بیرقدار

بِیرَقْدار، عنوان‌ و منصبی‌ در سازمان‌ نظامی‌ دولت‌ عثمانی‌. وظیفۀ بیرقدار (بایراقدار) كه‌ او را علمدار و سنجق‌دار نیز می‌نامیدند، حفظ و حمل‌ پرچم‌ در واحدهای‌ نظامی‌ منظم‌ و نامنظم‌ و نهادهایی‌ كه‌ پرچم‌ خاص‌ داشتند، بوده‌ است‌. سابقۀ این‌ منصب‌ گویا به‌ عصر سلاجقۀ آسیای‌ صغیر باز می‌گردد، اما در عصر عثمانی‌ تعریف‌ و سازمان‌ و مراتب‌ خاصی‌ یافت‌.
هر واحد از سپاه‌ ینی‌چری‌ یك‌ بیرقدار داشت‌. همچنین‌ قاپی‌ قولیها (نگهبانان‌ ویژه‌)، بیگلر بیگیها، امیران‌ و سپاهیان‌ كه‌ طبقه‌ای‌ از صاحبان‌ زمین‌ در نظام‌ زمین‌داری‌ عثمانی‌ بودند، بیرقها و بیرقدارانی‌ خاص‌ داشتند (پاكالین‌، I /181). بیرقداران‌ سپاه‌ ینی‌چری‌ از ضابطان‌ قشون‌ به‌ شمار می‌رفتند و همواره‌ با سابقه‌ترین‌ و شایسته‌ترین‌ كس‌ از ابواب‌ جمعی‌ هر واحد، در حمل‌ پرچم‌ یاور بیرقدار بود (همانجا). هر آلای‌ بیگی‌ (فرمانده‌هنگ‌) یك‌ بیرقدار داشت‌ (گیب‌،146) كه ‌منصبی‌ كاملاً نظامی‌ به‌ شمار می‌رفت‌ (همو، 319). در سپاه‌ ینی‌چری‌ یكی‌ از افراد تحت‌ فرمانِ آغای‌ینی‌چری‌، بیرق‌ امام‌ اعظم‌ را حمل‌ می‌كرد كه‌ او را «باش‌ بیرقدار» (سربیرقدار) می‌نامیدند («دائرةالمعارف‌ ...»، V /255).
در دورۀ سلجوقیان‌ و ایلخانان‌، بیرقداران‌ به‌ صورت‌ گروهی‌ كار می‌كردند و رئیس‌ آنان‌ را امیرِ علم‌ و دیگران‌ را علمدار می‌خواندند. در عصر عثمانی‌ بیرق‌ خاص‌ سلطان‌ را كه‌ سفید رنگ‌ و بزرگ‌ترین‌ بیرقها بود، یكی‌ از افسران‌ عالی‌رتبۀ دربار كه‌ میرِ علم‌ نامیده‌ می‌شد، حمل‌ می‌كرد (EI2, I /1135؛ «دائرةالمعارف‌»، II /363-364, V /255). بیرقدارانِ قاپی‌ قولیها نیز علمدار خوانده‌ می‌شدند و برای‌ تشخیص‌ آنها از یكدیگر علمداران‌ پادشاه‌ را علمداران‌ خاص‌ می‌گفتند (همانجا). ابتدا بیرقهای‌ سفیدرنگ‌ ویژۀ سلطان‌ بود، ولی‌ بعدها پرچمهای‌ رنگارنگ‌ نیز معمول‌ شد (احمد راسم‌، 1 /682). بیرقدار معمولاً كلاهی‌ آبی‌رنگ‌ كه‌ دور آن‌ دستاری‌ سفید پیچیده‌ شده‌ بود، بر سر داشت‌ و جبه‌ای‌ قرمز رنگ‌ بر تن‌ می‌كرد (پاكالین‌، همانجا). در آلبانی‌ نیز رؤسای‌ برخی‌ از قبایل‌ را كه‌ در ادارۀ كشور نقش‌ مهمی‌ داشتند، بیرقدار می‌خواندند («دائرةالمعارف‌»، V /255).

مآخذ

احمد راسم‌، عثمانلی‌ تاریخی‌، استانبول‌، 1326-1328ق‌؛
نیز:

EI²;
Gibb, H. and H. Bowen, Islamic Society and the West, London, 1960;
Pakal o n, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözüğü, Istanbul, 1946;
Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1989-1992.
علی‌اكبر دیانت‌