تبریز

نویسنده (ها) : اصغر دادبه - علی اکبر دیانت - احمد پاکتچی - عبدالله مسعودی آرانی

آخرین بروز رسانی : شنبه 4 آبان 1398 تاریخچه مقاله

تَبْریز، مرکز استان آذربایجان شرقی و شهرستانی به همین نام در آن استان.

I. جغرافیا و تاریخ

یکم ـ جغرافیا و کلیات

شهرستان تبریز

این شهرستان با ۱۹ / ۱۶۷‘۲ کمـ‌ ۲ وسعت، از شمال به شهرستان ورزقان، از شمال غربی و غرب به شهرستان شبستر، از شمال شرقی به شهرستان هریس، از شرق به شهرستان بستان‌آباد، و از جنوب به شهرستان اسکو محدود است (سیمای...، ۳؛ اطلس...، ۶۸؛ نامۀ فرمانداری...).

شهرستان تبریز براساس تقسیمات کشوری سال ۱۳۸۴ش متشکل از دو بخش به نامهای مرکزی به مرکزیت شهر تبریز، و خسروشهر (خسروشاه سابق) به مرکزیت خسروشهر و ۶ دهستان و ۴ شهر به نامهای تبریز، باسمنج، سرد رود و خسروشهر است (نشریه...، ۲).

شهرستان تبریز در ناحیه‌ای نیمه‌کوهستانی ـ نیمه‌جلگه‌ای واقع است. جلگۀ وسیع تبریز به شکل مثلثی است که قاعدۀ آن حاشیۀ شرق دریاچۀ ارومیه، و دو ضلع دیگر آن فصل مشترک جلگه با منطقۀ کوهستانی عینالی (عون بن علی) با روند شمال غربی به جنوب شرقی و بلندیهای پایانۀ تودۀ آتشفشانی سهند با روند شمال شرقی به جنوب غربی است (خیام، ۹۲). بدین ترتیب، منطقۀ شهرستان تبریز یک جلگ‌ۀ میان کوهی به‌شمار می‌آید که به سمت غرب و شمال غرب از بریدگیهای بلندیهای آن کاسته می‌شود و محور بزرگ آن از شمال شرق به جنوب غرب امتداد دارد و شیب ملایم آن ۳٪ تا ۴٪ ، و ارتفاع متوسط آن ۳۵۰‘۱ متر از سطح دریا ست (همانجا).

با توجه به تحولات ساختمانی و مُرفوکلیمایی این جلگه، عوارض و عناصر قابل تشخیص آن به دو گونه هستند که به نواحی مرتفع و مناطق کم‌ارتفاع و مسطح می‌توان تقسیم کرد (همو، ۹۵). میشوداغ (کوه میشو) در جنوب و جنوب غربی شهرستان مرند (شمال جلگۀ تبریز)، و شمال دریاچۀ ارومیه جلگه‌های تبریز و مرند را از همدیگر جدا می‌سازد و در منطقۀ صوفیان در فاصلۀ ۳۰ کیلومتری تبریز توسط تپه ماهورهایی به موروداغ می‌پیوندد (نک‌ : ه‌ د، آذربایجان؛ نیز طرح هادی، ۱۷). در سمت شمال شرقی تبریز موروداغ قرار دارد و بلندترین نقطۀ آن ۲۱۰‘۲ متر است. جهت‌گیری این کوهستان شرقی ـ غربی است.

حد جنوبی جلگه و شهرستان تبریز کوه سهند است. این کوه که از کوهستانهای منفرد ایران به شمار می‌آید، یک تودۀ آتش‌فشانی خاموش است که ۳ قلۀ مخروطی نزدیک به هم دارد. بلندترین قلۀ آن جام داغ با ارتفاع ۷۱۰‘۳ متر است (طرح هادی، همانجا). در دامنه‌های کوه سهند برخی چشمه‌های آب گرم وجود دارد (مشکور، ۱۲؛ ذکاء، «تبریز»، ۱۵۱-۱۵۲). با اینکه سهند اکنون دارای یخچالهای طبیعی نیست، ولی آثار یخچالهای دیرین در آبریز شمالی قللی که در تبریز نمایان هستند، دیده می‌شود، چنان‌که در سلطان‌کوه با ارتفاع ۳۰۰‘۳ تا ۴۰۰‘۳ متر یک محوطۀ یخچالی در سر بالایی قریۀ آستاری نمودار است (مشکور، ۲-۳). دامنه‌های سهند از ارتفاع ۵۰۰‘۲ متر به پایین پوشیده از چراگاههای طبیعی و غنی است که محل ییلاق عشایر آذربایجان است (فرهنگ...،۶ / ۴۶؛ طرح هادی، همانجا). وسعت این مراتع در حدود ۵۰۰‘ ۵۵۷ هکتار برآورد شده است (همان، ۱۹).

شهرستان تبریز در حوضۀ آبریز دریاچۀ ارومیه قرار دارد و به لحاظ موقعیت توپوگرافی و گستره‌های کوهستانی، شرایط خاص اقلیمی و نزولات جوی، از جریانهای سطحی دائمی و فصلی متعدد برخوردار است (سیمای، ۹) که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

۱. آجی چای، یا تلخه‌رود: این رودخانه با ۲۶۵ کمـ‌ درازا مهم‌ترین رودخانه از جریانهای سطحی منطقه، و بزرگ‌ترین رودخانۀ شهرستان و شهر تبریز است. آجی چای از ارتفاعات سبـلان و گردنـۀ نیر ــ میــان راه سراب و اردبیـل ــ سرچشمه می‌گیرد و با عبور از جلگۀ سراب و پس از دریافت روانابهای جاری از ارتفاعات بزقوش، قوشا داغ و سهند در جهت عمومی شرقی ـ غربی، از شمال شرقی وارد جلگۀ تبریز می‌شود و با ادامۀ راه در این جلگه و برخورد با مناطق باتلاقی، در امتداد جادۀ تبریز ـ آذرشهر به سمت جنوب غربی جریان می‌یابد و در حوالی گاوگان در محل داش‌کَسَن به دریاچۀ ارومیه می‌ریزد (طرح هادی، ۱۸؛ سیمای، همانجا). برخی از ریزابه‌های این رودخانه از اراضی گچی و نمکی عبور می‌کند و مقادیر بسیاری املاح همراه خود می‌آورد که سبب شوری آن می‌شود و استفادۀ آبیاری از آن را غیر از فصول سیلابی ناممکن می‌سازد(نک‌ : ه‌ د، آذربایجان؛ سیمای، همانجا). در حوالی تبریز دو پل بر روی این رودخانه وجود دارد: یکی در راه ارسباران در قریۀ ونیار، و دیگر پلی بزرگ در سمت شمال شهر در نزدیکی فرودگاه تبریز که با سنگ و آجر ساخته شده است و تا چندی پیش تنها پل بر سر راه تبریز ـ مرند بود و امروز جزئی از آثار تاریخی محسوب می‌شود و عبور و مرور از روی آن صورت نمی‌گیرد و در نزدیکی آن پل بزرگ دیگری ساخته شده است.

۲. مهران‌رود، یا مهرانه رود، میدان چای: این رودخانه به درازای ۶۱ کمـ‌ از ارتفاعات شمالی سهند مانند کمال داغی و شِرشرِ داغی سرچشمه می‌گیرد و در جهت شمال جریان می‌یابد. این رود از به هم پیوستن ۳ ریزابه به نامهای توله سرچای، بارالی چای و باغچه دره سی تشکیل، و پس از عبور از درۀ با‌سمنج وارد جلگۀ تبریز می‌شود و سرانجام در نزدیکی پل فرودگاه به آجی چای می‌پیوندد (ساری صراف، ۱۷؛ طرح هادی، نیز سیمای، همانجاها).

۳. لیقوان رود: این رودخانه از کوههای سهند سرچشمه می‌گیرد و پس از مشروب کردن اراضی زراعی لیقوان در نزدیکی باسمنج به مهران‌رود می‌پیوندد (طرح هادی، ۱۹؛ سیمای، همانجا).

۴. رودخانۀ گماناب، یا کومورچای: این رودخانه از ارتفاعات کسبه و آغ‌داش سرچشمه می‌گیرد و در جهت شمال به جنوب جریان می‌یابد. طول رودخانه تا تبریز ۴۲ کمـ‌ ، و منبع تأمین آب آن ذخایر برفی و چشمه‌سارهاست (افشین، ۱ / ۴۸۵-۴۸۶).

۵. آب نهند: این رودخانه از یکی از شاخه‌های قراداغ به نام کوه کسبه سرچشمه می‌گیرد و به سوی جنوب سرازیر می‌شود و در نزدیک روستای نهند شعبۀ دیگری به آن می‌پیوندد و سپس در نزدیکی پل ونیار به آجی چای می‌ریزد (مشکور، ۷). امروزه سدی بر روی آن بسته شده است که بخشی از آب آشامیدنی شهر تبریز از آن تأمین می‌شود.

