بایزید بسطامی ثانی

بایَزیدِ بَسْطامیِ ثانی، ابومحمدعلی بن عنایت‌الله (زنده در 1011ق/ 1602م)، عارف، محدث، فقیه شیعی و از نوادگان بایزید بسطامی.
تاریخ ولادت او دانسته نیست، اما با توجه به آگاهی اندکی که از احوال او در دست است و نیز تاریخ وفات استادانش می‌بایست در اواسط سدۀ 10ق زاده شده باشد. بایزید مدتی در مشهد از محضر بزرگان فقه و حدیث آن دیار، از جمله شهاب‌الدین عبدالله بن محمود شوشتری، معروف به شهید ثالث (د 997ق/ 1589م) و نیز شیخ‌عزالدین حسین ین عبدالصمد حارثی (د 984ق/ 1576م) پدر شیخ بهایی بهره جست و از آنان اجازۀ روایت گرفت (مجلسیف 106/ 167؛ خوانساری، 4/ 233). برخی از متأخران او را از شاگردان علی‌بن‌عبدالعالی‌کرکی، معروف به محقق‌ثانی (د 940ق/ 1533م) دانسته‌اند (آقابزرگ، الذریعة، 17/ 144؛ نیز ﻧﻜ : شورا، 4/ 93، 5/ 24)؛ لیکن اولاً بایزید خود اجازه‌ای که از وی در دست است، در میان استادان خویش نامی از محقق نبرده، ثانیاً در منابع قدیم‌تر ذکری از این موضوع به میان نیامده است.
بایزید پس از فراگیری علوم و معارف دینی به تألیف آثاری در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی و نیز به تعلیم و ترتبیت شاگردان پرداحت. از جملۀ شاگردان وی، از سیدحسین بن حیدر کرکی عاملی نام برده شده است (مثلاً ﻧﻜ : امین، 8/ 299) که از بایزید، اجازه‌ای برای روایت همۀ مرویات و تألیفاتش، دریافت کرده است. این اجازه در محرم 1004نگاشته شده، و در صورت کامل آن در بحارالانوار مجلسی (106/ 167-168) موجود است (نیز ﻧﻜ : آقابزرگ، همان، 1/ 139).
تاریخ وفات بایزید نیز روشن نیست؛ همین قدر معلوم است که او تألیف رسالۀ قضاوقدر را در 14 جمادی‌الآخر 1011 به پایان برده است (ﻧﻜ : مرکزی، خطی، 3(1)/ 318). ازاین‌رو، می‌توان گفت که تاریخ وفات وی بعد از این زمان، و در نیمۀ اول سدۀ 11ق است.

