حسام بروسوی

حُسامِ بُروسَوی، حسام‌الدین بن خلیل بروسوی (د 1042 ق / 1632 م)، صوفی، محدث، نویسنده و شاعر ترک. دربارۀ نخستین سالهای زندگی او اطلاعات چندانی در دست نیست. تنها می‌دانیم که در بروسه، به تحصیل علوم مختلف پرداخت و به‌ویژه از محضر اخی‌زاده عبدالحلیم افندی بهره‌برد. آن‌گاه به‌عنوان مدرس در همان‌جا به کار مشغول شد و پس از چندی، به سیر و سلوک معنوی و زندگی صوفیانه گرایش پیدا کرد و به پسر علاءالدین افندی بالیکسری، محمد چلبی افندی، دست ارادت داد (ثریا، 1 / 114؛ بروسه‌لی، 1 / 60؛ کارا، 511).
محمد چلبی افندی خود از پیران طریقۀ سمرقندیه بود که سلسلۀ مشایخ او از طریق پدرش به خیرالدین افندی، عیسى چلبی افندی، سید بدرالدین افندی و شیخ علی سمرقندی می‌رسید. بنابر روایتهای موجود، شیخ علاءالدین علی بن یحیى سمرقندی (د 860 ق/1456 م)، بنیان‌گذار طریقۀ سمرقندیه، صوفی حنفی و از شاگردان فقیه حنفی علاءالدین بخاری (د 730 ق/ 1330 م) بود که از ماوراءالنهر به آناتولی مهاجرت‌ کرد و در لارِنده ساکن ‌شد و تا هنگام وفاتش در آنجا ماند. وی آثاری چون تفسیر بحر العلوم در 4 جلد، حاشیة على شرح الشمسیة، حاشیة على شرح المطالی، و حاشیة على شرح المواقف دارد (یازیجی، 517). طریقۀ سمرقندیه خود شاخه‌ای از یک طریقۀ مادر به‌ شمار می‌آید، اما اینکه از کدام طریقه منشعب شده‌است، در منابع چندان روشن نیست و محققان براساس شواهد موجود، آن را از شاخه‌های طریقۀ کبرویه و به احتمال بیشتر، از انشعابات طریقۀ نقشبندیه به شمار می‌آورند (شیمشک، 297-298). .
به هر روی، حسام‌الدین بروسوی پس از طی کامل مراحل سیر و سلوک در این طریقه، ارشاد مریدان را برعهده گرفت و چندی بعد، درگاه (تکیه) خود را در دامنۀ کوه اولوداغ، در نزدیکی تِمِنیه ایجاد نمود و سرانجام نیز، در همان‌جا درگذشت و در حظیرۀ درگاهش به خاک سپرده شد. پس از او دامادش، محیی‌الدین افندی، ادارۀ امور طریقه را برعهده گرفت (ثریا، بروسه‌لی، کارا، همانجاها؛ شیمشک، 298).
حسام‌الدین را می‌توان به‌سبب شخصیت علمی و تعدد آثارش، آخرین نمایندۀ برجستۀ سمرقندیه در آناتولی به شمار آورد. مهم‌ترین کتاب او، مهمات المؤمنین فی امور الدنیا و الدین اثر دائرةالمعارفی بزرگی در 60 باب است که در آن، افزون بر معارف صوفیه، به موضوعاتی چون مباحث شرعی، اخلاقیات، پند و اندرز، تاریخ، جغرافیا، اوراد و اذکار، ادعیۀ مشهور، وفق، فال، عقاید حروفیان و جز آنها نیز پرداخته شده است. از مطالعۀ این اثر می‌توان دریافت که بروسوی در تصوف، روشی میانه، مبتنی بر پایبندی به شریعت و به‌جای‌آوردن مداوم فرائض و نوافل، به دور از مباحث پیچیدۀ نظری داشته‌است. از این اثر نسخه‌ای منحصر به فرد در موزۀ توپکاپی در مجموعۀ بغداد کوشکی موجود است (بروسه‌لی، همانجا؛ کارا، 511-512).
بروسوی همچنین آثار دیگری در زمینه‌های گوناگون دارد که عبارت‌اند از:
1. زندگی‌نامه‌ها: مناقب علی السمرقندی، مناقب افتاده، مناقب امیر سلطان و خلفائه، مناقب ابدال مراد، مناقب بابا سلطان، و مناقب شیخ ابواسحاق کازرونی.
2. دیگر آثار:: اسرار العارفین و سیر الطالبین، لب اللبیب من رب المجیب، درر الاحادیث، فضائل الجهاد، مفتاح المغلقات، شرح اربعین فی حدیث، عدالت نامه، دیوان الٰهیات، منتخب ترویح الارواح، مرآة الکائنات و عجائب المخلوقات، و فضائل السواک. نسخ خطی برخی از این آثار در کتابخانه‌های مختلف موجود است (قره‌بلوط، 2/1030-1031؛ ثریا، بروسه‌لی، همانجاها؛ کحاله، 3/191؛ بغدادی، هدیه، 1/264-265، ایضاح، 4/461، 560؛ کارا، 512).

مآخذ

بروسه‌لی، محمد طاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333 ق / 1915 م؛
بغدادی، ایضاح؛
همو، هدیه؛
ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرة مشاهیر عثمانیه)، استـانبول، 1311 ق؛
قـره‌بلوط، علیـرضا و احمد طـوران قـره‌بلوط، معجم الـتاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم، قیصریه، 1422 ق / 2001 م؛
کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376 ق / 1957 م؛
نیز:

Kara, M., «Hüsâmeddin Bursevî», Türkiye diyanet vakfl İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1998, vol. XVIII;
Șimșek, S., Osmanlı’nin ikinci bașkenti Edirne’de tasavvuf kültürü, Istanbul, 2008;
Yazıcı, İ., «Bahrü’l-ulûm», Türkiye diyanet vakfl İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1991, vol. IV.

فاطمه لاجوردی