خادم شیخ رسلان

خادِمِ شِیْخْ رَسْلان، زین‌الدین منصور بن عبدالرحمان حریری شافعی دمشقی (د 4 رجب 967 ق/ 31 مارس 1560 م)، ملقب به خادم شیخ رسلان و خطیب سقیفه؛ نیز صوفی، ادیب و خطیب سدۀ 10 ق.
از جزئیات زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. تنها می‌دانیم که ظاهراً در جوانی به تحصیل علومی چون ادبیات عرب در زمینۀ نظم و نثر، تفسیر و شاید علوم غریبه مشغول شد و در تصوف نزد مشایخی چون شیخ‌الاسلام والد، شیخ طریقۀ رسلانیه، و بدر الغزی به سلوک پرداخت (غزی، الکواکب ... ، 3/ 210، لطف ... ، 1/ 3؛ ابن‌عماد، 7/ 351). وی ظاهراً در همان ایام با سرودن غزلی عاشقانه به نام «لوعة الشاکی و دمعة الباکی» در جامعۀ آن روز شام شهرتی یافت (ابن‌عماد، همانجا؛ حصنی، 2/ 587).
زین‌الدین منصور مدتی طولانی خادم مزار شیخ ارسلان بن یعقوب دمشقی، مشهور به شیخ رسلان (د پس از 550 ق/ 1155 م)، پیر طریقۀ رسلانیه بود و به همین سبب به خادم شیخ رسلان شهرت یافت. همچنین سالها در جامع سقیفه، بیرون از باب تومای دمشق به وعظ می‌پرداخت و از همین‌رو، او را خطیب سقیفه نیز می‌خواندند (غزی، الکواکب، ابن‌عماد، همانجاها).
در منابع آمده است که وی همچنین به سبب حلّ زایرجۀ ابوالعباس سبتی مغربی نیز مشهور شد و به همین دلیل، به دربار شاهزاده بایزید، پسر سلطان سلیمان اول، پادشاه عثمانی راه یافت و مورد توجه او قرار گرفت. اما پس از چندی به موطن خود بازگشت و در 965 ق به حلب رفت و در مدرسۀ شرقیۀ آنجا اقامت کرد (غزی، همان، 3/ 211؛ ابن‌عماد، همانجا). وی در حلب به تألیف آثاری پرداخت که بعدها به سبب آنها به اقتباس و نقل نوشته‌های دیگران متهم شد. همچنین در همان هنگام به تدریج جماعتی از عوام و اوباش صوفیه بر او گرد آمدند و به همین سبب، به کارهای ناشایست و سهل‌انگاری در امور دینی شهرت یافت و مردم زبان به طعن او گشودند؛ اما ظاهراً این شایعات بنیانی نداشت و افزون بر اینکه در منابع بر صلاح، دینداری و کرامات او تأکید شده است، خود نیز ابیاتی در مذمت گمان سوء نسبت به بندگان خدا و ظن قبیح سروده است و در آنها در تبرئۀ خود کوشیده است که نشان از اطلاع او از چنین شایعاتی دارد (غزی، همان، 3/ 211-213؛ ابن‌عماد، 7/ 351-352).
وی در دمشق درگذشت و در مقبرۀ شیخ رسلان به خاک سپرده شد. از میان فرزندان او به دو پسر، احمد مجذوب و ابوالفتح باقی اشاره شده است که هر دو اهل صلاح بودند (غزی، همان، 3/ 215).

آثـار

آثار زین‌الدین منصور در قالب نسخ خطی است که در کتابخانه‌های مختلف نگاهداری می‌شوند و عبارت‌اند از: 1. دیوان، شامل دو بخش نظم و نثر در موضوع اخلاق و دین (دفتر ... ، 61؛ روزن، 47). 2. رسالة البیان فی اظهار التبیان، در موضوع وحدت عرفانی ( آلوارت، III/ 261؛ GAL, II/ 440). 3. رسالة فی مسئلة الفناء، دربارۀ چگونگی رسیدن به فنای نفس و بقای ابدی آن ( آلوارت، II/ 645؛ GAL، همانجا). 4. غزل عاشقانۀ «لوعة الشاکی و دمعة الباکی» (بغدادی، 6/ 475؛ زرکلی، 7/ 300؛ کحاله، 3/ 16؛ براون، 190؛ GAL، همانجا)؛ هرچند در برخی منابع، این غزل با تردید به صلاح‌الدین صفدی هم نسبت داده شده است (حاجی خلیفه، 2/ 1570؛ ESC2, II/ 257). 5. رسالة النصیحة فی الطریق الصحة، که متشکل از 67 بیت شعر دربارۀ اصول سلامت است ( آلوارت، V/ 619؛ روزن، GAL، زرکلی، همانجاها).

مآخذ

ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، بی‌تا؛
بغدادی، هدیه؛
حاجی خلیفه، کشف؛
حصنی، محمدادیب، منتخبات التواریخ لدمشق، دمشق، 1346 ق/ 1928 م؛
دفتر کتبخانۀ عاشر افندی، استانبول، 1306 ق؛
زرکلی، اعلام؛
غزی، محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرئیل سلیمان جبور، 1959 م؛
همو، لطف السمر و قطف الثمر، به کوشش محمود الشیخ، دمشق، 1981 م؛
کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، بی‌تا؛
نیز:

Ahlwardt ;
Browne ;
ESC2;
GAL;
Rosen, V., Les Manuscrits arabes de l’Institut des langues orientales, Amsterdam, 1971.
ابوالفضل ابراهیمی