در شهرستان تبریز ذخایر آبهای زیرزمینی فراوانی وجود دارد. ۴۰۰ رشته قنات در این شهرستان شناسایی شده است که ۳۶۱ رشته از آنها دایر و فعال است (همو، ۹-۱۷؛ نیز تحقیقات میدانی). شهرستان تبریز از نظر اقلیمی از مناطق سردسیر کشور به شمار می‌آید و دارای زمستانهایی سرد و تابستانهایی معتدل است.

بیشتر بارشهای شهرستان تبریز ناشی از ورود توده هوای مدیترانه‌ای است. همچنین ورود جریان هوایی اطلس شمالی نیزبا سرمای شدید و بارش برف همراه است. موقعیت درۀ تبریز و کوههای مرتفعی که این دره را در برگرفته‌اند و جبهۀ هوای سردی که از شمال غرب آذربایجان به جلگۀ تبریز وارد می‌شود، از دیگر عوامل مؤثر در بارشهای این شهرستان هستند. متوسط بارندگی سالانۀ شهرستان تبریز ۳ / ۲۶۱ میلی‌متر است. هوای منطقه از رطوبت نسبی کمی برخوردار است. متوسط رطوبت نسبی آن ۵۱٪ است. تبریز یکی از مناطق بادخیز به شمار می‌آید. بررسی جریان وزش باد به لحاظ جهات جغرافیایی، سرعت و دفعات وزش باد در طی ۱۰ سال (۱۳۷۱تا ۱۳۸۱ش) نشان می‌دهد که بادهای محلی با شدت و ضعف از تمامی جهات به سوی شهر می‌وزند. معروف‌ترین آنها باد شرقی است که در تمامی طول سال از سمت شرق می‌وزد و دیگری باد شمال شرق است که از نظر دفعات و شدت وزش، از تمامی بادهای زمستانی بیشتر است (سیمای، ۶- ۸). از جمله بادهای محلی تبریز «آق یِل » (باد سفید) است که در اسفندماه می‌وزد و ذوب برفها را تسریع می‌نماید و دیگر بادِ مِه است که سرد است. باد نامنظم دیگری نیز وجود دارد که هنگام وزش، هوای تبریز را آلوده می‌کند و گرد و غبار بر روی شهر می‌گستراند؛ این باد را گِچی قران (بُزکُش) گویند (مشکور، ۲۵). اقلیم تبریز در نواحی شمالی شهر نیمه‌خشک سرد، و در قسمت جنوب در دامنه‌های سهند نیمه خشک تا مرطوب است (سیمای، ۸- ۹).

شهرستان تبریز به عنوان یکی از قطبهای صنعتی و تجارتی کشور، و به سبب موقعیت و جایگاه جغرافیایی از لحاظ حمل و نقل از اهمیت و موقعیت ویژه‌ای برخوردار است. وجود مبادی ورودی و خروجی شهرستان از طریق حمل و نقل جاده‌ای و راه‌آهن، ارتباط با استانهای هم‌جوار و نوار مرزی با کشورهای همسایـه، ارتباط با استانهای جنوبی کشور از طریق جادۀ تبریز ـ تهران، و ارتباط از مرز بازرگان با کشور ترکیه، مهم‌ترین شبکۀ ارتباطی ایران با کشورهای اروپایی است.همچنین محور تبریز ـ جلفا نیز ارتباط ورود و خروج استان را از طریق جلفا، نوردوز و خداآفرین، با کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان برقرار می‌سازد (همان، ۱۲۸-۱۳۲).

شهرستان تبریز دارای یک فرودگاه است که در ۱۳۳۶ش احداث شده، و از ۱۳۷۰ش به سطح فرودگاه بین‌المللی ارتقا یافته است (همان، ۱۳۵). همچنین شبکۀ راه‌آهن، ارتباط شهرستان را از طریق تبریز ـ جلفا به مرز جمهوری خودمختار نخجوان، و از طریـق تبریز ـ صوفیان ـ رازی به مرز ترکیه، و همچنین از طریق شبکۀ سراسری به تهران و نقاط دیگر کشور تأمین می‌کند (همان، ۱۳۶).

برآوردهای مطالعاتی و نتایج دو سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سالهای ۱۳۶۵ و ۱۳۷۵ش نشان می‌دهد که جمعیت این شهرستان به‌طور مداوم در حال افزایش بوده است. این افزایش نه تنها در نقاط شهری، بلکه در نقاط روستایی نیز مشهود بوده است. شرایط اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی این شهرستان و وجود شهر تبریز موجب شده است که از تراکم نسبی بالایی برخوردار باشد، چنان‌که جمعیت نسبی در ۱۳۷۵ش به ۹۶ / ۵۸۱ تن در هر کم‌ ۲ رسیده است (همان، ۱۲-۱۳). جمعیت شهرستان تبریز ــ بر اساس محدودۀ‌تقسیمات‌کشوری ۱۳۸۰ش ــ در سرشماری عمومی ۱۳۷۵ش، ۱۲۸‘۳۲۱‘۱ تن بوده است. از این شمار ۱۵۴‘۲۲۷‘۱تن در شهرها، و ۹۷۴‘ ۹۳ تن در روستاها ساکن بوده‌اند (همان، ۱۳).

مردم شهرستان تبریز به زبان ترکی با گویش آذری (آذربایجانی) سخن می‌گویند و زبان فارسی به عنوان زبان رسمی کاربرد دارد. بیش از ۹۰٪ از جمعیت ساکن در این شهرستان به زبان ترکی گفت و گو می‌کنند. مردم تبریز مسلمان و بیشتر شیعۀ امامی هستند. از جمعیت تبریز اندکی نیز ارمنی و آسوری‌اند (همان، ۱۲؛ فرهنگ، ۶ / ۴۷).

اقتصاد شهرستان تبریز بر پایۀ تجارت، صنعت، کشاورزی، باغ‌داری و دامداری استوار است. بنا بر برآورد مرکز آمار ایران در ۱۳۸۲ش در شهرستان تبریز ۵۴۹‘۱۹ واحد کارگاهی فعال بوده که ۸۶ / ۵۸٪ از کارگاههای صنعتی استان است (سیمای، ۷۱). در شهرستان تبریز ۴ شهرک صنعتی با مساحت ۲۵۱ هکتار دایر است (همان، ۷۴).

صنایع دستی از دیگر بخشهای اقتصادی این شهرستان است. قالی‌بافی، معرق‌کاری، سفالگری، گلیم‌بافی و طراحی قالی از مهم‌ترین فعالیتهای این بخش است (همان، ۷۶). فرشهای تبریز از نظر نوع بافت، طرح و رنگ، در میان صنعت فرش‌بافی ایران ممتاز است و بازار جهانی دارد.

در شهرستان تبریز هنوز معادن فلزات شناسایی نشده، و معادن موجود بیشتر مربوط به مصالح ساختمانی و سنگهای تزیینی است. این مصالح ساختمانی شامل پوکۀ معدنی، تراورتن، سنگ لاشه و گرانیت است (همان، ۷۸- ۷۹).

شهر تبریز

این شهر در °۳۸ و ´ ۳ عرض شمالی و °۴۶ و ´۱۵ طول شرقی، در فاصلۀ ۵۰ کیلومتری شمال شرقی دریاچۀ ارومیه، و نیز ۵۰ کیلومتری دامنۀ شمالی رشته‌کوه سهند در بخش میانی استان واقع شده است. تبریز بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر در شمال غرب و غرب ایران است و از لحاظ سیاسی، بازرگانی، صنعتی، نظامی و فرهنگی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

در سرشماری آبان ماه ۱۳۷۵ این شهر دارای ۰۴۳‘۱۹۱‘۱ تن جمعیت بوده است (همان، ۱۴). تبریز به سبب برخورداری از موقعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مناسب یکی از جاذب‌ترین و مهاجرپذیرترین شهرهای استان است و با ۰۶ / ۲٪ نرخ رشد جمعیت، بالاترین میزان نرخ رشد جمعیت را در میان شهرهای استان آذربایجان شرقی دارا ست (همانجا).

شهر تبریز به شکل جلگۀ میان کوهی یا چالۀ نسبتاً بزرگی است که از ۳ طرف جنوب، شمال و شرق به‌وسیلۀ رشته‌کوههای سهند در جنوب، پکه چین (۵۰۰‘۲ متر) در شمال شرقی،‌بابا باغی (۳۰۰‘۲ متر) و عینالی یا سرخاب (۸۰۰‘۱ متر) در شمال شرقی و شمال احاطه شده، و از جانب غرب به اراضی هموار و شوره‌زاری که مخروط افکنۀ آجی‌چای به‌وجود آورده، محدود است (خیام، ۹۲؛ فرهنگ، ۶ / ۵۰؛ جعفری، ۲۸۰).

