احمد علی هاشمی سندیلوی

اَحْمَدْعَلیِ هاشِمیِ سَنْدیلَوی (یا سَندیلی)، فرزند غلام محمدبن مولوی محمد حاجی، (1163- پس از 1224ق/ 1750-1809م)، شاعر و تذکره‌نویس فارسی هند.
وی در قصبۀ سندیلۀ اوتارپرادش هندوستان ولادت یافت، در کودکی به سبب اوضاع نابسامان پدر ناچار به ترک زادگاه خود شد و به غربت افتاد. پس از چندی به وسیلۀ نواب ذوالفقارالدوله میرزا نجف خان، در لشکر شاه عالم دوم (حک‌ 1173-1221ق)، به خدمت گمارده شد و به دهلی رفت. در این شهر در پی نشست و برخاست با ایرانیانی که از خراسان، عراق و فارس به هند آمده، و در دهلی اقامت گزیده بودند، محاورۀ فارسی را آموخت (احمدعلی، 1/ 6-8). از زندگی وی بیش از این اطلاعی در دست نیست و چنانکه از پایانۀ مخزن الغرایب نسخۀ بانکیپور برمی‌آید، وی تا 11 شوال 1224 زنده بوده است (بانکیپور، VIII/ 155).
احمدعلی به گفتۀ خود از نوجوانی به شعر استیاق داشت (1/ 6، 3/ 205) و در اشعارش «خادم» تخلص می‌کرد (2/ 133). وی با بیشتر شعرای هند و ایران ازجمله محمدحسن قتیل لاهوری، انشاءالله خان انشای دهلوی، حیرت مشهدی، ربیع خوانساری، حاجی ابراهیم شیرازی صبوری، میرزاباقر اصفهانی و سید مظهرعلی صافی معاشر بود (همو، 1/ 285، 859-861، 2/ 377، 3/ 185-186، 200، 205، 4/ 570). نمونه‌هایی از شعر احمدعلی را می‌توان در مخزن الغرایب یافت (نک‌ : 2/ 134-137).

آثـار

1. مخزن الغرایب. این کتاب در 54 سالگی مؤلف به تشویق قتیل لاهوری، از دانشمندان آن روزگار، تألیف گردیده، و به پیشنهاد همو به ترتیب الفبایی، مدون شده است (نک‌ : 1/ 8-9). این تذکره مشتمل است بر شرح احوال و نمونۀ اشعار 148‘3 شاعر پارسی‌گوی متقدم، متأخر و معاصر ــ از ابوسعید ابوالخیر تا یوسف بیگ بخارایی ــ که از جهت احتوا بر شمار شاعران در مرتبۀ سوم، پس از تذکرۀ آفتاب عالمتاب و صحف ابراهیم، جای دارد. مؤلف در این تذکره علاوه بر 21 مأخذ، از روایتهای شفاهی قتیل و دیگر آشنایان و دوستان نیز بهره برده است (نک‌ : 1/ 9-12). وی که به گردآوری اشعار شاعران بیش از ضبط وقایع زندگی آنان، عنایت داشته، در برخی از تراجم مرتکب بی‌دقتی و سهل‌انگاری شده است (گلچین معانی، 2/ 180-182؛ نک‌ : احمدعلی، 4/ 534-535، ذیل ترجمۀ قدسی مشهدی). وی جای جای نظریات انتقادی خود را دربارۀ شاعران ارائه کرده است (نک‌ : 2/ 656، ذیل ترجمۀ سرخوش). این تذکره به کوشش محمدباقر در 5 جلد در پاکستان چاپ شده است.
2. انیس العاشقین. این کتاب شامل زندگی‌نامه‌های شاعران و اشعار عاشقانۀ فارسی است و مؤلف در تدوین آن از چندین تذکره و بیاض قدیمی بهره گرفته است. دست‌نویسی از این اثر در گنجینۀ شیرانی در دانشگاه پنجاب لاهور موجود است (بشیرحسین، 1/ 93؛ برای تفصیل بیشتر دربارۀ این کتاب و نیز مخزن الغرائب، نک‌ : شیرانی، 110، به بعد؛ نیز نک‌ : نقوی، 494-499؛ اته، شم‌ 395).
گفتنی است که بیل از کتابی با عنوان انیس العشاق از شیخ احمد علی سندیلوی، متخلص به خادم فرزند محمد حاجی که در 1165ق جوان بوده، نام برده است (نک‌ : ص 37, 210). حافظ خادم علی کیتهلی نیز کتابی به نام انیس العشاق دارد (سامی، 3/ 2008؛ خیام‌پور، 180).
در منابع از مؤلف دیگری نیز به نام قاضی احمدعلی سندیلوی یاد کرده‌اند که معاصر با مؤلف مخزن الغرایب بوده، و تألیفات بسیاری داشته است (رحمان‌علی، 20).

مآخذ

احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرایب، به کوشش محمدباقر، ج 1 و 2، لاهور، 1968-1970م، ج 3 و 4، اسلام‌آباد، 1992-1993م؛
بشیرحسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1975م؛
خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تبریز، 1340ش؛
رحمان‌علی، محمد عبدالشکور، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، 1914م؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛
شیرانی، مظهر محمود، «تذکرۀ مخزن الغرائب و انیس العاشقین»، تحقیق، جام شورو، 1992م، شم‌ 6؛
گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1336ش؛
نقوی، علیرضا، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، 1343ش؛
نیز:

Bankipore;
Beale, T. W., An Oriental Biographical Dictionary, New York, 1980;
Ethé, H., Catalogue of the Persian, ... Manuscripts in the Bodleian, Library, Oxford, 1889.
عارف نوشاهی