جمال‌الدین گیلانی

جَمالُ‌الدّینِ گیلانی (د 651 ق / 1253م)، از صوفیان سده‌های 6 و 7ق و پیرشیخ زاهد گیلانی.
آگاهیهای ما دربارۀ زندگی و شرح احوال جمال‌الدین‌ محدود به گزارشهای پراکنده‌ای از ارتباط او با مریدش شیخ زاهد است که در برخی منابع صوفیه آمده است. براساس این منابع، وی نخست مرید ابوسعید تبریزی بود، اما پس از درگذشت او، به خدمت شیخ شهاب‌الدین محمود اهری رسید و نزد او به سلوک پرداخت (واله، 35؛ قاضی احمد، 1 / 13؛ حسینی‌جنابذی، 38؛ خواندمیر، 4 / 415). بنابراین، نسبت خرقۀ جمال‌الدین، از طریق شیخ شهاب‌الدین محمود اهری با چند واسطه به ضیاءالدین ابونجیب سهروردی، و پس از آن با چند واسطه به جنید بغدادی، و از او به سری سقطی و معروف کرخی می‌رسد (ابن بزاز، 180-181؛ واله، قاضی احمد، خواندمیر، همانجاها).
در منابع آمده است که جمال‌الدین ــ که ظاهراً در آن هنگام در اهر اقامت داشت ــ از جانب شیخ‌ شهاب‌الدین اهری دستور یافت که «مرقد» فردی به نام ابوالقاسم را که از مریدان گیلانی شیخ شهاب‌الدین بود و در اهر درگذشته بود، از اهر به گیلان آورد و از آن پس به همراه خانواده‌اش در گیلان بماند. علت اصلی این امر، که بعدها بر جمال‌الدین آشکار شد، دیدار با شیخ زاهد گیلانی و ارشاد او بود. به این ترتیب، جمال‌الدین از اهر به گیلان آمد و در روستـای بوته‌سرِ مالاوان ــ از توابـع آستارا ــ ساکن شد و در آنجا در ابتدای جوانی شیخ زاهد با او دیدار کرد (ابن بزاز، 185-186؛ موحد، 174).
جمال‌الدین زندگی ساده‌ای داشت و از راه کشت پنبه امرار معاش می‌کرد. وی ظاهراً چندان در بند پرورش مریدان نبود و در منابع تنها به 3 مرید او یعنی شیخ زاهد گیلانی، پیره محمد معروف به کیژه، و بابل نامی که بعدها فرزندان او تولیت مزار جمال‌الدین را برعهده گرفتند، اشاره شده است (ابن بزاز، 185-187؛ موحد، 173-175؛ خواندمیر، قاضی احمد، همانجاها). جمال‌الدین‌ بسیار «غیور و جسیم و قوی دست» بود. در منابع به سماع او نیز اشاره شده است (ابن بزاز، 187؛ موحد، 173-174). وی به سال 651 ق درگذشت و در همان روستای بوته‌سر به خاک سپرده شد و مزارش زیارتگاه اهالی بوده است (همانجا).

مآخذ

ابن بزاز، توکل، صفوة الصفا، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، اردبیل، 1373ش؛
حسینی جنابذی، میرزا بیگ، روضة الصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1378ش؛
خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362ش؛
قاضی‌احمد قمی، خلاصةالتواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1359ش؛
موحد، صمد، صفی‌الدین اردبیلی چهرۀ اصیل تصوف آذربایجان، تهران، 1381ش؛
واله، محمدیوسف، خلدبرین، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1372ش.

محدثه امینی