دو رودخانۀ آجی چای و مهران‌رود در تبریز جریان دارند. آجی چای در جهت شرقی‌ ـ غربی جاری است و پس از قطع عینالی در ایستگاه آخوله وارد دشت تبریز می‌شود (نک‌ : دنبالۀ مقاله)، مهران رود را در تبریز میدان چای می‌نامند. این رود پس از ورود به تبریز در جهت شرق به غرب، و پس از عبور از محلات شمال شرق و شمال مانند باغمیشه، بیلان‌کوه (ولیان‌کوه)، ششکلان، امیرخیز و چوست دوزان در نزدیکی فرودگاه به آجی چای می‌پیوندد (ساری صراف، ۱۷). این رودخانه شهر تبریز را به دو بخش شمال و جنوب تقسیم می‌کند و چندین پل بر روی آن بسته شده است که از شرق به ترتیب اینهاست: پل میدان شهید فهمیده؛ پل قدیم محله قله؛ پلی در خیابان آب‌رسانی شمالی؛ پل قدیم معروف به پل سنگی در محله‌ای به همین نام؛ پل منصور (بهشتی)؛ پل قدیم و جدید قاری در ششکلان؛ پلی در خیابان فلسطین (ملل متحد سابق)؛ پل منجم؛ و پل جدیدالاحداث کمربندی. بستر این رود عموماً در تابستان خشک و حتى انباشته از زباله است (فرهنگ، همانجا).

شهر تبریز دارای آب و هوای معتدل مایل به سرد است. میانگین حداکثر دما °۹ / ۱۷+ و میانگین حداقل آن °۶ / ۶- سانتی‌گراد است و میانگین بارندگی سالانۀ آن ۳۰۸ میلی‌متر، و روزهای یخ‌بندان آن نیز حدود ۱۰۲ روز است (جعفری، ۲۷۹-۲۸۰).

حوادث طبیعی و آسیبها

زمین‌ لرزه‌ها

تبریز به سبب قرار گرفتن در ناحیۀ کوههای آتش‌فشانی از مناطق زلزله‌خیز ایران است (ساری صراف، همانجا). اگر نوشته‌های برخی مورخان و جغرافیانگاران را بپذیریم که تبریز در سدۀ ۴م جایگاهی آباد بوده است و سپس آن‌چنان از رونق و شکوه افتاده است که تاریخ‌نویسان سده‌های پایانی دورۀ ساسانی و نیز مورخان نخستین سده‌های هجری از آن نامی نبرده‌اند (ذکاء، «تبریز»، ۱۵۶-۱۵۷)، چنین به نظر می‌رسد که یکی از عوامل این فروافتادن می‌تواند زمین‌لرزه‌ها باشد. از سدۀ ۳ق تا ۱۳۵۴ش، یعنی در فاصلۀ زمانی نزدیک به ۱۲۰۰ سال، ۷۰ زمین‌لرزه و پس‌لرزۀ کوچک و بزرگ در تبریز به وقوع پیوسته است (همو، زمین لرزه‌ها...، ۲۰۱-۲۰۷).

نخستین زمین‌لرزه‌ای که در منابع تاریخی به آن اشاره شده، زلزلۀ ۲۴۴ق / ۸۵۸م است. ظاهراً حمدالله مستوفی نخستین مؤلفی است که به این رویداد اشاره کرده است (ص ۷۵). به نوشتۀ او تبریز بر اثر این زمین‌لرزه ویران شد و به دستور متوکل خلیفۀ عباسی (حک‌ ۲۳۲-۲۴۷ق) تجدید بنا گردید (همانجا؛ ابن‌کربلایی، ۱ / ۱۶؛ حشری، ۳۲). به احتمال زیاد تبریز در آن تاریخ شهرکی از شهرهای آذربایجان بوده، و اهمیت چندانی نداشته است (یعقوبی، البلدان، ۴۱).

دومین زمین‌لرزۀ مهم که بسیار ویرانگر بود، در ۴۳۴ق / ۱۰۴۲م اتفاق افتاد. این زلزله که در ۱۴ صفر (نک‌ : حمدالله، ۷۵) و یا به نوشتۀ ناصرخسرو قبادیانی که خود در ۴۳۸ق ــ یعنی ۴ سال پس از وقوع زلزله ــ به تبریز آمده بود، در ۱۷ ربیع‌الاول ۴۳۴ روی‌داد (ص ۶-۷) و قسمت بزرگی از شهر را ویران کرد و بر اثر آن ۴۰ هزار تن هلاک شدند (حمدالله، همانجا؛ ناصرخسرو، ۶). ابن دواداری در وقایع سال ۴۳۴ق به این زمین‌لرزه اشاره کرده، و شمار کشته‌شدگان را ۵۰ هزار تن آورده است (۶ / ۳۵۴). از آنجا که تبریز تا آن تاریخ شهری آباد شده بود ــ چنان‌که ابوعلی مسکویه آن را شهری بزرگ با بارویی استوار ستوده است (۶ / ۶۵) ــ بنابراین، احتمال آنکه شمار کشته‌شدگان بسیار، و ویرانی وسیع باشد، وجود دارد. قطران تبریزی که خود زلزله را دیده، قصیده‌ای در این‌باره سروده است (ص ۲۰۸-۲۱۰؛ دولت‌آبادی، ۱۴۱-۱۴۷). چنین به نظر می‌رسد که گزارش ناصرخسرو از این زمین‌لرزه به سبب اینکه به زمان این رویداد بسیار نزدیک بوده است، درست‌تر از دیگران باشد (نک‌ : کسروی، شهریاران...، ۲۰۹).

سومین زمین‌لرزه در ۶۷۱ق / ۱۲۷۲م در زمان ایلخانی اباقاخان اتفاق افتاده است. این زلزله نیز ویرانی بسیاری به بار آورد، چنان‌که «سرمناره‌ها بیفتاد و بسیاری از خانه‌ها ویران شد» (رشیدالدین، جامع التواریخ، چ روشن، ۲ / ۱۱۰۰) و مردم به باغهای اطراف پناه بردند (ابن کربلایی، ۱ / ۱۸).

چهارمین زمین‌لرزه هم در ۱۰۵۰ق / ۱۶۴۰م به روزگار صفویان روی داد. در این زمین‌لرزه که در یکی از سخت‌ترین روزهای زمستان روی‌داد، کاخ شاهی غازان‌خان فرو ریخت. چشمه‌های جدید جوشید و چند روز بعد خشکید (کسروی، کاروند، ۵۰۰-۵۰۱). در ۱۱۳۴ق / ۱۷۲۲م به روزگار سلطنت شاه سلطان حسین نیز زمین‌لرزۀ شدیدی روی‌داد که در آن ۷۰ هزار (نک‌ : دیولا‌فوا، ۴۷؛ دولت‌آبادی، ۱۵۰)، و به‌قولی دیگر ۲۵۰ هزار تن کشته شدند (اعتمادالسلطنه، تاریخ...،۲ / ۱۰۱۶-۱۰۱۷) که اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد (ذکاء، زمین‌لرزه‌ها،۷۴-۸۲).

سهمگین‌ترین و ویرانگرترین این زمین‌لرزه‌ها، در آغاز محرم ۱۱۹۴ / ژانویۀ ۱۷۸۰ روی‌داد. خسارات این زلزله به حدی بود که کاخها و مساجد ازجمله شنب غازان، رشیدیه، مقصودیه، مظفریه، طاق مسجدعلیشاه، مسجد استاد و شاگرد و مسجد جهانشاه کلاً ویران و یا نیمه‌ویران شدند که در آن زلزله هزاران تن به هلاکت رسیدند (همان، ۸۵، ۹۵-۱۰۵؛ دولت‌آبادی، ۱۵۱-۱۶۰). شدت این زمین‌لرزه، آن‌چنان بود که پیرمردان تبریز از زبان پدرانشان نقل کردند که آنان که جان سالم بدر بردند، بعداً شهر خود را نشناختند (کسروی، همان، ۵۰۱). همچنین‌از ‌زمین‌لرزه‌های سالهای ۱۲۰۱ق، ۱۲۷۱ق، ۱۲۷۳ق (مینورسکی، تاریخ...،۴-۵؛ ذکاء، همان، ۱۲۳، ۱۴۶- ۱۴۸) و نیز ۱۳۴۸ق (همان، ۱۶۴-۱۶۷) می‌توان نام برد.

