بخاری

بُخاری، امیر احمد بن محمد حسینی (ح 849-922ق/ 1445-1516م)، از مشایخ طریقۀ نقشبندیه.
امیر احمد احتمالاً در بخارا زاده شد. تاریخ تولد او به طور دقیق روشن نیست؛ به نوشتۀ برخی از مآخذ، هنگام وفات 73 سال داشته است (مجدب، 365؛ ثریا، 1/ 195؛ مدرس، 1/ 237؛ رفعت، 1/ 99)، پس ولادت او را می‌توان در حدود سال 849ق دانست. وی از سادات حسینی (شیخی، 1/ 48) و اتبار شیخ محمود فغنوی است (خانی، 174). او ابتدا به حلقۀ خواجه عبیدالله احرار سمرقندی پیوست؛ سپس به خدمت شیخ عبدالله الهی سماوی درآمد و همراه او به تاشکند رفت و آنگاه ترک یار و دیار کرده، به توصیۀ عبیدالله راهی بلاد روم شد و در راه با عبدالرحمان جامی ملاقات کرد (طاش کویری زاده، 358-359؛ غزی، 1/ 152؛ «دائرةالمعارف...»، VI/ 16)؛ مدتی در قصبۀ سماو اقامت گزید و در خدمت شیخ الهی بود از شیخ الهی منقول است که وی 6سال نماز صبح را با وضوی نماز عشا می‌گزارد و در این مدت به هیزم کشی برای آشپزخانۀ شیخ مشغول بود و شبها نمی‌خوابید (سعدالدین، 2/ 588؛ سامی، 2/ 1041؛ مجدی، 363).
بخاری پس از مدتی اقامت در سماو با اجازۀ شیخ به حج مشرف شد (طاش کویری‌زاده، 359؛ غزی، همانجا). نزدیک یک سال در مکه اقامت گزید (سعدالدین، همانجا)، سپس به سماو بازگشت و از آنجا به استانبول رفت (طاش کویری زاده، 360؛ غزی، 153). در زوایۀ شیخ وفا زاده مسکن گزید (مجدی، 364). چندی بعد، در همانجا مسجد و زاویه‌ای بنا کرد و برای آسایش مریدان و فقرا حجره‌هایی ترتیب داد و تا پایان عمر در آنجا به‌ترویج و تبیلغ طریقت پرداخت (ثریا، همانجا؛ مجدی، 365). بخاری بعد از وفات در کنار مسجدی که خود ساخته بود، به خاک سپرده شد (نبهانی، 1/ 539؛ طاش کویری زاده، 361) و ماده تاریخ درگذشت او را «واه‌شیخ» آورده‌اند (مجدی، همانجا).
عامۀ مردم به بخاری اعتقاد خاص داشتند و کرامات و خوارق عاداتی به وی نسبت داده‌اند (ﻧﻜ : طاش کویری زاده، همانجا؛ نبهانی، 1/ 538-539). او با ادب فارسی آشنا بوده، و گویا به فارسی شعر هم می‌گفته است (ثریا، 1/ 195-196). از خلفای او شیخ مصلح الدین مصطفێ افندی (شیخی،1/ 49) و شمس‌الدین کوتاهیه‌ای و محمود لامعلی چلبی، معروف به حکیم چلبی را می‌توان نام برد (ثریا، 1/ 196؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). وی اساس طریقت را اجتناب از رخصت و ترک بدعتها، تمسک به سنت سنیّه، دیدار با مردم به قدر نیاز آنان، کم‌خواری، کم‌خوابی، کم‌گویی، عبادت شبانه و صوم روزانه می‌دانست (همان، VI/ 22). کتابی بدون نام در اصول آیین نقشبندی و مجموعه‌ای در تفسیر ابیات مشکل مثنوی (ایرانیکا، IV/ 329) را از آثار او شمرده‌اند.

مآخذ

ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308ق؛ خانی خالدی نقشبندی، عبدالمجید، الحدائق الوردیة، دمشق، 1308ق؛ رفعت، احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، 1299ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1280ق؛ شیخی محمد افندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ طاش کویری زاده، احمد، الشقائق النعمائیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405ق؛ غزی، محمد، الکواب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1945م؛ مجدی محمد افندی، حدائق الشقائق (ذیل الشقائقق النعمائیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346ش؛ نبهانی، یوسف، جامع کرامات الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، 1409ق/ 1989م؛ نیز:

Iranica;
Evliyâlar ansiklopedisi, Istanbul, 1992.
علی‌اکبر دیانت