اختر

اَخْتَر، احمد بیك گرجی (د 1232ق‌/ 1817م‌)، شاعر، تذكره‌نویس‌، خطاط و ستایشگر لطفعلی خان‌ زند و فتحعلی‌شاه‌ قاجار.
پدر اختر، فرامرزبیك از خدمتگزاران معتبر دولت زندیه‌ و مادرش از بازماندگان‌ حسن‌ پاشای‌ تركمان‌ بود (اختر، 1/ 249) و اجداد او از نژاد تركان گرجستان‌ و در شمار غلامان‌ صفویه‌ بودند (وامق‌، 56؛ دیوان‌ بیگی‌، 1/ 90؛ محمود قاجار، 1/ 159). اختر چنانكه‌ خود می‌نویسد، در تبریز زاده‌ شد (همانجا)، ولی‌ بسمل‌ شیرازی‌ كه‌ با وی‌ سابقۀ همنشینی‌ داشته‌، اصفهان‌ را مولد او دانسته‌ است‌ (ص 430، 431). دوران‌ رشدش‌ در شیراز و اصفهان‌ سپری‌ شد و در جوانی‌ به‌ خدمت‌ آخرین‌ حاكم‌ زندیه‌، لطفعلی‌ خان‌ درآمد (اختر، وامق‌، همانجاها) و تا انقراض‌ خاندان‌ زندیه‌ به‌ دست‌ آقا محمد خان‌ قاجار با آنان‌ ارتباط داشت‌.
اختر تا بر تخت‌ نشستن‌ فتحعلی‌ شاه‌ از دستگاه‌ حكومت‌ دور بود و در خراسان‌ به‌ انزوا به‌ سر می‌برد، تا آنكه‌ به‌ پایمردی‌ سلیمان‌ خان‌ قاجار، و سرودن‌ چكامه‌ای‌ در ستایش‌ شاه‌، بخشوده‌ شد و به‌ خدمت‌ سلیمان‌ خان‌ درآمد (وامق‌، 57؛ دیوان‌ بیگی‌، همانجا)، ولی‌ چندی‌ بعد به‌ سبب‌ ارتكاب‌ گناهی‌ زبانش‌ بریده‌، و از پیشگاه‌ سلیمان‌ خان‌ رانده‌ شد (بسمل‌، همانجاها؛ مفتون‌، 1/ 168- 169؛ دیوان‌ بیگی‌، همانجا). پس‌ وی‌ روی‌ به‌ سفر نهاد و حدود دو سال‌ در یزد اقامت‌ گزید. در این‌ مدت‌ كسانی‌ چون‌ جلالی‌، قضایی‌، صفایی‌ و وامق‌ پیش‌ او به‌ شاگردی‌ پرداختند (اختر، 1/ 48، 52؛ نیز، نك‌ : مفتون‌، 1/ 169؛ دیوان‌ بیگی‌، همانجا). سرانجام‌، وی‌ پس از گشت‌وگذار بسیار در اصفهان‌ مقیم‌ شد و همانجا درگذشت‌ (مفتون‌، وامق‌، همانجاها؛ بسمل‌، 431). اختر شاعری‌ شعرشناس‌ و در نثر و نظم‌ ماهر بود و خط شكسته‌ را خوب‌ می‌نوشت‌ (همانجا؛ رشحه‌، 15).