سیلها

تبریز تا چندی پیش منطقه‌ای سیل‌گیر بوده است. مهران رود یا میدان چای که از میان شهر می گذرد، بارها طغیان کرده، و خرابیهای بسیاری به بار آورده است؛ چنان‌که جهانگردانی مانند تاورنیه (ص ۶۶) و شاردن (نک‌ : مشکور، ۸؛ بهرامی، ۳۰۳) به طغیان این رود و ویرانیهایی که به بار آورده است، اشاره کرده‌اند. نخستین سیل ویرانگری که گزارش شده، به سدۀ ۸ ق / ۱۴م مربوط است. علت آن را ساختن سد توسط روستـاییان ‌در۱۲کیـلومتـری ‌شرق‌تبریز ــ احتـمالاً در باسمنج ــ برای انحراف آب به مزارعشان دانسته‌اند (ملویل، ۲۷). در حدود سال ۱۰۴۴ق / ۱۶۳۴م برای مقابله با سیلهای ناشی از طغیان رودخانه (مهران‌رود) آبراهه‌های عمیق و سدی استوار با سنگ و ساروج ساخته شد. پس از تکمیل این سد در یکی از طوفانها و بارندگیهای تابستانی، سیلی بزرگ راه افتاد، ولی به سبب وجود سد، چندان ویرانی به بار نیامد (همو، ۲۰).

سیل بزرگ دیگری در ۱۲۸۸ق / ۱۸۷۱م جاری شد که خسارات بسیاری به‌بار آورد. نادر میرزا قاجار در شرح سیلی که خود ناظر بر آن بوده است، می‌گوید که ۱۴ هزار خانه صدمه دید؛ پس از آن به همت خواجۀ محتشم صاحب دیوان با کمک مالی مردم و کمک هزار تومانی ناصرالدین شاه سدی از سنگ و آهک از روستای بارنج تا نزدیک پل آجی چای در ساحل هر دو طرف مهران‌رود ساخته شد (ص ۲۶۷- ۲۶۸). سیل دیگری در ۱۳۰۸ش جاری شد که بر اثر آن دو هزار خانه ویران شد و بخش عمده‌ای از بازار نیز آسیب دید و ۳۷۵ تن کشته شدند (ملویل، ۴۳۴).

ویرانگرترین این سیلها در ۱۳۱۳ش اتفاق افتاد. سیلاب همچون دریایی عظیم در حالی که تخته سنگهایی به وزن یک تن، تنۀ درختان و لاشه‌های حیوانات را با خود می‌آورد، از جادۀ تهران به سمت شهر سرازیر شد و تمام ساختمانها در دو طرف خود را تخریب کرد. ارتفاع سیل ۲ / ۱ متر، و خسارات وارده سنگین بود. خسارت مالی را حدود ۱۵ میلیون تومان (ح ۰۰۰‘۹۰۰‘۱ پوند) برآورد کرده‌اند. پس از این سیل عظیم که تا چندی پیش آثار آن در برخی از جاها بر جای مانده بود، بستر مهران‌رود تعریض شد (مشکور، ۹؛ ملویل، ۲۹).

وبـا

از رویدادهای دیگر به شیوع وباهای تبریز می‌توان اشاره کرد. به نوشتۀ برخی مآخذ در ۷۷۱ق / ۱۳۶۹م وبایی همه‌گیر شد و نزدیک ۳۰۰ هزار تن کشته شدند (حافظ ابرو، ۲۴۳؛ ابن کربلایی، ۱ / ۲۰۶؛ مشکور، ۵۹۰؛ ذکاء، «تبریز»، ۱۷۸). از شیوع وباهای دیگر در دورۀ قاجار، می‌توان به وبای سال ۱۲۷۳ق / ۱۸۵۷م اشاره کرد که به نوشتۀ گوبینو در تبریز وضع چنان بود که اگر جنگ هم می‌شد، این‌گونه تلفات به بار نمی‌آورد (نک‌ : «تاریخ اقتصادی[۱]...»، ۲۱).

نام‌گذاری

دربارۀ نام تبریز و معنای آن، سخنهای فراوانی گفته شده است. در ریشه‌شناسی عامیانه نام این شهر مرکب از دو واژۀ «تب + ریز» به معنای «ریزندۀ تب»، و «تب‌پنهان‌کن» دانسته شده است (مشکور، ۳۹۰؛ اولیا چلبی، ۲ / ۲۴۶). برخی از منابع تاریخی بنای شهر را به زبیده، همسر هارون‌الرشید، خلیفۀ عباسی نسبت می‌دهند (حمدالله، ۷۵؛ ابن کربلایی، ۱ / ۱۶؛ اولیا چلبی، همانجا) که در اینجا تبش فرو ریخت و به همین سبب نام آن شهر را تبریز نهادند؛ اما در تواریخ قدیم مطلبی در این باره نیامده است (نک‌ : لسترنج، ۱۶۱) و از این‌رو، نادرست می‌نماید (ذکاء، «تبریز شهری...»، ۴، ۱۹).

در منابع ارمنی نام تبریز به صورتهای «تَوْرِژ» و «تَوْرِش» آمده است. باتوجه به اینکه خط ارمنی ویژگیهای گویش زبان پهلوی شمالی را نشان می‌دهد، مینورسکی در کتاب تاریخ تبریز (ص ۷) استنباط کرده که نام این شهر در سدۀ ۵م و حتى ۴م در زبان پهلوی «تَوْرِژ» یا «تَوْرِز» بوده است که در زبان فارسی متداول امروزی «تب ریز» و یا «تب پنهان‌کن» معنا می‌دهد واحتمال داده است این نام‌گذاری، یعنی «پنهان‌کنندۀ تف و گرما» با آثار آتش‌فشانی کوه سهند مربوط باشد و این نام را بسیار کهن و متعلق به دورۀپیش از روزگار ساسانیان و یا حتى پیش از دورۀ اشکانیان دانسته است (نیز نک‌ : کارنگ، «قدیم‌ترین...»، ۱۷۲).

کهن‌ترین سند مکتوبی که در آن از شهر تبریز نام برده شده، و به دست ما رسیده است، کتیبۀ سارگن دوم، پادشاه آشور (۷۲۲- ۷۰۵ق‌م) است. در این کتیبه که متن آن شرح لشکرکشی سارگن دوم در ۷۱۴ق‌م به سرزمینی است که بعدها آذربایجان خوانده شد، از دژ یا شهری با نام «تاروئی ـ تارماکیس» یاد شده است. بسیاری از باستان‌شناسان و تاریخ‌نویسان، از آن میان «دانژن» (خوانندۀ کتیبۀ سارگن دوم) تاروئی ـ تارماکیس را منطبق با تبریز کنونی می‌دانند (نک‌ : ذکاء، «تبریز»، ۱۵۲، ۱۵۵؛ دیاکونف، ۲۰۳).

برخی از پژوهشگران بر این باورند که نام نخستین تبریز در زبان مردم بومی آذربایجان «توری» بوده است که بعدها به شکل «توریز»، و سپس به صورت ادبی و کتابی «تبریز» درآمده است (ذکاء، همان، ۱۵۲). این گفته چندان بی‌پایه و اساس نمی‌نماید، زیرا این نام در زبان کردی و گویش تاتی به صورتهای «توریز» و «توری» تا به امروز برجای مانده است (همانجا؛ مردوخ، ۴۵۵) و در برخی از منابع تاریخی، «توریز» نام دیگر «تبریز» عنوان شده است (نک‌ : ابوالفدا، ۴۰۰) و افزون بر اینها تا چند دهه پیش از این بیشتر روستاییان پیرامون تبریز، این شهر را «توری» می‌خواندند و هنوز هم در برخی از دیههای نزدیک تبریز، از آن میان در ده گنبر، با آنکه مردم به زبان ترکی سخن می‌گویند، تبریز را «توری» می‌نامند (ذکاء، همان، ۱۵۲، ۱۹۷، حاشیۀ ۹). این نام از دو بخشِ «تو» به معنای گرم و تب، و «ری» به معنای جریان، چشمه و رود تشکیل شده است و روی‌هم‌رفته در گویش فارسی آذری، یا رود گرم و گرماب معنا می‌داده است (همانجا، حاشیۀ ۱۱؛ رضازاده، ۷۴).

دوم ـ تاریخ

پیش از اسلام

یافته‌های باستان‌شناختی، دیرینگی تبریز را به اواسط هزارۀ دوم پیش از میلاد می‌رساند. در کاوشهای صورت گرفته در محوطۀ تاریخی مسجد کبود تبریز در ۱۳۷۸ش، آثاری از یک گورستان متعلق به اواخر هزارۀ دوم یا اوایل هزارۀ نخست پیش از میلاد به دست آمده است که با استناد به آن یافته‌ها، می‌توان از تبریز ۳ هزار یا ۵۰۰، ۳ سال پیش سخن گفت. در این کاوشها که در عمق ۱۰ متری از سطح زمین صورت گرفته، ۸۸ گور متعلق به دورۀ آهن شناسایی شده است. این گورها به ۳ دوره با شاخص سفالهای قرمز، خاکستری، و خاکستری از نوع آبریز (لوله‌)های جدا به ترتیب از جدید به قدیم مشخص شده‌اند. این یافته‌ها کهن‌تر از ۱۵۰۰ق‌م نمی‌تواند باشد (هژبر‌نوبری، بش‌ ‌). این یافته‌ها نشان می‌دهد جایگاهی که تبریز کنونی و تاریخی در آن قرار دارد، از ۳۵۰۰ سال پیش، زیستگاه انسان بوده است. دست‌یابی به یک گورستان متعلق به حدود آغاز هزارۀ ۱ ق‌م به همراه بخشی از آثار معماری نشانگر آن است که باشندگان فرهنگ سفال خاکستری تبریز در ۳ هزار سال پیش با وجود همگونی آثار سفالیشان با گورستانهای جایگاههای دیگر سفال خاکستری ـ سیاه مانند کرج، پیشوای ورامین و جز آنها، از نظر طرز زندگی در مرحلۀ پیشرفته‌تری قرار داشتند (ورجاوند، بش‌ ‌).

