انجمنهای ادبی

اَنْجُمَنْهایِ اَدَبی، مجالس گردهمایی شاعران و ادیبان فارسی‌زبان كه هدف از تشكیل آنها پرورش فكری و گسترش هنر و ذوق شعری دوستداران شعر و ادب است. در این انجمنها شاعران، سروده‌های خود را می‌خوانند و رئیس مجلس و دیگر حاضران درباب آن اظهار نظر می‌كنند و به اصلاح شعر آنان می‌پردازند.
این انجمنها در ایران پیشینه‌ای كهن داشته، و به طور معمول دارای دو شكل بوده‌اند: یكی دوستانه و خصوصی كه برپایۀ هماهنگی مشرب و سلیقه و یا به تناسب سن و سال در محلهایی مانند منازل، خانقاهها، مدارس، آرامگاهها، قهوه‌خانه‌ها و در دوره‌های اخیر، در كتابفروشیها و كتابخانه‌ها برپا می‌شد، و دیگری، رسمی كه بنابر تكلیف دیوانی و به صورت گروههای ناهمگون، در حضور پادشاهان شكل می‌گرفت (افشار، «انجمنهای ادبی»، 796، 797، 799؛ درخشان، 2348).
شعرخوانی، طرح غزل و دیگر انواع شعر و معارضات شاعرانه، سرودن اخوانیات و مطایبات از مسائل عمده در این انجمنها بود (افشار، «انجمنهای ادبی در ایران»، 377). انجمنهای خصوصی و دوستانه، برخلاف انجمنهای رسمی عمری بسیار كوتاه داشتند، زیرا با كناره‌گیری یا درگذشت شاعران برجستۀ هر انجمن، ناهماهنگی میان افراد، مشكلات مالی و سیاسی، كم بودن وسایلی كه پدیدآورندۀ ارتباط فرهنگی میان افراد است، پافشاری بر حفظ روشهای سنتی و میدان ندادن به جوانان، دورۀ انجمنها به سر می‌رسید (همو، «انجمنهای ادبی»، 804).
از نخستین انجمنهای ادبی شناخته شدۀ دارای هدف و سازمانی منظم، انجمنی بود كه به همت سیدعلی مشتاق اصفهانی در اوایل سدۀ 13ق، برای نقد سبك هندی، در اصفهان تشكیل شد. پس از آن در دورۀ قاجار و پهلوی، انجمنهای گوناگون ادبی برپا شد كه از آخرین آنها می‌توان به محفل صادق هدایت در كافۀ فردوسی تهران اشاره كرد (همان، 800-804).
انجمنهای ادبی بیشتر در شهرهای اصفهان، شیراز، تهران، تبریز، مشهد، همدان و یزد، برپا شده است. انجمن مشتاق (اعضای مشهور: طبیب اصفهانی، آذربیگدلی، هاتف و عاشق اصفهانی) و انجمنهای واله، نشاط، ابوالفقرا، دانشكده (شیدا)، كمال، صائب، عنقا، سرتیپ، سعدی، حكیم نظامی، وحید دستگردی و سرای سخنوران از مهم‌ترین انجمنهای اصفهان به شمار می‌آیند (سپنتا، 385-396).
نخستین انجمن ادبی شیراز در سدۀ 10ق و در دكان میر محمود طرحی شیرازی تشكیل شد كه اعضای آن كسانی مانند عرفی شیرازی، عارف لاهیجی، حسین كاشی و غیرتی شیرازی بودند. پس از آن انجمن صباحی بیدگلی (اعضای مشهور: محمدصادق نامی و میرزا نصیر اصفهانی)، انجمن محمد مسیح فسایی متخلص به معنی (اعضای مشهور: شفیعا و اثر شیرازی)، انجمن وصال (اعضای مشهور: قاآنی، همای شیرازی و رضا قلی خان هدایت) و انجمنهای ادب فارسی، دانش پارس، داور، صدر، عالی، حافظیون، فرصت، شوریده و ... بود (امداد، 2604- 2619).
از انجمنهای ادبی تهران، می‌توان به انجمن ادبی ایران و حكیم نظامی اشاره كرد كه هر دو به همت حسن وحید دستگردی تشكیل شده بود كه در اولی، محمدعلی ناصح، سعید نفیسی، غلامرضا رشید یاسمی، كریم امیری فیروزكوهی و بدیع الزمان فروزانفر، و در دومی، فرخی یزدی، ملك‌الشعرا بهار و صبوری نائینی فراهم می‌آمدند. دیگر انجمنهای مهم این شهر، عبارت بودند از: صائب، آذر آبادگان (تا 1335 ش در تبریز بود، آنگاه به تهران انتقال یافت)، تهران، قلم و حافظ (میرزا زمانی، 242-283).
از مهم‌ترین انجمنهای ادبی خراسان می‌توان به انجمن ادبی بهار (اعضای مشهور: غلامحسین یوسفی، تقی بینش و محمد قهرمان) و انجمن ادبی خراسان (اعضای مشهور: محمد ملك‌زاده، محمود فرخ، عبدالله سیار و ادیب بجنوردی) اشاره داشت (سیار، 2808-2811؛ فرخ، 276- 278).
دیگر شهرهای ایران، مانند همدان (انجمنهای اتحاد و همدان) و یزد (انجمنهای فرساد، ادارۀ فرهنگ و هنر، و كتابخانۀ وزیری) نیز دارای انجمنهایی بودند كه سابقۀ تشكیل برخی از آنها به پیش از مشروطه می‌رسید (نک‌ : درخشان، 2352-2356؛ قلم سیاه، 2292- 2299).

مآخذ

افشار، ایرج، «انجمنهای ادبی»، آینده، تهران، 1363ش، س 10، شم‌ 12؛
همو، «انجمنهای ادبی در ایران»، همان، 1365 ش، س 12، شم‌ 7- 8؛
امداد، حسن، «انجمنهای ادبی شیراز»، ناموارۀ دكتر محمود افشار، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1368 ش، ج 5؛
درخشان، مهدی، «انجمنهای ادبی همدان»، همان، ج 4، 1367ش؛
سپنتا، ساسان، «انجمنهای ادبی اصفهان»، آینده، تهران، 1365ش، س 12، شم‌ 7- 8؛
سیار، عبدالله، «انجمنهای ادبی خراسان»، ناموارۀ دكتر محمود افشار، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1368ش، ج 5؛
فرخ، محمود، «یادی از انجمنهای ادبی خراسان»، یادگارنامۀ حبیب یغمایی، تهران، 1356 ش؛
قلم سیاه، اكبر، «انجمنهای ادبی یزد»، ناموارۀ دكتر محمود افشار، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1367 ش، ج 4؛
میرزا زمانی، محمدرضا، سالنامۀ كشور ایران، تهران، 1343 ش، س 19.

ملیحه مهدوی