اسمیث

اِسْمیث‌، مارگارت (1884-1970م‌/ 1263- 1348ش‌)، از نخستین زنان خاورشناس انگلستان كه در معرفی اسلام و تصوف به ویژه احوال‌، آثار و عقاید برخی از بزرگان صوفیه سهم بسزایی داشته است‌.
وی در شهر ساحلی ساوث پورت زاده شد؛ در دبیرستان سنت مارگارت در پولمنت به تحصیل پرداخت‌، سپس به كالج گِرتن كمبریج رفت (1904-1907م‌) و از آنجا راهی بیروت و دمشق شد (1908- 1914م‌). پس از بازگشت به انگلستان در 1916م به دریافت گواهینامۀ معلمی با درجۀ ممتاز از آكسفرد نایل آمد(«دفتر...»، I/ 684 شیمل‌، 34). سپس به قاهره رفت و از 1918 تا 1920م با «ترینیتی كالج‌» قاهره همكاری داشت و از آنجا راهی خرطوم واتبره (شهری در كنار مصب رودخانۀاتبره در سودان‌) شد و از 1920 تا 1925م مدیر مدرسۀ دخترانه در آنجاها بود. پس از بازگشت به انگلستان در 1926م از دانشگاه كمبریج دانشنامۀ كارشناسی ارشد در علوم انسانی دریافت كرد و در همان سال نیز به مناسبت نگارش مقالۀ «جایگاه زن پارسا در تاریخ اسلام‌» جایزۀ «گمبل‌» به وی تعلق گرفت‌. دو سال بعد، از دانشگاه لندن درجۀ دكتری گرفت (نك‌ : اسمیث‌، «رابعه‌...»، مقدمه‌). در 1932م به دریافت جائزۀ «گیبسون‌» نائل شد («دفتر»، همانجا). در بهار 1933م برای استفاده از منابع تحقیقاتی در كتابخانه‌های مشرق زمین به‌قاهره‌،بیت‌المقدس و دمشق سفر كرد(نك‌ : اسمیث‌، «محاسبی...»، مقدمه‌). از 1936 تا 1938م به عنوان محقق در كالج منچستر آكسفرد به پژوهش در زمینۀ خاورشناسی ادامه داد (همو، «غزالی...»، مقدمه‌)، و در همین ایام (1937م‌) بار دیگر از دانشگاه لندن درجۀ دكتری (این بار در ادبیات فارسی و عربی) دریافت كرد («دفتر»، نیز شیمل‌، همانجاها).
اسمیث در تحقیق تصوف به روش نیكلسن پرورش یافت (عقیقی، 2/ 93)، و نیز به سبب سفرهای بسیار به سرزمینهای اسلامی و پژوهش و تدریس در مراكز آموزشی و فرهنگی در شم‌ار محققان صاحب‌نظر در علوم اسلامی درآمد. وی در طول جنگ جهانی دوم به عنوان متخصص در علوم اسلامی و عربی با سازمانها و مؤسسات مختلف همكاری داشت و به تألیف مقاله و حتی تدریس زبان عربی به مأموران نظامی میپرداخت و در همان ایام (1941-1944م‌) برای رادیوها مقالاتی تهیه میكرد و عضو مركز تحقیقات اجتماعی زمان جنگ نیز بود («دفتر»، I/ 684؛ شیمل‌، 34). او سخنرانیهای بسیاری در محافل و انجم‌نهای علمی و فرهنگی ایراد كرد و به سبب علاقۀ ویژه به مقایسۀ تطبیقی
اسلام و مسیحیت‌، افزون بر آنكه در آثار خویش به تفصیل بدین موضوع پرداخته است‌، در یكی از سخنرانیهای خود در انجم‌ن تبلیغاتی كلیسا كتاب عهد جدید [اناجیل‌] را از دیدگاه اسلام موردتحقیق و بررسی قرار داد («دفتر»، همانجا).
چنانكه شیمل نیز اشاره دارد، او تا پایان زندگی همسری اختیار نكرد (نك‌ : ص 35) و برای كتابخانۀ كالج گرتن مجم‌وعه‌ای از كتابهای شرق‌شناسی خویش را به یادگار نهاد. او همچنین پیش از درگذشت‌، مبلغی از دارایی خود را برای كمك به پژوهشگرانی كه در زمینۀ اسلام و عرفان‌به‌تحقیق‌میپردازند،اختصاص داد (اسمیث‌، «یادداشتها...»).

