بیذق

بَیذَق‌، ابوبكر بن‌ علی‌ صنهاجی‌ (د ح‌ نیمۀ سدۀ 6ق‌ /12م‌)، از مریدان‌ ابن‌تومرت‌ (ه‌ م‌) و مؤلف‌ اثری‌ با عنوان‌ اخبار المهدی‌ بن‌ تومرت‌.
بیذق‌ معرب‌ پیاده‌ (جوالیقی‌، 210-211) به‌ معنای‌ سرباز یا پیاده‌، از مُهره‌های‌ شطرنج‌ است‌ و ظاهراً در مغرب‌ با توجه‌ به‌ همین‌ معنا، بر مردان‌ كوتاه‌ قد اطلاق‌ می‌شده‌ است‌ (حاجیات‌، 7؛ نیز نک‌ : بیذق‌، 44). جای‌ بسی‌ شگفتی‌ است‌ كه‌ در هیچ‌ یك‌ از آثار موجود دربارۀ تاریخ‌ و رجال‌ مغرب‌ در این‌ دوران‌، اشاره‌ای‌ به‌ بیذق‌ دیده‌ نمی‌شود و آگاهیهای‌ مختصر ما منحصر به‌ كتاب‌ اوست‌. برخی‌ از محققان‌ با استناد به‌ قرائنی‌، تولد او را حدود سال‌ 490ق‌ /1097م‌ تخمین‌ زده‌اند (حاجیات‌، 9).
بیذق‌، چنان‌كه‌ خود اشاره‌ كرده‌ است‌، در تونس‌ ــ كه‌ گویا محل‌ زندگی‌ او بود ــ با ابن‌تومرت‌ آشنا شد، آن‌گاه‌ همراه‌ برخی‌ از كسانی‌ كه‌ در حكومت‌ موحدون‌ شهرتی‌ كسب‌ كردند، مانند ابویعقوب‌ عبدالمؤمن‌ ابن‌ علی‌ در مجالس‌ درس‌ ابن‌ تومرت‌ در فاس‌ شركت‌ جست‌ و سپس‌ در زمرۀ مریدان‌ وی‌ درآمد (ص‌ 43-44). وی‌ همچنین‌ در سفرهایی‌ كه‌ ابن‌ تومرت‌ به‌ قسنطینه‌، بجایه‌، تلمسان‌ و مغرب‌ اقصی‌ داشت، از همراهان‌ او بود (حاجیات‌، 9-10). با این‌ همه‌، ظاهراً در دستگاه‌ حكومت‌ موحدون‌ هرگز به‌ مقام‌ و منصب‌ والایی‌ دست‌ نیافت‌، بلكه‌ همچون‌ یك‌ وقایع‌نگار در بیشتر جنگهای‌ موحدون‌ در دورۀ ابن‌ تومرت‌ و جانشین‌ او، ابویعقوب‌ شركت‌ می‌كرد و حوادث‌ تاریخی‌ را ثبت‌ می‌نمود. از تاریخ‌ دقیق‌ درگذشت‌ او نیز اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌، ولی‌ با توجه‌ به‌ برخی‌ شواهد می‌توان‌ آن‌ را حدود سال‌ 555 ق‌ /1160 م‌ تخمین‌ زد (همو، 10-11).
شهرت‌ بیذق‌ در پرتو كتاب‌ِ او موسوم‌ به‌ اخبار المهدی‌ بن‌ تومرت‌ است‌. این‌ اثر از مهم‌ترین‌ منابع‌ تاریخی‌ آن‌ دوره‌ به‌ شمار می‌رود و آغاز و چگونگی‌ شكل‌گیری‌ حركت‌ ابن‌ تومرت‌ و تشكیل‌ حكومت‌ موحدون‌ و جنگهای‌ آنان‌ را به‌ تفصیل‌ بیان‌ می‌كند (عنان‌، 1 / 18).
بخش‌ نخست‌ این‌ كتاب‌، دربارۀ اخبار مربوط به‌ آغاز فعالیتهای‌ ابن‌ تومرت‌ با قصد امر به‌ معروف‌ و نهی‌ از منكر، و سپس‌ فراخوانی‌ به‌ تأسیس‌ حكومتی‌ جدید است‌. وی‌ جزئیات‌ سفر طولانی‌ ابن‌ تومرت‌ را به‌ دقت‌ شرح‌ داده‌ است‌، حتى از مكانهایی‌ كه‌ در مسیر او بوده‌اند و شاگردان‌ و مریدانی‌ كه‌ در هر شهر برای‌ فراگیری‌ و یا منـاظره‌ نزد او می‌آمدند، نام‌ برده‌ است‌ (نک‌ : ص‌ 29، 30، 39، 40، جم‌ ).
