خاکی شیرازی

خاکیِ شیرازی، میرزا محمد امین (د 1250 ق/ 1834 م)، ملقب به خاکی شیرازی و خاکی شاه، از صوفیان مشهور چشتیه در شیراز در عصر صفویه. وی از معاصران رضا قلی‌خان هدایت (د 1288 ق/ 1871 م) بود و ظاهراً با او دیدارهایی نیز داشت. از جزئیات احوال و اصل و نسب او اطلاع چندانی در دست نیست. تنها می‌دانیم که وی در ابتدا از کسبۀ شیراز بود و پس از چندی، شوقِ صحبت و مجالست با اهل تصوف او را به دیدار و خدمت برخی از مشایخ مشهور عصر خود کشاند. ظاهراً خاکی چندی بعد، نزد محب‌علیشاهِ چشتی، از مشایخ چشتیۀ شیراز رفت و به او دست ارادت داد و آن‌گاه با تربیت و ارشاد او به ریاضت و تهذیب نفس پرداخت (هدایت، مجمع ... ، 2(1)/ 352، ریاض ... ، 326؛ آقابزرگ، 9(1)/ 282؛ داور شیرازی، 180؛ رکن‌زاده، 2/ 404؛ معصوم‌علیشاه، 3/ 335).
میرزا محمد امین پس از آن، چندی در ایران و عراق به سیر و سیاحت پرداخت و در این سفرها عده‌ای به او دست ارادت دادند. پس از آن به شیراز بازگشت، اما اندکی بعد در نتیجۀ مخالفت فقها و مردم با محب علیشاه چشتی و پیروانش که منجر به اخراج آنان از شیراز شد، میرزا محمد امین نیز شیراز را ترک کرد و در خانقاهی خارج از آن شهر به نام تکیۀ هفت‌تنان ساکن شد، و در آنجا به ریاضت و ارشاد مریدان پرداخت. خاکی شیرازی در اواخر عمر خود به تهران رفت و تا هنگام مرگ در آنجا ماند. پس از درگذشت او، پیکرش در گورستان حاج میرزا حسین، که در آن روزگار خارج از شهر تهران قرار داشت، به خاک سپرده شد (هدایت، همانجاها؛ معصوم‌علیشاه، 3/ 335-336؛ امداد، 1/ 405؛ آقابزرگ، همانجا، حاشیۀ 1).
به گفتۀ تذکره‌نویسان، میرزا محمد امین اهل شعر بود و گاهی از سرذوق ابیاتی می‌سرود که برخی از آنها را رضا قلی‌خان هدایت و دیوان بیگی شیرازی نقل کرده‌اند (هدایت، مجمع، 2(1)/ 352-353، ریاض، همانجا؛ دیوان‌بیگی، 1/ 524). آقا بزرگ طهرانی به قصیده‌ای از او اشاره می‌کند که کلمات آن نقطه ندارد، مگر در لفظ خاکی که تخلص او ست و توضیح می‌دهد که آن را نزد شخصی به نام سید محمد جزایری در نجف دیده است (همانجا؛ هدایت، مجمع، نیز امداد، همانجاها؛ معصوم‌علیشاه، 3/ 336).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛
امداد، حسن، سیمای شاعران فارس در هزار سال، تهران، 1377 ش؛
داور، محمدمفید، مرآت الفصاحه، به کوشش محمود طاووسی، تهران، 1371 ش؛
دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبد الحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛
رکن‌زاده آدمیت، محمد حسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، 1338 ش؛
معصوم علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمد جعفر محجوب، تهران، 1345 ش؛
هدایت، رضاقلی‌، ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، 1344 ش؛
همو، مجمع الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1382 ش.

محبوبه هادنیا