نوشته‌های کتیبۀ سارگن دوم نشان می‌دهد که تبریز در سدۀ ‌۸ق‌م به گاه حملۀ سارگن دوم به اورارتو در ۷۱۴ق‌م (نک‌ : دیاکونف، ۱۶۵)، جایگاهی آباد و بزرگ با باروهای استوار و مضاعف بوده است. شهر دارای خانه‌ها و انبارهای گندم و علوفه و اصطبلهایی برای نگاهداری اسبهای مادی بوده، و خندقی عمیق گرداگرد باروهای تودرتو آن را در بر می‌گرفته است. از مفاد همین کتیبه چنین برمی‌آید که ساکنان بسیاری در آنجا می‌زیستند و ۳۰ دهکده در اطراف این دژ قرار داشت که سارگن دوم آنها را به آتش کشید (ذکاء، همان، ۱۵۵، ۱۹۹، حاشیۀ ۲۳).

از آغاز تشکیل دولت ماد تا سدۀ ۴م، در منابع تاریخی که از آن روزگاران برجای مانده، نامی از تبریز برده نشده است، اما به گزارش فائوستوس بیزانسی، تبریز در سدۀ ۴م شهری آباد با کاخی شاهی بوده، و از مراکز فرماندهی نظامی به‌شمار می‌رفته است و تندیسی از شاهنشاه ایران در کاخ شاهی آن برپا بوده است. به نوشتۀ او ارشک دوم، پادشاه ارمنستان (سل‌ ۳۵۱-۳۶۷م) سپاهی بزرگ به فرماندهی واساک به سوی ایران گسیل داشت. در همین هنگام شاپور دوم شاهنشاه ساسانی (سل‌ ۳۰۹- ۳۷۹م) برای رویارویی با این تهاجم به همراه لشکریانی به سوی ارمنستان رهسپار شد و در تبریز اردو زد. در جنگی که میان دو طرف در گرفت، شکست بر سپاه ایرانیان افتاد و ارمنیان کاخ شاهی تبریز را به آتش کشیدند (مینورسکی، تاریخ، ۹؛ مشکور، ۳۹۲؛ ذکاء، همان، ۱۵۶). پس از آن دانسته نیست که چرا شهر از شکوه و اعتبار افتاده، و راه زوال پیموده است، چنان‌ که مورخان سالهای پایانی دوران فرمانروایی ساسانی و نخستین سده‌های هجری نامی از آن نمی‌برند و از رویدادهایش چیزی یاد نمی‌کنند (همانجا).

از ظهور اسلام تا برآمدن سلجوقیان

به هنگام آمدن عربها به آذربایجان در ۲۲ق / ۶۴۳م به سرداری مغیرةبن شعبه (ابن‌فقیه، ۲۸۴-۲۸۵)، اردبیل مرکز آذربایجان بوده (بلاذری، ۴۵۵-۴۵۶)، و نامی از تبریز برده نشده است. احتمال داده می‌شود که تبریز در آن روزگار، پس از ویرانیهایی که در سده‌های گذشته روی‌ داده (کسروی، کاروند، ۲۹۸)، تا زمان روادیان قریه‌ای بیش نبوده است (یاقوت، ۱ / ۸۳۲؛ نیز نک‌ : مینورسکی، همانجا). یزیدبن حاتم، والی آذربایجان در دوران خلافت منصور عباسی گروهی از یمنیهای مستقر در بصره را به آذربایجان منتقل ساخت و تبریز و نواحی آن تا قلعۀ بَذّ را به رواد بن مثنى ازدی واگذاشت. او در تبریز اقامت گزید و سپس پسرش وجنا به کمک برادرانش در آبادی شهر کوشیدند و حصاری به دور آن کشیدند (یعقوبی، تاریخ، ۲ / ۳۷۱؛ بلاذری، ۴۶۲-۴۶۳). پس از آن از تبریز در رویدادهای اواخر سدۀ ۲ و اوایل سدۀ ۳ق در منابع اسلامی یاد شده است. به گزارش ابن خردادبه در سدۀ ۳ق، تبریز از آنِ محمدبن رواد ازدی بوده است (ص ۱۱۹). تبریز به‌تدریج در میان شهرهای آذربایجان اهمیت و اعتبار یافت و موردتوجه فرمانروایان و خلفا قرار گرفت؛ چنان‌که پس از زمین لرزۀ ۲۴۴ق (نک‌ : همین مقاله، زمین‌لرزه‌ها)، به دستور متوکل خلیفۀ عباسی به سرعت بازسازی شد (حمدالله، ۷۵؛ ابن خردادبه، همانجا). در ۲۶۰ق / ۸۷۳م المعتمد علی‌الله، خلیفۀ عباسی (حک‌ ۲۵۶-۲۷۹ق)، ابوالرُدینی عمربن علی را به جای علاءبن احمد ازدی که از بیماری فلج در رنج بود، به فرمانداری آذربایجان گماشت. ابوالردینی رهسپار آذربایجان شد، اما علاءبن احمد با سپاهیانی به مقابلۀ او شتافت و در جنگی که درگرفت علاء کشته شد و تبریز چندگاهی از دست ازدیان بیرون شد (طبری، ۹ / ۵۱۰-۵۱۱؛ ذکاء، «تبریز»، ۱۵۸).

از ۲۶۸ق / ۸۸۱م تا ۵۰ سال پس از آنکه ساجیان بر آذربایجان فرمانروایی داشتند، از کارهای آنان دربارۀ تبریز در منابع تاریخی یاد نشده است و چنین پیداست که این شهر و پیرامونش از گونه‌ای استقلال برخوردار بوده است؛ تا آنکه در پی برآمدن ابوالهیجاء روّادی در آذربایجان و احیای دوبارۀ حکومت روادیان بر آذربایجان، شهر تبریز نیز در حدود سال ۳۵۰ق / ۹۶۱م بر قلمرو آنان افزوده شد و تختگاه آنان گشت (نک‌ : همان، ۱۵۸-۱۵۹).

پس از ابوالهیجاء، پسرش مملان (محمد) و پس از او ابومنصور وهسودان که معروف‌ترین فرمانروای روادیان به شمار می‌آید و ممدوح قطران بوده است، در تبریز فرمان راندند (کسروی، شهریاران، ۱۶۵-۱۸۱؛ مشکور، ۳۹۷).

تبریز در زمان فرمانروایی روادیان به‌ویژه وهسودان بسیار بزرگ‌تر،آبادتر و زیباتر گردیده، و از شهرهای بنام آذربایجان به‌شمار می‌رفته است؛ اما در این هنگام دو بلای ناگهانی بر سر مردم تبریز فرود آمد و از آسودگی، شکوه و آبادانی آن بسیار کاست. یکی آمدن غزان به آذربایجان و تبریز، و دیگری زمین‌لرزۀ ویرانگر ۴۳۴ق (نک‌ : همین مقاله، زمین‌لرزه‌ها). در میان سالهای ۴۱۰-۴۳۳ق غزها به آذربایجان و تبریز راه یافتند، آرامش و آسودگی این سرزمین و شهر را درهم ریختند و گرفتاریهای بزرگ برای مردم آنجا پدید آوردند (ذکاء، همان، ۱۵۹).

به گزارش ابن اثیر نخستین دسته از غزان، اندکی پیش از ۴۱۰ق به آذربایجان تاختند. وهسودان که به یاری این غزان برای مقابله با دشمنانش چشم امید دوخته بود، آنان را پذیرا شد و در خاک خود جای داد. دومین دسته از غزان در ۴۲۹ق به آذربایجان آمدند و به وهسودان پیوستند؛ اما غزان در آذربایجان دست به کشتار و تاراج گشودند و چون کار گزند و آزار آنان بالا گرفت، ناخرسندی مردم را موجب گشت و امیر وهسودان که تا این هنگام از غزان پشتیبانی می‌کرد، از آنان بیزاری جست و مردم در همه‌جا به جنگ و پیکار در برابر غزان برخاستند و انبوهی از آنان را نابود ساختند. سومین دسته از غزان در ۴۳۳ق به آذربایجان آمدند؛ اما به سبب بدرفتاریهایی که کرده بودند، مردم حضور آنان را تاب نیاوردند و آنان بی‌درنگ آنجا را ترک گفتند (نک‌ : ابن اثیر، ۹ / ۳۸۵؛ کسروی، همان، ۱۹۹-۲۰۰).