آثار

1. تذكرۀ انجمن‌ آرا. این‌ تذكره‌ كه‌ نتیجۀ سفر اختر به‌ اصفهان‌، شیراز، یزد، تهران‌، خراسان‌ و نشست‌ و برخاست‌ وی با شاعران‌ است‌، مشتمل‌ بر زندگی نامۀ 129 شاعر همعصر او و بررسی و گزینش‌ برخی از آثار آنان‌ است‌ (1/ 21-22، 27، 48، جم‌ ؛ نیز نك‌ : گلچین‌، تاریخ‌، 1/ 46- 48). وی‌ ضمن‌ معرفی‌ هر شاعر، ویژگیهای‌ هنری‌ او را در زمینۀ خوش‌نویسی‌، تذهیب‌ و موسیقی‌ یادآور می‌شود. اختر در این‌ تذكره‌ كه‌ آن‌ را هنگام‌ اقامت‌ در اصفهان‌ تألیف‌ كرده‌ (1/ 24، 31، 40؛ بسمل‌، مفتون‌، همانجاها)، به‌ شاعران‌ اصفهان‌ و شیراز بیش‌ از سخنوران دیگر شهرها پرداخته‌ است‌ (1/ 27، 44، 157، جم‌ ).
تاریخ‌ تألیف‌ این تذكره‌ به‌ درستی‌ روشن‌ نیست‌. به‌ گفتۀ خود مؤلف‌، وی در 1225ق به‌ فكر تألیف‌ این‌ تذكره‌ افتاده‌ است‌ (1/ 249) و در 1227ق قصد داشته‌ است‌ كه‌ نسخه‌ای‌ از آن را به‌ فتحعلی‌شاه‌ تقدیم‌ كند (1/ 13- 15؛ قس‌: گلچین‌، تذكره‌، 61؛ نك‌ : خیامپور، «د»). با مرگ‌ اختر در 1232ق‌، این‌ تذكره‌ ناتمام‌ ماند و محمدباقر بیگ متخلص‌ به‌ نشاطی برادر كوچك‌ او كه‌ خود قادر به‌ اتمام‌ این‌ اثر نبود، به‌ منظور تكمیل‌ آن‌ از اصفهان‌ به‌ تهران‌ آمد و با عرضۀ كتاب‌ به‌ چند تن‌ از درباریان‌ از جمله‌ محمد فاضل‌ خان‌ گروسی‌، توانست‌ نظر فتحعلی شاه‌ را نسبت‌ به‌ اتمام‌ آن‌ جلب‌ كند، اما با درگذشت‌ نشاطی در 1334ق‌، تذكره‌ همچنان‌ ناتمام‌ ماند (بسمل‌، وامق‌، مفتون‌، همانجاها؛ گلچین‌، همان‌، 63) و تكمیل‌ آن‌ به‌ امر فتحعلی شاه‌ به‌ فاضل‌ خان‌ گروسی سپرده‌ شد (گروسی‌، 1-2؛ مفتون‌، وامق‌، همانجاها؛ گلچین‌، تاریخ‌، 1/ 60 -61، تذكره‌، 61). گروسی با اعتماد به‌ نوشته‌های انجمن‌ آرا به‌ ادامۀ كار پرداخت‌ (وامق‌، همانجا) و با افزودن‌ بخشهایی از زندگی نامۀ فتحعلی‌شاه‌ و برخی از شاهزادگان‌ قاجار، شمار زندگی نامه‌ها را به‌ 176 رساند و عنوان‌ انجمن‌ خاقان‌ بر آن نهاد (بسمل‌، همانجا؛ نك‌ : گلچین‌ معانی‌، تاریخ‌، 1/ 61-65). او با آنكه‌ در تدوین‌ این‌ اثر از دست‌نوشته‌های اختر و نشاطی بهرۀ كافی گرفته‌ (وامق‌، همانجا)، نسبت‌ بی‌دانشی به‌ آن‌ دو داده‌، و آنان را فاقد «پایه‌ و مایۀ» كافی برای «فهم‌ كلام‌ معاصرین‌» دانسته‌ است‌ (گروسی‌، 175).
تذكرۀ انجمن‌ آرا در 1343ش‌، با استفاده‌ از دست‌ نوشتۀ نشاطی ـ نگارش‌ دوم‌ (خیامپور، «ه»)، در تبریز، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیامپور با نام‌ تذكرۀ اختر به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
2. دیوان‌. این كتاب كه شامل قصاید، رباعیات‌، تركیب‌بند، ساقی‌نامه‌ و هزلیات‌ اوست‌، هنوز به‌ چاپ‌ نرسیده‌، و به‌ صورت‌ دست‌نوشته‌ در كتابخانۀ ملی ملك‌ به‌ شمارۀ 4928، موجود است‌ (ملك‌، 2/ 258- 259) و تنها بخشی از ساقی‌نامۀ آن‌ در 1359ش‌، همراه‌ با تذكرۀ پیمانه‌، به‌ كوشش‌ احمد گلچین‌ معانی در مشهد به‌چاپ‌ رسیده‌است‌.

مآخذ

اختر، احمد بیك‌، تذكره‌، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیامپور، تبریز، 1343ش‌؛
بسمل‌ شیرازی‌، علی‌اكبر، تذكرۀ دلگشا، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، شیراز، 1371ش‌؛
خیامپور، عبدالرسول‌، مقدمه‌ بر تذكرۀ اختر (نك‌ : هم‌، اختر)؛
دیوان‌ بیگی‌، احمد، حدیقةالشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1364ش‌؛
رشحه‌، محمد باقر، تذكرۀ منظوم‌، به‌ كوشش‌ احمد گلچین‌ معانی‌، تهران‌، 1344ش‌؛
گروسی‌، فاضل، انجمن‌ خاقان‌، نسخۀ خطی كتابخانۀ مركزی دانشگاه‌ تهران‌، شم‌ 8608؛
گلچین معانی‌، احمد، تاریخ‌ تذكره‌های فارسی‌، تهران‌، 1348ش‌؛
همو، تذكرۀ پیمانه‌، مشهد، 1359ش‌؛
محمود قاجار، سفینةالمحمود، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیامپور، تبریز، 1346ش‌؛
مفتون‌ دنبلی‌، عبدالرزاق‌، نگارستان‌ دارا، به‌ كوشش‌ عبدالرسول‌ خیامپور، تبریز، 1342ش‌؛
ملك‌، خطی‌؛
وامق‌، محمدعلی‌، تذكرۀ میكده‌، به‌ كوشش‌ حسین‌ مسرت‌، تهران‌، 1371ش‌.

علی میرانصاری ـ پیرایه‌ یغمایی