بهاءالدین متو

بَهاءُالدّینْ مَتّو، متخلص‌ به‌ بهاء (1180- 1248ق‌ /1766- 1832م‌)، شاعر، عارف و از خاندان علمای‌ كشمیر. اهمیت‌ او بیشتر به‌ سبب‌ آثار وی‌ دربارۀ تذكره‌ نویسی‌ صوفیه‌ و تفسیر عقاید عرفانی‌ است‌.
بهاءالدین‌ در جوانی‌ به‌ تصوف‌ گرایید. آن‌گاه‌ نزد ملامحمود بلخی‌ به‌ فراگیری‌ دانشهای‌ دینی‌ پرداخت‌ و بعدها پیشۀ معلمی‌ را برگزید (راشدی‌، 1 /136). آثار منظومی متشكل از 5 مثنوی‌ مشابه‌ خمسۀ نظامی‌ از او بر جای‌ مانده‌ كه‌ اینهاست‌:
1. ریشی‌ (رشی‌) نامه‌، در 4 هزار بیت كه شرح‌ زندگی‌ مشایخ‌ ریشیۀ كشمیر است‌. این‌ رساله‌ به‌ كتابت‌ ابراهیم‌ قادری‌ فرزند میر احمد شاه‌ در سالهای‌ 1284-1285ق‌ /1867- 1868م‌ به‌ خط تعلیق‌ و در 3 دفتر، آراسته‌ به‌ حواشی‌ و عنوانهای‌ رنگی‌ در ابتدای هر بخش‌، فراهم آمده است‌ (عبدالمقتدر،2 /74؛ «فهرست‌...»، XXXI /154-155؛ منزوی‌، فهرستواره‌... ، 3 /2103).
2. سلطانی‌نامه‌، كه زندگی‌نامۀ سلطان‌العارفین‌، حمزۀ مخدومی‌ و مریدان‌ اوست‌ و شمار ابیات‌ آن‌ به‌ 600‘3می‌رسد (استوری‌، I(2) /1064؛ منزوی‌، همانجا).
3. غوثیه‌، كه‌ زندگی‌نامۀ پیران‌ قادری‌، شامل‌ شرح‌ حال‌ و تعلیمات‌ شیخ‌ عبدالقادر گیلانی‌ (د 561 ق‌ /1166م‌) و مریدان‌ او: ابومدین‌، ابن‌ عربی‌، ابونجیب‌ سهروردی‌، عمار یاسر (از مریدان‌ ابونجیب‌ سهروردی‌) و نجم‌ الدین‌ كبری‌است‌ و ابیات‌ آن‌ به‌ 500‘5 می‌رسد (منزوی‌، همان‌، 3 /2013، 2226، خطی‌ مشترك‌، 11 /1009).
4. نقشبندیه‌، كه‌ شرح‌ حال‌ بزرگان‌ سلسلۀ نقشبندیه‌ است‌. این‌ مثنوی‌ با شرح‌ زندگی‌ خواجه‌ یوسف‌ همدانی‌ آغاز می‌شود و با سوانح‌ خواجه‌ عنایت‌ الله‌ نقشبندی‌ پایان‌ می‌یابد (آفاقی‌، 84).
5. چشتیه‌، كه‌ شرح‌ حال‌ صوفیان‌ سلسلۀ چشتیه‌ است‌ و با خلیفه‌ ابوبكر آغاز شده‌، و به‌ میان‌ هاشم‌ كشمیری‌ خاتمه‌ یافته‌ است‌ (همانجا).
بهاءالدین‌ متو در 1248ق‌ درگذشت‌ و در محلۀ مسجد پتوانی‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (راشدی‌، 1 /137).

مآخذ

آفاقی‌، صابر، «صوفیان‌ كشمیر و نقش‌ آنان‌ در نشر فرهنگ‌ و ادب‌ فارسی‌»، هنر و مردم‌، تهران‌، 1350ش‌، شم‌ 112-113؛
راشدی‌، حسام‌ الدین‌، تذكرۀ شعرای‌ كشمیر، كراچی‌، 1346ش‌؛
عبدالمقتدر، خان‌ بهادر، مرآة العلوم‌، پتنه‌، 1942م‌؛
منزوی‌، احمد، خطی‌ مشترك‌؛
همو، فهرستوارۀ كتابهای‌ فارسی‌، تهران‌، 1376ش‌؛
نیز:

Catalogue of the Arabic and Persian Manunscripts in the Khuda Bakhsh Oriental Public Library, Patna, 1977;
Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.
مرجان‌ افشاریان‌