برخی از جغرافیانگاران سدۀ ۴ق / ۱۰م تبریز را شهری خرد و آباد وصف کرده‌اند (نک‌ : اصطخری، ۱۸۲؛ حدودالعالم، ۱۵۸؛ ابن حوقل، ۲ / ۳۳۶)؛ اما بعضی دیگر مانند مقدسی (ص ۳۷۸) آنجا را زرناب و کیمیای پر ارزش، شهری استوار و برتر از مدینة‌السلام (بغداد) دانسته‌اند که مسلمانان بدان مباهات کنند؛ و یا حتى ابوعلی مسکویه در همان سدۀ ۴ق تبریز را شهری بزرگ با بارویی استوار برگرد آن گزارش کرده است (۶ / ۶۵). این نوشتۀ ابوعلی مسکویه را گزارش ناصرخسرو که در ۴۳۸ق از تبریز دیدار کرده است، تأیید می‌کند. به نوشتۀ ناصر خسرو تبریز در آن روزگار شهری آباد و مرکز آذربایجان بوده، و ۴۰۰‘۱ گام طول و عرض داشته است (ص ۶).

آنچه مسلم است، اینکه خاندان روادی تا ۴۴۶ق، با فراز و فرودهایی بر تبریز که هم‌چنان تختگاهشان بود، فرمان راندند.

از سلجوقیان تا حملۀ مغول

در ۴۴۶ق / ۱۰۵۴م طغرل‌بیک، بنیان‌گذار سلسلۀ سلجوقی به آذربایجان آمد و بدون جنگ و خون‌ریزی وارد تبریز شد. ابومنصور وهسودان به اطاعت او درآمد، خطبه به نام او خواند و پسر خود را به گروگان به او سپرد (ابن‌اثیر، ۹ / ۵۹۸؛ کسروی، همان). با درگذشت وهسودان که احتمالاً در ۴۵۰ق اتفاق افتاده است، مملان بن وهسودان از جانب طغرل به حکومت آذربایجان گماشته شد (ابن‌اثیر، ۹ / ۶۵۰؛ نیز نک‌ : کسروی، همانجا). نام این پادشاه در قصاید قطران تبریزی نیز آمده است (ص ۲۰۸-۲۱۱؛ کسروی، همان، ۲۱۵- ۲۱۸). طغرل جشن ازدواج خود با دختر خلیفه را در ۴۵۴ق / ۱۰۶۲م، در نزدیکی تبریز برپا داشت (ابن‌اثیر، ۱۰ / ۲۲؛ ابن‌جوزی، ۹ / ۴۴۳). الب ارسلان در ۴۶۳ق / ۱۰۷۱م مملان را از حکومت آذربایجان برکنار کرد (ابن‌اثیر، ۱۰ / ۶۵-۶۶) و بدین‌سان‌ فرمانروایی روادیان بر آذربایجان پایان پذیرفت (ذکاء، «تبریز»، ۱۶۱).

از این تاریخ به بعد، تبریز به دست امیران سلجوقی افتاد و در میان آنان دست به دست می‌گشت. در ۴۹۶ق در جنگ میان برکیارق و برادرش محمد، تبریز نصیب محمد شد (ابن اثیر، ۱۰ / ۳۶۱؛ ابن‌جوزی، ۱۰ / ۶۷- ۶۸)؛ مدتی نیز امیرسُقمان قطبی، مؤسس خاندان بنی سُقمان ــ که از ۴۹۳ تا ۶۰۴ق در اخلاط حکومت داشتند ــ بر تبریز فرمان راند (ابن‌اثیر، همانجا؛ لین‌پول، ۱۵۲-۱۵۳؛ مینورسکی، تاریخ، ۱۲). پس از سقمان، امیر احمدیل ــ صاحب مراغه و برخی جـاهـای آذربـایجـان ــ در تبریز بـه حکومت رسید (همان، ۱۴؛ کسروی، همان، ۲۲۶-۲۳۰). وی در ۵۱۰ق در بغداد به دست باطنیان کشته شد (همان، ۲۳۰).

تبریز در سدۀ ۶ق / ۱۲م، مورد توجه سلجوقیان عراق بود. در ۵۱۴ق / ۱۱۲۰م میان دو تن از پسران سلطان محمد سلجوقی، یعنی سلطان مسعود که بر موصل و آذربایجان حکومت داشت و محمود سلجوقی جنگ درگرفت. محمود بر برادر غلبه کرد و بر متصرفات او دست یافت و برای دفع وحشتی که از تاخت و تاز گرجیها در دل مردم تبریز افتاده بود، مدتی در این شهر اقامت گزید (ابن‌اثیر، ۱۰ / ۵۶۷- ۵۶۸؛ مینورسکی، همان، ۱۳). در همین ایام گون دوغدی، اتابک طغرل، برادر سلطان محمود صاحب آذربایجان بود. وی در ۵۱۵ق / ۱۱۲۱م درگذشت. آق سُنقر، پسر احمدیل، می‌خواست جایگاه گون دوغدی را بگیرد که موفق به این کار نشد و پس از درگذشت‌سلطان محمود (۵۲۵ ق / ۱۱۳۱م)، مسعود برادرش به تبریز آمد؛ اما داوود پسر و ولی‌عهد سلطان محمود او را محاصره کرد و مسعود به ناچار شهر را ترک گفت و داوود تبریز را مقر حکومت خود ساخت و از آنجا بر آذربایجان و اران و ارمنستان فرمان می‌راند (ابن‌اثیر، ۱۰ / ۶۷۴؛ کسروی، همان، ۲۳۱-۲۳۲؛ مینورسکی، همان، ۱۳-۱۴). پس از آنکه داوود در تبریز به دست باطنیان کشته شد، ادارۀ آذربایجان به اتابک قره سُنقر، غلام طغرل اول داده شد (رشیدالدین، جامع‌التواریخ، چ آتش، ۲ / ۳۵۰). وی اردبیل را مرکز حکومت خود قرار داد (مینورسکی، همان، ۱۴).

چندی نگذشت که ادارۀ امور آذربایجان به دست اتابکان آذربایجان، معروف به ایلدگزیان، منسوب به ایلدگز (ایلدنیز) مؤسس آن سلسله افتاد. حوزۀ نفوذ ایلدگزیان در آغاز کار شمال غربی آذربایجان بود و شهر تبریز جزو متصرفات احمدیلیها، یعنی امرای مراغه به شمار می‌رفت (همانجا). پس از درگذشت ایلدگز، پسرش نصرت‌الدین محمد (نک‌ : راوندی، ۳۰۰، ۳۳۱)، معروف به جهان پهلوان از همدان به آذربایجان آمد، مراغه را تسخیر کرد و حکومت آذربایجان را به برادرش قزل ارسلان سپرد (ابن‌اثیر، ۱۱ / ۴۲۳؛ کسروی، همان، ۲۳۹). قزل ارسلان تبریز را به جای اردبیل که قره سنقر پایتخت خود کرده بود، مرکز آذربایجان قرار داد و بدین‌سان تبریز برای همیشه مرکز و تختگاه آذربایجان شد (مینورسکی، همانجا؛ مشکور، ۴۱۷). جهان‌پهلوان که در ۵۸۲ق / ۱۱۸۶م درگذشت، به شجاعت و کفایت و مردم دوستی معروف بوده است (راوندی، ۳۳۴-۳۳۵).

اتابکانِ آذربایجان، با اهل ادب نشست و برخاست داشتند و ممدوح شاعرانی چون نظامی، خاقانی، ظهیرالدین فاریابی و مجیرالدین بیلقانی بوده‌اند (رضا، ۲۱۴-۲۱۵). آخرین فرد از این خاندان مظفرالدین ازبک بن محمد (جهان پهلوان) بود (راوندی، ۳۸۸). وی فردی ضعیف و نالایق و دائم‌الخمر بود (ابن‌اثیر، ۱۲ / ۳۷۴؛ ابن کربلایی، ۱ / ۴۵۲). او تابعیت سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه را پذیرفت و به نام او خطبه خواند (نسوی، ۲۴-۲۶؛ جوینی، ۲ / ۹۸). در زمان او مغولان ۳ بار به تبریز یورش آوردند. نخستین بار مغولان در ۶۱۷ق / ۱۲۲۰م به تبریز آمدند، اما مظفرالدین ازبک با دادن مال بسیاری آنان را بازگرداند. سال بعد مغولان باردیگر به تبریز روی آوردند. مظفرالدین ازبک این بار به نخجوان گریخت، اما شمس‌الدین طغرایی، وزیر او در برابر مغولان پایداری کرد و مغولها پس از دریافت مبلغی آنجا را ترک گفتند و مظفرالدین ازبک به تبریز بازگشت. در ۶۲۱ق گروهی دیگر از مغولان به تبریز آمدند و از مظفرالدین ازبک خواستند که همۀ خوارزمیانی را که در تبریز هستند، بدانها تسلیم کند و مظفرالدین ازبک تمامی خوارزمیان مقیم تبریز را به مغولان تحویل داد (ابن کربلایی، همانجا؛ ابن‌اثیر، ۱۲ / ۳۷۴؛ خواندمیر، ۳ / ۳۳؛ مینورسکی، همان، ۱۷).

سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در ۶۲۲ق به تبریز آمد و مظفرالدین ازبک فرار کرد و به قلعۀ النجق پناه برد (جوینی، ۲ / ۱۵۶). جلال‌الدین با همسر سابق مظفرالدین ازبک که ادعا می‌کرد، مطلقه است، ازدواج کرد. مظفرالدین ازبک از شنیدن این خبر در ۶۲۲ق درگذشت و به‌این ترتیب، فرمانروایی اتابکان سرآمد. جلال‌الدین تا ۶۲۸ق در تبریز ماند. جرماغون نویان، سردار مغول با ۵۰ هزار سپاهی به قصد جلال‌الدین به تبریز آمد (مینورسکی، همان، ۱۷- ۱۸؛ مشکور، ۴۳۲). جلال‌الدین به آمِد (دیار بکر) فرار کرد و در آنجا کشته شد (نسوی، ۲۷۸-۲۸۰؛ ابن‌اثیر، ۱۲ / ۵۰۳-۵۰۴؛ جوینی، ۲ / ۱۹۰). آن گاه مغولان به تبریز مسلط شدند. بزرگان شهر بجز شمس‌الدین طغرایی با تحف و هدایا، نزد سردار مغول رفتند (مینورسکی، همانجا) و به اطاعت مغولان گردن نهادند و پرداخت خراج گزاف را تعهد کردند. پارچه‌بافان تبریز نیز برای خان بزرگ، اوگتای قاآن چادری بزرگ از اطلس زرکش و پوست سمور و سنجاب دوختند (همانجا؛ اقبال، تاریخ، ۱۴۳). به این ترتیب، تبریز در میان شهرهای ایران از تاراج و کشتار مغولان ایمن ماند (همانجا).

از ایلخانیان تا تیموریان

پس از چیرگی مغولان بر تبریز،‌ نخست این‌شهر تا آغاز دورۀ هولاکو، مستقیماً خراج‌گزار مغولان بود. سپس ملک صدرالدین، از ایرانیانی که به خدمت مغولان درآمده بودند، حاکم تبریز شد. هولاکو پس از تصرف بغداد در ۶۵۴ق / ۱۲۵۶م به آذربایجان رفت و در شهر مراغه مستقر شد؛ در ۶۶۱ق / ۱۲۶۳م چون از سپاهیان برکه (برکای) در قفقاز شکست خورد، به تبریز آمد و گروهی از بازرگانان قبچاق را در آنجا به‌قتل رسانید و در ۶۶۲ق به‌هنگام واگذاری اقطاعات، حکومت ملک صدرالدین را نیز در تبریز تأیید کرد (هوفمان، ۱۰۷؛ مینورسکی، همان، ۱۸).

پس از درگذشت هولاکو (۶۶۳ق / ۱۲۶۵م)، اباقاخان، پسرش به جانشینی او برگزیده شد (وصاف،۳۹). اباقا تبریز را به پایتختی برگزید (میرخواند، ۵ / ۹۰۷؛ اشپولر، ۲۷۸-۲۷۹). این شهر تا روزگار اولجایتو مرکز دولت ایلخانی به شمار می‌آمد. با انتخاب تبریز به‌پایتختی، بر اهمیت آن افزوده شد؛ اگر‌چـه زمین‌ـ لرزۀ سال ۶۷۱ق / ۱۲۷۲م آنجا را ویران کرد (رشیدالدین، جامع التواریخ، چ روشن، ۲ / ۱۱۰۰)، اما باز اعتبار خود را به دست آورد. اباقاخان که تربیت مسیحی داشت، برای مقابله با ممالیک مصر درصدد بود تا با پاپ و پادشاهان اروپایی برضد ممالیک متحد شود؛ از این‌رو، اندکی پس از نشستن بر تخت، هیئتی نزد پاپ کلمنس چهارم فرستاد و پس از آن مبادلۀ هیئتهای سفارت میان تبریز، پایتخت ایلخانان با دربارهای اروپایی استمرار یافت (راکه ویلتس، ۱۴۷- ۱۴۹؛ اقبال، همان، ۲۰۳-۲۰۴).

پس از اباقا، احمدتکودار که اسلام آورده بود، به تخت نشست (مشکور، ۴۴۴) و پس از او ارغون به ایلخانی رسید (رشیدالدین، همان، ۲ / ۱۱۵۴). ارغون سعدالدوله، طبیب یهودی را به وزارت برگزید (همان، ۲ / ۱۱۷۴؛ بویل، ۳۶۹) و او کار تبریز را به پسر عمش، ابومنصور طبیب سپرد (رشیدالدین، همان، ۲ / ۱۱۷۵). ارغون به آبادی تبریز توجه خاص داشت، چنان‌که به دستور او در محلۀ شام (شنب) در غرب تبریز شهرکی بنا نهاد و آن را ارغونیه نامید و به مردم اجازه داده شد که در آنجا خانه سازند و کاریز جاری نمایند (همان، ۲ / ۱۱۷۸- ۱۱۷۹). ارغون به ارتباط با اروپا اهمیت می‌داد و ارتباط بازرگانی میان ایران و کشورهای اروپایی را تشویق می‌کرد؛ چنان‌که بازرگانان ونیزی در تبریز انبار کالا داشتند (مشکور، ۴۵۲-۴۵۳).

پس از ارغون، گیخاتو، پسر دوم اباقاخان در ۶۹۰ق / ۱۲۹۱م به ایلخانی برگزیده شد. وی از اخلاط به تبریز آمد (رشید‌الدین، همان، ۲ / ۱۱۸۹-۱۱۹۲). به سبب اسراف و تبذیرهای او، خزانه تهی شد. ناچار پول‌کاغذی که «چاو» نامیده می‌شد، چاپ کردند؛ وی فرمان داد کسانی را که از گرفتن و خرج کردن آن خودداری کنند، به قتل رسانند، اما مردم تبریز آن را نپذیرفتند، شورشی عظیم برپا شد و داد و ستد فرو خوابید و سرانجام، ناچار چاو برچیده شد (همان، ۲ / ۱۱۹۷- ۱۱۹۹؛ وصاف، ۱۵۴- ۱۵۷؛ اقبال، همان، ۲۴۷-۲۵۰). سرانجام، گیخاتو در شورش امیرانش کشته شد (رشیدالدین، همان، ۲ / ۱۲۰۱-۱۲۰۲؛ وصاف، ۱۵۷- ۱۵۹).

پس از گیخاتو، بایدو به ایلخانی رسید (اقبال، همان، ۲۵۲). وی در مصاف با غازان‌خان کشته شد (وصاف، ۱۸۱-۱۸۲؛ اقبال، همان، ۲۵۷- ۲۵۸) و غازان‌خان فرزند ارغون به ایلخانی و سلطنت برگزیده شد. وی در شعبان ۶۹۴ / ژوئن ۱۲۹۵ در حضور صدرالدین ابراهیم حموی به دین اسلام مشرف شد؛ آن‌گاه امرای مغول نیز به تأسی از او اسلام آوردند. او فرمانهایی دربارۀ برپایی مساجد، مدارس و خانقاهها و ابواب البرّ صادر کرد (رشیدالدین، همان، ۲ / ۱۲۵۵-۱۲۵۶). آن‌گاه فرمان داد که در تبریز، بغداد و دیگر شهرهای اسلامی بتخانه‌ها، کلیساها و کنشتها را ویران سازند (همان، ۲ / ۱۲۵۹). غازان‌ خان در ۲۳ ذیقعدۀ ۶۹۴ در تبریز رسماً بر تخت نشست و در عمارت عادلیه جشنها برپا شد (همان، ۲ / ۱۲۵۹-۱۲۶۱؛ وصاف، ۱۸۳).