بخش‌ دوم‌ كتاب‌ به‌ موضوع‌ بیعت‌ مردم‌ با عبدالمؤمن‌، جانشین‌ ابن‌ تومرت‌ و اقدامات‌ او در جهت‌ پیشبرد اهداف‌ موحدون‌ و نیز سرنگون‌ ساختن‌ حكومت‌ مرابطون‌ می‌پردازد (ص‌ 69 بب‌ ). مؤلف‌ در همین‌ بخش‌، دربارۀ شورشهایی‌ كه‌ پس‌ از فتح‌ِ شهر مراكش‌ در بیشتر نواحی‌ مغرب‌ به‌ وقوع‌ می‌پیوست‌ و نیز حوادث‌ مهم‌، از جمله‌ طرحی‌ كه‌ هدف‌ از آن‌ نابود ساختن‌ مخالفان‌ بود، سخن‌ می‌گوید (ص‌ 101-105).
در بخش‌ سوم‌ كتاب‌ از اشخاص‌ و اقوامی‌ كه‌ در مغرب‌ و اندلس‌ برضد موحدون‌ شوریدند (مثلاً نک‌ : ص‌ 127- 128) و نیز از قلعه‌ها و استحكاماتی‌ كه‌ مرابطون‌ برای‌ دفاع‌ از خود در برابر موحدون‌ ساخته‌ بودند، یاد شده‌ است‌ (ص‌ 129، 134- 138؛ نیز نک‌ : حاجیات‌، 15-16). بی‌گمان‌، حضور مؤلف‌ در حوادثی‌ كه‌ شرح‌ می‌دهد، بر اهمیت‌ كتاب‌ بسی‌ می‌افزاید؛ به‌ علاوه‌، این‌ كتاب‌ به‌ سبب‌ ذكر نام‌ بسیاری‌ از اشخاص‌، مكانها و قبایلی‌ كه‌ در منابع‌ دیگر یاد نشده‌اند، از حیث‌ جغرافیایی‌ و جامعه‌ شناسی‌ِ آن‌ دوره‌ بسیار ارزشمند است‌ (همو، 20-21). البته‌ نباید فراموش‌ كرد كه‌ مؤلف‌، خود به‌ ابن‌ تومرت‌ اعتقادی‌ راسخ‌ داشته‌، و كوشیده‌ است‌ در جای‌ جای‌ كتاب‌، اَعمال‌ِ وی‌ را توجیه‌ كند (همو، 18؛ نیز نک‌ : لوی‌ پرووانسال‌، 273).
كتاب‌ بیذق‌ نخستین‌بار توسط لوی‌ پرووانسال‌ براساس‌ نسخه‌ای‌ كه‌ منحصر به‌ فرد بوده‌، و از آغاز آن‌ چندین‌ برگ‌ افتاده‌ است‌، با عنوان‌ اخبار المهدی‌ ابن‌ تومرت‌ و ابتداء دولة الموحدین‌ در 1928م‌ در پاریس‌ منتشر شد. چاپ‌ جدید این‌ كتاب‌، با مقدمه‌ و تصحیح‌ عبدالحمید حاجیات‌، بر مبنای‌ همان‌ نسخه‌ صورت‌ پذیرفته‌ است‌.

مآخذ

بیذق‌، ابوبكر، اخبار المهدی‌ بن‌ تومرت‌، به‌ كوشش‌ عبدالحمید حاجیات‌، الجزایر،1986م‌؛
جوالیقی‌،موهوب‌، المعرب‌، به‌كوشش‌ف‌.عبدالرحیم‌،بیروت‌،1410ق‌ / 1990م‌؛
حاجیات‌، عبدالحمید، مقدمه‌ بر اخبار المهدی‌ ... (نک‌ : هم ، بیذق‌)؛
عنان‌، محمدعبدالله‌، عصر المرابطین‌ و الموحدین‌ فی‌ المغرب‌ و الاندلس‌، قاهره‌، 1384ق‌ / 1964 م‌؛
لوی‌ پرووانسال‌، ا.، الاسلام‌ فی‌ المغرب‌ و الاندلس‌، ترجمۀ محمود عبدالعزیز سالم‌ و محمد صلاح‌الدین‌ حلمی‌، قاهره‌، 1917م‌.

رضا ناظمیان‌