احمد تبریزی

اَحْمَدِ تَبْریزی، فرزند محمد، شاعر و مورخ ایرانی، هم‌عصر با ابوسعید بهادرخان (حک‌ 717-736ق/ 1317-1336م). از احوال او اطلاعی در دست نیست و منابع، تنها به معرفی آثار وی پرداخته‌اند:
1. شهنشاه‌نامه یا شاهنشاه‌نامه یا چنگیزنامه یا منظومۀ احمدی، از منظومه‌های حماسی ـ تاریخی مهم دورۀ مغول که تاریخ آن روزگار را، از آغاز کار تا 738ق، اندکی پس از مرگ ابوسعید، در بر می‌گیرد. این منظومه اگرچه ظاهراً از لحاظ تاریخی و ارزش ادبی، امتیاز خاصی ندارد، ولی حاوی اطلاعات مفیدی راجع به آن دوره است (براون، 3/ 148). مثنوی شهنشاه‌نامه در بحر متقارب و در 18 هزار بیت، به تقلید از شاهنامۀ فردوسی و به شیوۀ سال‌شمار سروده شده است (مرتضوی، 149؛ براون، 3/ 147-148).
عنوان منظومه و اهدای آن به ابوسعید در نخستین ابیات و نیز در مقدمۀ کتاب ذکر شده (نک‌ : ریو، 135) و همچنین طول دورۀ تألیف و تاریخ ختم آن و نیز نام شاعر، احمد، در ابیات پایانی آن آمده است. بر پایۀ این ابیات، تألیف این اثر، 8 سال طول کشیده و در 738ق پایان یافته است (همانجا).
نسخه‌ای نفیس از این منظومه، در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا، همراه مجموعه‌ای مشتل بر 4 منظومه که همۀ آنها در بحر متقارب سروده شده‌اند (ریو، 133)، موجود است. این منظومه دارای 243 برگ و به ترتیب مشتمل بر منظومه‌های گرشاسب‌نامۀ اسدی، شهنشاه‌نامۀ احمد تبریزی، بهمن‌نامه و کوش‌نامۀ آذری است که شهنشاه‌نامه، برگهای 41 تا 132 آن را در برمی‌گیرد. این نسخه در 14 رجب 800 با عنوان چنگیزنامۀ منظومات احمدی (ریو، 135) و به خط محمد بن سعید بن سعدالحافظ القاری (آقابزرگ، 19/ 217؛ ریو، 136؛ نیز نک‌ : منزوی، خطی، 4/ 2975) کتابت شده است. فیلمی از این مجموعه در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران موجود است (نک‌ : مرکزی، 738).
2. تاریخ النوادر، که نسخه‌ای از آن به دست نیامده است (حاجی‌خلیفه، 1/ 308؛ آقابزرگ، همانجا؛ تربیت، 32).
3. دیوان احمد. در منابع، از چند دیوان با عنوان دیوان احمد نام برده شده که نسخه‌های خطی متعددی نیز از آنها موجود است، ولی در هیچ‌یک، ذکر کاملی از نام مؤلف به میان نیامده است و معلوم نیست که مقصود، همان احمد تبریزی صاحب شهنشاه‌نامه است، یا کس دیگر. تنها آقابزرگ (9(1)/ 56) نام و مشخصات و دو اثر دیگر وی را ذکر کرده است (قس: منزوی، همان، 3/ 2219، خطی مشترک، 9/ 1983).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛
براون، ادوارد، تاریخ ادبی ایران، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران، 1357ش؛
تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛
حاجی خلیفه، کشف؛
مرتضوی، منوچهر، «مقلدین شاهنامه در دورۀ مغول و تیموری»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، 1341ش؛
س 4، شم‌ 2؛
مرکزی، میکروفیلمها؛
منزوی، خطی؛
همو، خطی مشترک؛
نیز:

Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1895.
نسترن ریحانی منفرد