بایزید، کتابخانه

بایَزید، کِتابْخانه، نخستین کتابخانۀ دولتی در امپراتوری عثمانی منسوب به سلطان بایزید دوم، واقع در مجموعۀ بایزید در میدانی بزرگ به همین نام در استانبول که امروز میدان حریت نامیده می‌شود. این کتابخانه به هنگام تأسیس (1301ق/ 1884م) کتابخانۀ عمومی عثمانی نام گرفت و در 1340ش/ 1961م کتابخانۀ دولتی بایزید خوانده شد «دائرةالمعارف دیانت»، VI/ 51-52؛ «دائرةالمعارف زبان...»، I/ 41).
از سابقۀ تاریخی این کتابخانه پیش از 1301ق و اینکه آیا در دورۀ بایزید دوم (سدۀ 9ق/ 16م) در اینجا کتابخانه‌ای وجود داشته است، یا نه؟آگاهی دقیقی در دست نیست، ولی مسلم است که بایزید دوم علاقۀ زیادی به کتاب داشت و کتابهایی را که به او اهدا می‌شد، مهر خود بر آنها می‌نهاد و به کتابخانۀ کاخ توپکاپی می‌سپرد (ارونسال، II/ 31). وی همچنین به ساختن ابنیه برای امور خیریه علاقۀ بسیار داشت. بیشتر این بناها دارای کتابخانه نیز بود. وجود کتابخانه در اکثر شهرهای ترکیه مانند ادرنه و آماسیه (همو، II/ 31-32) حاکی از علاقۀ بایزید به احداث اینگونه مراکز فرهنگی است. در مجتمع بایزید هم که ساختمان آن در 906ق/ 1500م شروع شد و در ربیع‌الثانی 911 به اتمام رسید، احتمالاً کتابخانه‌ای نیز وجود داشته است، چه نخستین اطلاع از وجود کتابخانه‌ای در مجموعۀ بایزید، در کنار مدرسه و مسجد و دارالحدیث ـ به اشارۀ مؤلف تاریخ عطا ـ به سدۀ 10ق باز می‌گردد (همو، II/ 32-33). همچنین در وقف‌نامۀ مورخ 991ق/ 1538م به کتابدار (حافظ کتب) و میزان حقوق وی اشاره شده است (همانجا) که این امر دلیل بر دایربودن کتابخانه در این محل است.
در پی برخی تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی، سعیدپاشا، صدراعظم وقت در 1298ق/ 1881م اجازۀ تأسیس کتابخانه‌ای دولتی را از دیار گرفت و بخشی از مجتمع بایزید را بدان اختصاص داد و در اختیار وزارت معارف گذاشت و تعمیرات و تزیینات کتابخانه (به صورت فعلی) توسط هنرمندی به نام استاد اوهانِس انجام گرفت (میدان لاروس، II/ 337). بعدها ساختمان جنبی آن نیز از دانشکدۀ داندان پزشکی جدا، و به این مجموعه ضمیمه شد («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). کتب اهدایی و نیز کتابهایی که در طول جنگهای بالکان از این شبه جزیره آورده شد. بخشی از کتابهای این کتابخانه را تشکیل می‌دهد (همانجا، YA, VI/ 4159). همچنین مقرر شد یک نسخه از کتب تألیف یا ترجمه شده در امپراتوری به این کتابخانه اهدا شود. امروز در حدود 450 هزار جلد کتاب شامل نسخ خطی، کتب چاپی، و نیزاسنادی زیادی در این کتابخانه نگاهداری می‌شود (میدان لاروس، همانجا). تاکنون دو جلد از فهرست کتابهای این کتابخانه به خط عربی منتشر شده است (YA، همانجا).

مآخذ

Erünsal, I. E., Türk kütüphaneleri tarihi, Ankara, 1988;
Meydan Larussem, Istanbul, 1992;
Türk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul, 1977;
Türkiye Diyanet vakf ı İslam ansiklopedisi, Istanbul, 1992;
YA.
علی‌اکبر دیانت