برهان الدین قطب عالم

بُرْهان‌ الدّین‌ قُطْب‌ عالَم‌، ابو محمد عبدالله‌ (790-857ق‌ / 1388-1454م‌)، از عارفان‌ بزرگ سلسلۀ سهروردیه‌ در شبه‌ قاره هند. وی‌ فرزند ناصرالدین‌ محمود (قس‌: ابوالفضل‌، 3 / 178: محمد)، نواده جلال‌ الدین مخدوم‌ جهانیان‌ بخاری‌ (گجراتی‌، 2 / 16؛ غوثی‌ شطاری‌، 133؛ دهلوی‌، 167) بود و در برخی‌ منابع‌ با عنوان‌ «ثانی‌ مخدوم‌ جهانیان‌» از او یاد شده‌ است‌. خاندان‌ برهان‌ الدین‌ از سادات‌ بخارا بودند و نسب‌ ایشان‌ به‌ جعفر مثنێ‌، برادر امام‌ حسن‌ عسكری‌ (ع‌) می‌رسید (گجراتی‌، همانجا). شاید به‌ همین‌ سبب‌ است‌ كه‌ برخی‌، مذهب‌ این‌ خانواده‌ را امامیه دانسته‌اند (شاهنوازخان‌، 3 / 448).
برهان‌ الدین در شهر «اُچه‌»، كه اینك از توابع‌ بهاولپور پاكستان‌ است‌، متولد شد (لعلی‌، 833؛ عبدالحی‌، 3 / 96-97؛ غوثی‌ شطاری‌، همانجا). وی‌ ده‌ ساله‌ بود كه‌ پدر را از دست‌ داد و عموی‌ پدرش‌ «شاه‌ راجو قتال‌» (د 827ق‌ / 1424م‌) سرپرستی‌ او را بر عهده‌ گرفت‌. پس‌ از چندی‌ به‌ اشاره وی‌ زادگاه‌ خود را ترك‌ كرد و در 802ق‌ / 1399م‌ عازم‌ شهر پتن‌ شد. در آنجا سلطان‌ مظفر شاه‌ اول‌ ــ كه‌ خود از مریدان‌ جد وی‌ بود ــ به‌ استقبال‌ او آمد (گجراتی‌، 2 / 16-17). در همین‌ شهر مدتی‌ نزد علیشیر گجراتی‌ علوم‌ ظاهری‌ و باطنی‌ را فراگرفت‌ و در زمره مریدان‌ شیخ‌ احمد كهتو درآمد و استاد بر او خرقه‌ پوشاند و لقب‌ قطب‌ عالم‌ به‌ او داد (لعلی‌، 834؛ عبدالحی‌، 3 / 97؛ گجراتی‌، 2 / 17؛ ابوالفضل‌، نیز غوثی‌ شطاری‌، همانجاها). وی‌ گذشته‌ از شیخ‌ احمد كهتو، از بزرگان‌ دیگری‌ چون‌ حامد بن‌ محمود حسینی‌ بخاری‌، صدرالدین‌ ابن‌ احمد اچی‌ و شیخ نورالدین ابوالفتوح شیرازی نیز خرقه دریافت كرد (عبدالحی‌، همانجا).
در 813ق‌ / 1411م‌ كه‌ سلطان‌ احمد، شهر احمدآباد را بنا كرد، برهان‌ الدین‌ قطب‌ عالم‌ به‌ درخواست‌ وی‌ از پتن‌ به‌ آنجا آمد. سلطان‌احمد هنگام‌ ورود او قصیده‌ای‌ را كه‌ در مدح‌ وی‌ سروده‌ بود، قرائت‌ كرد(گجراتی‌، همانجا). پس‌ از حضور برهان‌الدین‌ دراحمدآباد، مسجدی‌ نیز در محله اساول‌ برای‌ او بنا شد. وی‌ سپس‌ به‌ روستای‌ «بَتوه‌» در نزدیكی‌ احمد آباد ــ كه‌ سلطان‌ احمد آن‌ را به‌ وی‌ واگذار كرده‌ بود ــ رفت‌ و بقیه عمر را در آنجا گذرانید (عبدالحی‌، گجراتی‌، همانجاها).
سال‌ درگذشت‌ برهان‌ الدین‌ را 850 ق‌ (نكـ: گجراتی‌، 2 / 17) و 856ق‌ (داراشكوه‌، 117) نیز ذكر كرده‌اند. پیكر برهان‌ الدین‌ ابتدا در اساول‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد، اما پس‌ از 3 روز بعضی‌ از خلفای‌ وی‌ مصلحت‌ دیدند كه‌ آن‌ را به‌ بتوه‌ منتقل‌ كنند (لعلی‌، 833 -834). پادشاهان‌ تیموری‌ هند بارها مزار وی را زیارت‌ كردند (EI²)و اینك نیز آرامگاه وی زیارتگاه مردم آن دیار است‌. همچنین‌ موقوفاتی‌ برای‌ تهیه هزینه عُرس‌ و مخارج‌ معاش‌ سجاده‌ نشینان‌ و فرزندان‌ قطب‌ عالم‌ (سادات‌ قطبیه‌) اختصاص‌ داده‌ شده‌ بود (گجراتی‌، همانجا).
برای‌ برهان‌ الدین‌ كراماتی‌ نیز ذكر كرده‌اند (داراشكوه‌، همانجا؛ غلام‌ سرور، 2 / 70). پس‌ از وی‌، فرزند اولش‌ معروف‌ به‌ شاه‌ عالم‌، خلیفه‌ و جانشین‌ وی‌ گردید (نكـ: ابوالفضل‌، همانجا).

مآخذ

ابوالفضل‌ علامی‌، آیین‌ اكبری‌، لكهنو، 1893م‌؛
داراشكوه‌، محمد، سفینة الاولیا، كانپور، 1884م‌؛
دهلوی‌، عبدالحق‌، اخبار الاخیار، دهلی‌، 1332ق‌؛
شاهنوازخان‌، مآثر الامراء، به‌ كوشش‌ میرزا اشرف‌ علی‌، كلكته‌، 1309ق‌ / 1891م‌؛
عبدالحی‌، نزهة الخواطر، حیدر آباد دكن‌، 1371ق‌ / 1951م‌؛
غلام‌ سرور لاهوری‌، خزینة الاصفیا، كانپور، 1332ق‌ / 1914م‌؛
غوثی‌ شطاری‌، محمد، گلزار ابرار، به‌كوشش‌ محمد ذكی‌، پتنه‌، 1994م‌؛
گجراتی‌، علی‌ محمد، مرآة احمدی‌، بمبئی‌، 1307ق‌ / 1888م‌؛
لعلی‌ بدخشی‌، لعل‌ بیگ‌، ثمرات‌ القدس‌، به‌ كوشش‌ كمال‌ حاج‌ سیدجوادی‌، تهران‌، 1376ش‌؛
نیز:

EI²

غلامعلی‌ آریا