آثار

از مارگارت اسمیث آثار ارزشم‌ندی برجای مانده كه در این میان آنچه دربارۀ رابعه‌، حارث محاسبی و غزالی تألیف كرده است‌، جایگاه ویژه‌ای دارد. او در این 3 اثر به بررسی زندگی، افكار، آثار و نیز تأثیر این 3 عارف مسلمان بر عارفان دوره‌های بعد و سهم آنان در شكل‌گیری نظام فكری‌، عملی و اخلاقی تصوف اسلامی پرداخته است‌.
نخستین كتاب او با عنوان «رابعۀ عارف و پارسایان هم مسلك او در اسلام‌» در 1928م در لندن انتشار یافت‌. این اثر چنانكه خود او در مقدمۀ آن گفته است‌، برای دریافت درجۀ دكتری از دانشگاه لندن تألیف شده (نك‌ : «رابعه‌»، مقدمه‌)، و متضمن تصویری دقیق از زندگی و تعالیم رابعه براساس منابع تاریخی است‌. كوشش او در گردآوری مآخذ معتبر و اشارات ضمنی در كتب تاریخ و تذكره‌، و تطبیق و بررسی آنها، به اندازه‌ای گسترده و فراگیر است كه به گفتۀ شیمل (ص 28) دشوار میتوان بدانها چیزی افزود. وی براساس این مآخذ، شخصیت تاریخی رابعه را به روشنی ترسیم كرده‌، و او را از رابعه‌ای كه غالباً احوال و سخنانش با گفته‌های منسوب به راهبه‌های مسیحی آمیخته و همانند میشود، متمایز ساخته‌، و علاوه بر این‌، در بخشی جداگانه به بررسی احوال و آثار زنان عارف پرداخته است‌. این اثر در 1984م (در لندن‌) در صدمین سال تولد اسمیث با مقدمۀ آن ماری شیمل بار دیگر انتشار یافت‌.
اثر دیگر او «محاسبی یكی از نخستین عارفان بغداد» كه پژوهشی در زندگی و تعالیم حارث محاسبی است‌، در 1935م در لندن به چاپ رسید. اسمیث اگرچه در این كتاب زندگینامه و نیز آثار محاسبی را ارائه كرده‌، بیشتر بر آن بوده است كه به تحلیل دیدگاههای وی دربارۀ مفاهیم مختلف عرفانی چون زهد، توبه‌، عزلت‌، ریاضت و ... بپردازد. دو بخش پایانی كتاب به بررسی تأثیر اندیشه‌های محاسبی بر عارفان پس از وی چون حلاج‌، ابن خفیف‌، سلمی، هجویری‌، سهروردی و به ویژه غزالی و فیلسوفانی چون ابن سینا و نیز تأثیر وی بر عرفان یهودی و مسیحی اختصاص یافته است (نك‌ : ص 284-291).
اثر دیگر وی «غزالی عارف‌» نیز به شیوۀ دو اثر پیشین تألیف شده است‌. آنچه تألیفات اسمیث را در میان آثاری كه در شرح احوال عارفان نگاشته شده‌، برجسته میسازد، بررسی همه جانبه و نگرش او به یك شخصیت از دیدگاههای مختلف است‌. او همواره به ارائۀ آنچه اینان از پیشینیان برگرفته‌اند و نیز تأثیری كه بر اندیشه‌ها، مكاتب و نحله‌های بعدی داشته‌اند، میپردازد. این روش در سومین اثر او، «غزالی عارف‌»، بیش از آثار دیگر او دیده میشود. تمامی فصل 8 این كتاب به مكاتب فلسفی، ملل و نحل و آنچه بر اندیشۀ غزالی تأثیر نهاده‌، اختصاص یافته است (نك‌ : ص 105-132). در فصل 13 تأثیر غزالی بر برخی از آراء اسلامی و سیر و تحول تصوف پس از او، بر عرفان یهودی و مسیحی و بعضی از آثار ادبی اروپا چون كمدی الهی بررسی شده است (ص 198-226). فصلهایی كه به روش تعلیماتی غزالی، یا به بهره‌گیری او از «تصویر پردازی‌» برای شرح و بیان اندیشه‌های خویش و نیز نظری به «غزالی به عنوان شاعر و موسیقیدان‌» اختصاص یافته است‌، تصویری روشن از شخصیت این عارف بزرگ به دست میدهد. با این حال‌، اسمیث