بایزید رومی

بایَزیدِ رومی، شاعر و عارف ترک قرن 10ق/ 16م که به بایزید خلیفةبن عبدالله، بایزید درویش و بایزیدثانی نیز شهرت دارد. وی از خلفای جمال‌الدین خلوتی و از مشایخ دورۀ سلطانی بایزید دوم بوده است. تاریخ ومحل تولد وی به درستی معلوم نیست، دربارۀ گذشتش نیز منابع سالهای متفاوتی را ذکر کرده‌اند، ولی چون گفته‌اند که تألیف یکی از آثارش با عنوان سرّجانان در 922ق/ 1516م بوده («دائرةالمعارف دیانت»، v/ 242)، می‌توان گفت که بعد از این تاریخ درگذشته است، هرچند که بغدادی وفات او را در حدود سال 910ق ضبط کرده است (1/ 230).
بایزید رومی به اشارۀ مرشدش جمال‌الدین خلوتی که به نام خلیفه چلبی مشهور بود، به ادرنه آمد و در آنجا ساکن شد. برای وی در قبرستان قییق تکیه‌ای ساختند و برای مصارف و مخارج تکیه، روستایی نیز وقف آن شد (بروسه‌لی، 1/ 40؛ بغدادی، همانجا؛ ثریا، 2/ 7؛ «دائرةالمعارف زبان...»، I/ 357).
بایزید در علوم ظاهر تبحر داشت و به آداب خانقاهی و معارف صوفیانه آگاه بود و تأثیر کلاتمش پیروان بسیاری را به سوی او جلب کرده بود. او نزد خلیفه چلبی طی طریق کرد و به سبب ارادتش به بایزید بسطامی، لقب بایزیدثانی را برای خود برگزید (سعدالدین، 2/ 595؛ طاش‌کوپری‌زاده، 368؛ «دائرةالمعارف دیانت»، همانجا).
از بایزید رومی اشعاری نیز به‌جای‌مانده که وی در آنها آراء و عقاید مهم تصوف را به زبانی روشن و رسا بیان می‌کند. وی در اشعار خود به فنون و صنایع شاعری، و حتێ به وزن و قافیه توجهی ندارد و شعر را وسیله‌ای برای بیان افکار و نظریات خود دانسته است («دائرةالمعارف زبان»، همانجا).
یکی از مریدان بایزید به نام محیی اثری دارد با عنوان دایرۀ جهان‌نما که در آن برخی نکات و اطلاعات راجع به بایزید رومی را به دست می‌دهد. نسخه‌ای از این اثر به شمارۀ 533‘1 در کتابخانۀ دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا).
از بایزید رومی آثاری به نظم و نثر برجای مانده است: سرجانان، منظومه‌ای است به ترکی در بیش از 500‘5 بیت در تصوف که تحت تأثیر آراء عرفانی محیی‌الدین ابن عربی سروده شده است. وی در این منظومه ضمن توضیح موضوعات عارفانه، به شرح و بیان سخنان برخی صوفیان مشهور نیز پرداخته است. نسخه‌های خطی این اثر در کتابخانۀ دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود (دائرةالمعارف زبان»، «دائرةالمعارف دیانت»، همانجاها). سجنجل الارواح، تفسیری است بر سورۀ فاتحه که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ سلیمانیه نگهداری می‌شود (حاجی‌خلیفه، 2/ 980؛ بروسه‌لی، نیز «دائرةالمعارف دیانت»، همانجاها). بیان الاسرار للاحرار فی بوادی الملک الجبار الغفار، حاشیه بر انوار التنزیل بیضاوی. حاشیةعلێ فصوص الحکم، رسالةالوجود. شرح النصوص. طورسینا. شرح فصوص‌الحکم (بروسه‌لی، همانجاها).

مآخذ

بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق/ 1915م؛
بغدادی، هدیه؛
ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311ق؛
حاجی خلیفه، کشف؛
سعدالدین، محمد، تاریخ‌التواریخ، استانبول، 1279ق؛
طاش‌کوپری‌زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405ق؛
نیز:

Türk dili ve edebiyati ansklopedisi, Istanbul, 1977;
Türkiye diyanet vakfi Islâm ansklopedisi, Istanbul, 1992.
لیلا رحیمی بهمنی