بنان حمال

بُنان حَمّال، ابوالحسن بنان بن محمدبن حَمدان، معروف به حمال (د 3 رمضان 316ق / 20اكتبر 928م)، صوفی مشهور مصری. نام جد وی را در برخی منابع بجز حمدان نیز یاد كرده‌اند (نک‌ : سمعانی، 4 / 230؛ ابن‌زیات، 290-291). در وجه شهرت وی به حمال نیز سمعانی حكایتی آورده است (4 / 230-231) كه مآخذ دیگر درباره آن سكوت كرده‌اند.
بنان در واسط به دنیا آمد و در بغداد زیست و از همین رو، بعضی وی را بغدادی خوانده‌اند (ابونعیم، 10 / 324؛ ابن ماكولا، 1 / 362؛ نیز نک‌ : خطیب، 7 / 101). از این دورۀ زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست، جز آنکـه در بغداد سالهای جوانی را به سرآورد و در همان جا به تحصیل علم و از جمله سماع حدیث پرداخت؛ چه، از محدثان بغداد همچون حسن بن عرفه، حسن بن محمد زعفرانی و حُمَیدبن ربیع حدیث روایت كرده است (همو، نیز ابن ماكولا، همانجاها؛ ذهبی، 14 / 488).
بنان در بغداد طریقۀ تصوف پیش گرفت و با صوفیان آن خطه درآمیخت. وی را از استادان ابوالحسین نوری (د295ق / 908م)، دانسته‌اند؛ امانوری، سالها پیش از بنان درگذشته بود، چنان‌کـه كتب طبقات او را به‌عنوان هم‌طراز و هم‌نشین جنید، و در طبقۀ او (طبقۀ دوم) معرفی كرده‌اند. علاوه بر آن، نه تنها هیچ نقلی از شخص نوری دراین باره وجود ندارد، بلكه هیچ كدام از مؤلفان قدیم پیش از ابن ملقّن (د804ق / 1401م) نیز در شرح حال وی، بدین امر حتی اشاره‌ای نکـرده‌اند (نک‌ : ابن ملقن، 69). از این رو، باید قول مذكور را كه نخست سلمی‌ ابراز كرده است (ص 291) و دیگران از او گرفته‌اند، با احتیاط تلقی كرد (نک‌ : ذهبی، همانجا). همین تردید دربارۀ اینکـه او استاد ابوعبدالله حُصری بوده است (خواجه عبدالله، 397)، نیز وجود دارد.
به گواهی قرائن موجود، بنان در بغداد شیخی كامل بود، چندان كه از مصاحبان جنید (د 298ق / 911م) به شمار می‌آمد و این بدان معناست كه سن او در آن زمان نباید كمتر از 40 بوده باشد (نک‌ : سلمی، همانجا).
بنان پس از سالیان بسیار، به مصر كوچ كرد و در آنجا اقامت گزید. ممكن است این مهاجرت با واقعۀ تكفیر، تعقیب و آزار صوفیان بغداد كه در 264ق / 878م (دورۀ معتمد عباسی) به تحریك احمد بن محمد بن غالب، معروف به غلام خلیل رخ داد و به «محنۀ غلام خلیل» شهرت یافت (نک‌ : خطیب، 5 / 133-134؛ ذهبی، 13 / 284، 14 / 71)، بی‌ارتباط نباشد.
بنان در مصر مجلس درس حدیث داشت و احادیث وی را برخی از محدثان مصر روایت كرده‌اند (خطیب، همانجا؛ ذهبی، 14 / 488، 489؛ مقریزی، 2 / 497؛ نیز نک‌ : سلمی، 291-292؛ ابونعیم، همانجا؛ بیهقی، 85-86).
بنان در این دوره، با برخی مشاهیر همعصر خویش، از فقیه و صوفی مراودت داشت؛ از آن جمله بكّار بن قتیبه (د 270ق / 883م) قاضی القضات مصر را باید یاد كرد كه بنان از او حدیث روایت كرده است (ابن زیات، 291؛ ابن جوزی، 2 / 450؛ نیز نک‌ : سلمی، همانجا). ابوعلی رودباری نیز كه خبر یكی از كرامتهای بنان به او رسیده بود، به مصر شتافت و در زمرۀ مصاحبان او درآمد و از وی اخباری روایت كرد (ابونعیم، همانجا؛ قشیری، 26؛ نیز نک‌ : خواجه عبدالله، همانجا؛ ابن جوزی، 2 / 449). همچنین از ملاقات بنان با ابوجعفر محمد بن یعقوب معروف به ابن فرجی (د 270ق / 883م) نیز گزارش شده است (خواجه عبدالله، 300؛ قس: شعرانی، 98).
بنان دست‌كم یك بار حج گزارد و چندی در مكه مجاور بود (نک‌ : ابونعیم، همانجا؛ قشیری، 86؛ ابن جوزی، همانجا؛ ابن ملقن، 122-124) و همان جا با ابراهیم خوّاص (د 291ق / 904م) دیدار كرد (جامی، 162).
رجال‌شناسان و مورخان اهل حدیث بنان را زاهدی فاضل دانسته‌اند (نک‌ : خطیب، 7 / 101-102؛ ابن‌ماكولا، همانجا؛ ذهبی، 14 / 488) و نویسندگان ترجمه احوال متصوفه او را از شیوخ بزرگ و از طبقه سوم صوفیان قلمداد كرده‌اند(نک‌ : سلمی، 291؛ قشیری، 26؛ خواجه عبدالله، 396-397؛ قس: ابن عربی، 2 / 361)، اما در سخنان به جای مانده از بنان، وی نه فقیهی زاهد، بلكه صوفی‌ای اهل كشف و شهود می‌نماید (مثلاً نک‌ : سلمی، 291-293؛ ابونعیم، 10 / 324-325؛ خطیب، 7 / 101)؛ در عین حال، در احوال بنان از آشنایی او با علم فقه و پای‌بندی‌اش به حدود شرع هم نشانه‌ها دیده می‌شود. و این همان ویژگی است كه صوفیان بغداد و وابستگان به مكتب جنید بدان بازشناخته می‌شوند. به هر حال، در گزارشهایی كه عمدتاً از نیمه دوم زندگی بنان و دورۀ حضورش در مصر در دست است، او عالمی ‌پارسا و پرهیزگار معرفی می‌شود، چندان كه در زهد و عبادت به او مثل می‌زده‌اند. وی كه از نظر مالی به حكومت وابسته نبود، آنچه را حق می‌یافت، باز می‌گفت و بر اعتقاد خویش پای می‌فشرد. این منش موجب شد تا حكایاتی از تقابل او با حكام طولونی مصر و به خصوص خمارویه، در كتابهای تاریخ ثبت شود (مقریزی، 2 / 497-499؛ ابن زیات، 90، 291؛ ابونعیم، خطیب، همانجاها). مقابله بنان با طولونیان را به‌عنوان مهم‌ترین كرامت او شمرده‌اند (نک‌ : ابن‌زیات، 291-292؛ مقریزی، 2 / 499-500).
بنان در مصر درگذشت و در گورستان قرافه به خاك سپرده شد (نک‌ : ابن زیات، 290؛ شعرانی، همانجا؛ نبهانی، 1 / 612).