آثار

1. نجاتیه، اثری است به فارسی پیرامون «غیبت» که ره زعم مؤلف، در آن عصر از گناهان شایع بوده است. کتاب مشتمل بر دو باب است: «باب اول در بیان غیبت و توابع آن» که 2 مقدمه و 6 فصل دارد و نگارنده در ضمن 5 فصل نخستین به بیان موضوعات مربوط به غیبت مثل مذموم‌بودن آن در روایات دینی، اقسام و علاج آن، اموری که غیبت در آنها تجویز شده، و کفارۀ غیبت پرداخته، و فصل ششم را به بیان توابع غیبت، یعنی سخن‌چینی و دورویی و حسدورزی اختصاص داده است. شیوۀ مؤلف در این باب، شیوۀ عالمان حدیث و فقهاست که مباحث خود را بر مبنای احدایث مأثور گی می‌ریزند، و همان‌طور که خود در مقدمۀ کتاب آورده، به کتاب کشف‌الربیة عن احکام‌الغیبۀ شهیدثانی (د966ق/ 1559م) نظر داشته است (ص 2ﺑﺒ ). بایزید در باب دوم این کتاب به «توبه و آنچه بر آن متعلق است»، پرداحته، و این‌بار، در بیان مراتب توبه و فروع آن، یکسر بر تألیفات «عارفان حقیقت و سالکان طریقت» تکیه کرده، و بر مذاق آنان سخن رانده است. او پاره‌ای از عبارات آنان را ذکر کرده، و تحت‌تأثیر نظرات متصوفه، توبه را نخستین مقام عارفان دانسته است(ص 103ﺑﺒ ). این اثر به کوشش جلال‌الدین محدث در 1334ش در تهران به چاپ رسیده است.
2. الانصاف فی معرفةالاسلاف، اثری است در موضوع امامت و تعیین فرقۀ ناجیه. مؤلف شیعۀ امامیه را تنها فرقۀ ناجی از میان 73 فرقه دانسته است. از آنجا که در «اجازه» از این تألیف نام برده شده، تاریخ تألیف آن می‌بایست قبل از 1004ق بوده باشد (مجلسی، همانجا؛ نیز ﻧﻜ : آقابزرگ، همان، 2/ 396، 17/ 144؛ قس: مدرس، 1/ 224). گفته‌اند که بایزید این کتاب را خود به فرمان شاه عباس اول به فارسی ترجمه کرد (امین، همانجا).
3. اوقات الصلٰوة، رساله‌ای است فقهی دربارۀ اوقات نمازهای پنجگانه که در 5 فصل ترتیب یافته است. نسخه‌ای از آن در مجموعۀ مشکٰوة در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (ﺷﻤ 944) موجود است (مرکزی، خطی، 3(3)/ 1784-1785).
4. التحفةالمرضیة للحضرةالرضویة، در فقه. بایزید این اثر را در رجب 979 در طوس به انجام رسانده است (ﻧﻜ : همان، 3(3)/ 1825؛ نیز ﻧﻜ : نفیسی، 1/ 395).
5. تفسیر آیة تبلیغ الولایة، به عربی، که مؤلف آن را در 12 جمادی‌الآخر 989 در تبریز به نام مولێ حسین صاعد نگاشت. نسخه‌ای از آن در مجموعه‌ای به نام دستور به شمارۀ 2144 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است (مرکزی، خطی، 9/ 804-805).
6. جوابات المسائل الکلامیة، که به فارسی (آقابزرگ، همان، 5/ 231، طبقات...، 5/ 76؛ نیز ﻧﻜ : خوانساری، 4/ 162؛ مدرس، 7/ 314).
7. روضةالعارفین، در حقیقت تصوف و مقامات سالکان و آداب سلوک، که در 994ق نگاشته شده است. مؤلف در ضمن 9 باب به موضوعاتی از قبیل ذات واجب، معارف و اصطلاحات صوفیه، مقامات عشره، اعمال ظاهری و اخلاق و احوال و آداب پرداخته است. از این اثر دو نسخه (ﺷﻤ 1344 و 1867) در کتابخانۀ سپهسالار، نسخه‌ای (ﺷﻤ 656) در کتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شواری اسلامی و نیز میکروفیلمی (ﺷﻤ 2238) در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است (فهرست...، 5/ 72-73؛ شورا، 2/ 417؛ مرکزی، میکروفیلمها، 1/ 111).
8. قضا و قدر، مؤلف کتاب را به 3 بخش تقسیم کرده است، بخش اول: مسألۀ اختیار و قدر در اعمال انسانها؛ بخش دوم: تأثیر ارادۀ خداوند در اعمال انسانها؛ بخش سوم: دربارۀ قضا و قدر (ﻧﻜ : شورا، 5/ 24). بایزید بسطامی این اثر را در 14 جمادی‌الآخر 1011 برای شخصی به نام امیر مظفر نوشته است (ﻧﻜ : افندی، 4/ 301؛ مرکزی، خطی، 3(1)/ 318). از این رساله نسخه‌ای (ﺷﻤ 293) در مجموعۀ مشکٰوة در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران و نسخه‌ای دیگر (ﺷﻤ 1692) در کتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شواری اسلامی موجود است (همان، نیز شورا، همانجاها).
9. معارج‌التحقیق، در فقه استدلالی. جلد اول آن شامل یک مقدمه در خلاصه‌ای از مباحث اصول فقه است و پس از آن کتاب طهارت و صلاة می‌آید. از عبارت مؤلف در پایان جلد دانسته می‌شود که جلد دوم کتاب، باید با مبحث زکات آغاز شده باشد (شورا، 4/ 93). تاریخ تألیف این اثر نیز چون در «اجازه» از آن یاد شده است، بایستی قبل از 1004ق بوده باشد (ﻧﻜ : مجلسی، همانجا). نسخه‌ای از این کتاب (ﺷﻤ 1321) در کتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی موجود است (شورا، 4/ 93-94).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛
همو، طبقات اعلام الشیعة، به کوشش علینقی منزوی، تهران، 1369ش؛
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401ق/ 1981م؛
امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403ق/ 1983م؛
بایزید بسطامی ثانی، علی، نجاتیه، به کوشش جلال‌الدین نحدث ارموی، تهران، 1334ش؛
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، ثم، 1391ق/ 1971م؛
شورا، خطی؛
فهرست کتابخانۀ سپهسالار، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و علینقی منزوی، تهران، 1356ش؛
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م؛
مدرس، محمدعلی، ریحانةالادب، تبریز، 1346ش؛
مرکزی، خطی؛
همان، میکروفیلمها؛
نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش.

محمدجواد ‌شمس