در این اثر ، چنانكه در آثار دیگر او به شرح احوال عارفان اختصاص‌یافته‌،بر جنبه‌های‌عرفانی مسیحیت ‌بیش ‌از حد تأكید ورزیده‌، و گاه به برخی از اینان چون رابعه‌، سیمای راهبان و قدیسان مسیحی بخشیده است (نک‌ شیمل‌، همانجا؛ پریندر، 9-10). دیدگاه او در بخشی دیگر از آثارش كه به ارتباط میان عرفان اسلامی و عرفان مسیحی میپردازد، نیز چنین است‌. با این حال‌، ارزش خدمات او به عرفان و جنبه‌های معنوی اسلام را نباید نادیده گرفت‌.
كتاب «پژوهشهایی در عرفان دوره‌های نخستین در خاور نزدیك و خاورمیانه‌» از برجسته‌ترین آثار اسمیث در زمینۀ ارتباط میان عرفان اسلامی و عرفان مسیحی است‌. این اثر در 1931م) در لندن انتشار یافت و در 1976م با مقدمۀ پریندر و با عنوان «طریق عارفان‌» و عنوان فرعی «عارفان نخستین مسیحی و ظهور صوفیه‌» در لندن بار دیگر انتشار یافت‌.
اسمیث اثر دیگری نیز با عنوان «مدخلی بر تاریخ عرفان» دارد كه نخست در 1931م) در لندن به چاپ رسید و هر بخش آن به عرفان یكی از ادیان جهان اختصاص یافته‌، و با وجود اختصار، برای بررسی ظهور و سیر و تحول عرفان در ادیان مختلف و مطالعات دین‌شناسی سودمند است‌. این اثر در 1977م در لندن با عنوان «مدخلی بر عرفان» بار دیگر انتشار یافت‌.
اسمیث برای معرفی عارفان مسلمان به جهان غرب برخی از سخنان‌، اشعار و پاره‌هایی از آثار 50 تن از عارفان ایرانی و عرب را ترجم‌ه كرد و همراه با شرح مختصری دربارۀ آنها و گزارشی كوتاه از تاریخچه و چگونگی گسترش عرفان اسلامی با عنوان «گزیده‌هایی از عارفان اسلام‌» در لندن (1950م‌) به چاپ رسانید. او در 1954م گزیدۀ دیگری از سخنان و آراء صوفیان با نام «طریق عشق صوفی» منتشر ساخت‌.
اسمیث با تصحیح و انتشار كتاب الرعایۀ در 1940م پژوهش را در آراء و اندیشه‌های محاسبی كه تا آن زمان به سبب دست نوشت بودن كتاب الرعایۀ دشوار مینمود (نك‌ : اسمیث‌، «محاسبی»، مقدمه‌)، تكمیل كرد.
او مقالاتی در نشریه‌های شرق‌شناسی چون «نشریۀ انجم‌ن سلطنتی آسیایی...»، «جهان اسلام» و نیز در برخی از نشریات فارسی و عربی چون روزگار نو و الادب و الفن منتشر كرده است (نك‌ : «دفتر»، I/ 684). نیز یكی از كتابهای مجم‌وعۀ «حكمت شرق‌» رساله‌ای است دربارۀ عطار تألیف مارگارت اسمیث (نک‌ : شم‌یل‌، 35).
به آثار وی باید انتشار مجم‌وعۀ اشعار آنجلا گوردن (1937م‌) و نیز «یادداشتهای روزانه و خاطرات‌» خود او را كه از 1900 تا 1963م در 17 مجلد نگاشته است‌، افزود. دست نوشت این اثر به قلم خود وی در كتابخانۀ كالج گرتن نگاهداری میشود.

مآخذ

عقیقی، نجیب‌، المستشرقون‌، قاهره‌، 1964م‌؛
نیز:

Girton College Register, 1869-1946, Cambridge, vol. I;
Parrinder, G., introd. The Way of the Mystics by M. Smith, London, 1976;
Schimmel, A., indtrod. Rābi ʿa the Mystic (vide: Smith);
Smith, M., The Diaries, Girton College, Fax: 05/ 08/ 97;
id, Al-Ghazālī the Mystic, Lahore, 1983;
id, Al-Muhāsibī an Early Mystic of Baghdad, Lahore, 1980;
id, Rābiʿa the Mystic and Her Fellow-Saints in Islam, Cambridge, 1984.
مینا حفیظی