نامۀ پیامبر(ص‌) نزد عامر بن‌ طُفیل‌، از بزرگان‌ بنی‌ عامر فرستادند (نک‌ : واقدی‌، ابن‌ هشام‌، همانجاها). عامر بن‌ طفیل‌ كه‌ بنا بر گزارش‌ برخی‌ از منابع‌ پیش‌ از این‌ با پیامبر(ص‌) دیدار، و آن‌ حضرت‌ را به‌ جنگ‌ تهدید كرده‌ بود (ابن‌ كثیر، 3 / 140)، بدون‌ اعتنا به‌ جوار عمویش‌ عامربن‌ مالك‌ و دریافت‌ پیام‌ از سوی‌ او كه‌ متعرض‌ فرستادگان‌ پیامبر(ص‌) نشوند (واقدی‌، همانجا)، نامۀ پیامبر(ص‌) را نخوانده‌، پیك‌ دعوت‌ ــ حرام‌ بن‌ ملحان‌ ــ را به‌ تیغ‌ سپرد و قصد داشت‌ دیگر فرستادگان‌ را نیز به‌ قتل‌ رساند (همو، نیز ابن‌ هشام‌، همانجاها). احتمالاً یكی‌ از موجبات‌ سرسختی‌ عامر بن‌ طفیل‌ در برابر فرستادگان‌ پیامبر(ص‌)، رقابت‌ با عمویش‌ عامر بن‌ مالك‌ بوده‌ است‌ كه‌ برخلاف‌ او دوستدار پیامبر(ص‌) و متمایل‌ به‌ اسلام‌ بود (نک‌ : زهری‌، همانجا؛ واقدی‌، 1 / 346).
بنی‌ عامر كه‌ نمی‌خواستند پیمان‌ ابوبراء عامر بن‌ مالك‌ را بشكنند، از یاری‌ عامر بن‌ طفیل‌ سرباز زدند (زهری‌، 95). از این ‌رو، وی‌ از برخی‌ از قبایل‌ دیگر یاری‌ خواست‌ (ابن‌ هشام‌، ابن‌ سعد، همانجاها؛ قس‌: واقدی‌، 1 / 347). سرانجام‌ عامر بن‌ طفیل‌ به‌ یاری‌ مردانی‌ از بنی‌ سلیم‌، فرستادگان‌ را در بئر معونه‌ به‌ قتل‌ رساندند و از میان‌ ایشان‌ تنها دو تن‌ جان‌ به‌ در بردند: یكی‌ كعب‌ بن‌ زید كه‌ مجروح‌ در میان‌ كشتگان‌ افتاده‌ بود (نک‌ : ابن‌ هشام‌، همانجا؛ طبری‌، 2 / 547) و دیگری‌ عمرو بن‌ امیۀ ضَمری‌ كه‌ به‌ هنگام‌ واقعه‌، در بئر معونه‌ حضور نداشت‌. وی‌ پس‌ از واقعۀ كشتار به‌ اسارت‌ درآمد و سپس‌ آزاد شد (نک‌ : ابن‌ هشام‌، 3 / 194-195؛ واقدی‌، 1 / 348)؛ آنگاه‌ در راه‌ بازگشت‌ به‌ مدینه‌، دو تن‌ از بنی‌ عامر را كه‌ با جوار پیامبر(ص‌) از مدینه‌ باز می‌گشتند، به‌ غفلت‌ كشت‌. اما پیامبر(ص‌) اقدام‌ او را نكوهش‌ كرد، و خود دیۀ كامل‌ دو مقتول‌ عامری‌ را برای‌ بنی‌ عامر فرستاد (نک‌ : همو، 1 / 352؛ ابن‌ هشام‌، 3 / 195؛ قس‌: ابن‌ عبدالبر، 172).
واقعۀ بئر معونه‌ چنان‌ بر پیامبر(ص‌) گران‌ آمد كه‌ تا مدتی‌ در قنوت‌ نماز صبح‌ قاتلان‌ اصحاب‌ بئر معونه‌ را نفرین‌ می‌فرمود (زهری‌، همانجا؛ ابن‌سعد، 2 / 53). گفته‌اند كه‌ آیات‌ 169-170 سورۀ آل‌ عمران‌ در شأن‌ این‌ واقعه‌ نازل‌ شد (طبری‌، 2 / 550؛ نیز نک‌ : واقدی‌، 1 / 350).

مآخذ

ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبرى، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، دارصادر؛
ابن‌ عبدالبر، یوسف‌، الدرر فی‌ اختصار المغازی‌ والسیر، به‌ كوشش‌ شوقی‌ ضیف‌، قاهره‌، 1386ق‌ / 1966م‌؛
ابن‌ كثیر، السیرة النبویة، به‌ كوشش‌ مصطفى عبدالواحد، بیروت‌، 1386ق‌ / 1966م‌؛
ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السیرة النبویة، به‌ كوشش‌ مصطفى سقا و دیگران‌، قاهره‌، 1355ق‌ / 1936م‌؛
زهری‌، محمد، المغازی‌ النبویة، به‌ كوشش‌ سهیل‌ زكار، دمشق‌، 1401ق‌ / 1981م‌؛
طبری‌، تاریخ‌؛
واقدی‌، محمد، المغازی‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌؛
یاقوت‌، بلدان‌؛
یعقوبی‌، احمد، تاریخ‌، بیروت‌، 1960م‌.

جمال‌ موسوی‌