مآخذ

ابن جوزی، عبدالرحمان، صفة الصفوة، به كوشش محمود فاخوری، بیروت، 1406ق؛
ابن‌زیات، محمد، الكواكب السیارة، قاهره، 1325ق / 1907م؛
ابن‌عربی، محمد، الفتوحات المكیة، به كوشش عثمان یحیی، قاهره، 1392ق / 1972م؛
ابن ماكولا، علی، الاكمال، به كوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباد دكن، 1381ق / 1961م؛
ابن ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، به كوشش نورالدین شریبه، بیروت، 1406ق / 1986م؛
ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیه الاولیاء، بیروت، 1387ق / 1967م؛
بیهقی، احمد، كتاب الزهد الكبیر، به كوشش عامر احمد حیدر، بیروت، 1408ق / 1987م؛
جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به كوشش محمود عابدی، تهران، 1370ش؛
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛
خواجه عبدالله انصاری، طبقات الصوفیة، به كوشش محمد سرور مولایی، تهران، 1362ش؛
ذهبی، احمد، سیراعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404ق / 1984م؛
سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به كوشش نورالدین شریبه، حلب، 1406ق / 1986م؛
سمعانی، عبدالكریم، الانساب، به كوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی، حیدرآباددكن، 1384ق / 1964م؛
شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الكبری، قاهره، 1374ق / 1954م؛
قشیری، عبدالكریم، الرسالة القشیریة، قاهره، 1359ق / 1940م؛
مقریزی، احمد، المقفی الكبیر، به كوشش محمد یعلاوی، بیروت، 1411ق / 1991م؛
نبهانی، یوسف، جامع كرامات الاولیاء، به كوشش ابراهیم عطوه عوض، قاهره، 1409ق / 1989م.

عبدالامیر جابری‌زاده