تبریز در ۸ سال فرمانروایی غازان خان (۶۹۴-۷۰۳ق) به اوج رونق و شکوفایی خود تا آن زمان رسید. غازان خان که به دین اسلام مشرف شده بود، بر خلاف رسم مغولان که مدفنشان نامعلوم بود و دور از آبادی به خاک سپرده می‌شدند، درصدد برآمد تا در حیات خویش آرامگاهی برای خود بنا نماید و اوقافی برای آن قرار دهد تا صالحان، زاهدان و عابدان از درآمد آن زندگی کنند و او را پس از مرگ به نیکی یاد نمایند. از این‌رو، در محل شام (شنب) تبریز که بعدها شنب غازان یا شام‌غازان خوانده شد و در فرسخی جنوب تبریز قرار داشت، قبه‌ای ساخت و در پیرامون آن مجموعه‌ای از مؤسسات عام‌المنفعه برپا کرد که به «ابواب البر» غازانی مشهور گشت. این مجموعه شامل مسجد، خانقاه و مدرسه‌ای به نام شافعیه برای تعلیم و تعلم بنا بر مذهب‌شافعی، دارالشفاء،‌بیت‌المتولی، کتابخانه، رصدخانه، مدرسۀ حکمیه برای اقامت حکما و تعلیم حکمت، مدرسۀ حنفیه برای تعلیم و تعلم بنا بر مذهب حنفی، حوضخانه، گرمابه، بیت السیاده و بیت‌القانون بود (نک‌ : همو، ۲۱۰-۲۱۱؛ رشیدالدین، همان، ۲ / ۱۳۷۷-۱۳۸۰؛ اقبال، همان، ۳۰۴-۳۰۵).

بنای آرامگاه غازان که به قبۀ شام تبریز نیز معروف بود، در ۶۹۷ق آغاز شد و در ۷۰۲ق به پایان رسید. این بنا بزرگ‌ترین قبه تا آن تاریخ در سرزمینهای اسلامی بوده است. ضخامت دیوارهای آن برابر ۳۳ آجر چسبیده به یکدیگر بوده، و هر کدام از آن آجـرها نیز ۱۰ مَن وزن داشته است و ۱۴هزار کارگر که ۱۳ هزار تن از آنها پیوسته به ‌کار مشغول بودند، در برپایی این‌ بنا شرکت داشتند. بلندی قبه ۱۲۰ گز، و طول دیوارها ۸۰ گز، کتیبه و شرفات قبه ۱۰ گز، و طاس قبه ۴۰ گز، و محیط آن ۵۳۰‘۱ گز بوده، و شکل ۱۲ ضلعی داشته است و بر هر ضلع آن، صورت برجی را نقش کرده بودند. کتیبه‌ها و داخل و خارج قبه به نقوش و خطوط بسیار زیبا آراسته بود و فقط ۳۰۰ من لاجورد برای رنگ‌آمیزی سقف آن به کار رفته بود و در اندرون قبه ۸۰ قندیل زرین و سیمین که وزن هر یک از آنها به ۱۵ من می‌رسید، آویخته بودند و طلای یکی از قندیلها هزار مثقال وزن داشته است (وصاف، ۲۱۱؛ حمدالله، ۷۷؛ اقبال، همان، ۳۰۵). غازان‌خان برای ساختن این قبه معماران ماهر و صنعتگران و هنرمندان صاحب تجربه را از اطراف بدانجا آورد. برای استحکام بنا، اساس گنبد را با آهن و ارزیر که از روم آورده بودند، پی‌ریزی نمودند (وصاف، ۲۲۹-۲۳۰). از دیگر اقدامات مهم غازان خان، احداث شهرکی در کنار شنب در غرب تبریز بود که به غازانیه معروف گشت (رشیدالدین، تاریخ...، ۲۰۸).

به گزارش رشید‌الدین فضل‌الله در جامع التواریخ (چ روشن، ۲ / ۱۳۷۴)، غازان‌خان دستور داد که بازرگانان از روم و بلاد فرنگ در غازانیه بار گشایند و برای سهولت در امور گمرکی، تمغاچی (مأمور وصول عوارض) آنجا و تبریز یکی باشد. هم‌زمان با برپایی این شهرک در تبریز، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر غازان خان در بیرون از باروی تبریز به یک رشته کارهای ساختمانی در دامنۀ کوه سرخاب در زمینی بلند در شمال کوی باغمیشه میان ولیان کوه و ششکلان که «رشیدیه» یا ربع رشیدی نامیده شد، دست زد. این شهرک و ساختمانهای آن یکی از کارهای شگفت انگیز آن روزگار و بنیادی دانشگاهی به شمار می‌رفت که در آن ۷ هزار تن به تحصیل مشغول بودند (ذکاء، «تبریز»، ۱۶۴، ۱۶۸).

در این مجموعه ۲۴ کاروان‌سرای رفیع،۵۰۰‘۱ حجره، ۳۰ هزار خانه، حمامها، باغهای باصفا، آسیابهای متعدد، کارگاهها، کارخانه‌های‌پارچه‌بافی،‌کاغذسازی،‌رنگرزی و ضرابخانه‌ساخته‌شد و گروهی‌از عالمان و دانشمندان، از آن‌میان ۲۰۰ نفر حافظ قرآن، ۴۰۰ نفر از عالمان و فقیهان و محدثان و هزار نفر از محصلان را از دیگر شهرها در آنجا ساکن ساخت. در ربع رشیدی پزشکان و دانشجویان پزشکی در محلۀ خاصی ساکن بودند که در واقع صورت مدرسۀ طب را داشت و صاحبان حرفه‌های متنوع نیز هر کدام در محله‌ای جدا اقامت داشتند. ربع رشیدی دارای دارالشفاء، دارالقرآن، دارالحدیث، دارالضیافه، دارالحاج و موقوفات فراوان بود که از حاصل آن موقوفات، مقرریها و نفقات به مستحقان داده می‌شد. در دو بیت الکتب یا کتابخانۀ ربع رشیدی هزار مجلد قرآن کریم از نسخه‌های مذهب و نفیس، و همچنین ۶۰ هزار جلد کتاب در انواع علوم، تواریخ، اشعار، امثال، حکایات و جز آنها که از دیگر نواحی ایران و سرزمینهای دور و نزدیک فراهم آمده بود و وقف آن دو کتابخانه شده بود، نگهداری می‌شد. رشید‌الدین در کنار ربع رشیدی، باغی وسیع احداث کرد و در آن ۵ قریه بنا نهاد و در هر قریه کسانی را از یک ملیت ساکن کرده بود. ربع رشیدی نظر به وسعت و اهمیتی که داشت، «شهرستان رشیدی» نیز خوانده می‌شد (نک‌ : رشیدالدین، مکاتبات، ۳۱۷-۳۲۱). این مرکز علمی پس از قتل رشیدالدین فضل‌الله (۷۱۸ ق / ۱۳۱۸م) به تاراج رفت و رو به ویرانی نهاد (نک‌ : حمدالله، ۷۶؛ نیز رجب‌زاده، ۳۸۰-۳۸۱).

در زمان وزارت غیاث‌الدین محمد (د ۷۳۶ق / ۱۳۳۶م) فرزند رشیدالدین فضل‌الله، ربع رشیدی مدتی کوتاه رونق گذشته را تا اندازه‌ای بازیافت، اما پس از مرگ غیاث‌الدین محمد باز غارت شد و رو به‌ویرانی نهاد (نک‌ : حافظ ابرو، ۱۵۱؛ حمدالله، همانجا).

در ۱۰۱۹ق / ۱۶۱۰م شاه عباس اول صفوی که می‌خواست برای مقابله با عثمانیان در تبریز به سرعت دژی برپا سازد، بر روی بخشی از ویرانه‌های ربع رشیدی که مسلط بر شهر بود، با سنگ و آجرهایی که از ویرانه‌های کاخها و دیوارهای رشیدیه یا شنب غازان و مقبرة‌الشعراء و سنگهای گورستان گجیل، بیرون کشیده بودند، برج و بارویی ساخت که اینک از آن دژ فقط پایۀ یکی از برجهای آن برجای مانده، و از آن همه کاخها، مسجدها و بناهای ربع رشیدی جزتلی خاک بر جای نمانده است (ذکاء، همان، ۱۷۲).

در دورۀ ایلخانان به سبب موقعیت ممتاز سیاسی و اقتصادی تبریز، روز به روز بر جمعیت آن افزوده شد و چنان‌که گذشت، کویها، خانه‌ها و ‌کوچه‌بازارهای نوینی به ویژه در دوران ارغون و غازان در بیرون از باروی شهر پدید آمد، به گونه‌ای که جمعیت بیرون از بارو بیشتر از جمعیت درون آن شده بود. باروی کهن تبریز چون بیش از ۶ هزار گام درازا نداشت و شهر با کویهای نوین نیازمند باروی دیگری بود که همۀ آبادیهای پیرامون شهر را در خود جای دهد (رشیدالدین، جامع التواریخ، چ روشن، ۲ / ۱۳۷۲- ۱۳۷۴؛ حمدالله، همانجا؛ نیز نک‌ : ذکاء، همان، ۱۶۷)، از این‌رو، در ۷۰۲ق / ۱۳۰۳م غازان‌خان بارویی جدید به دور محلات بیرون از باروی قدیم کشید (وصاف، ۲۱۳) که محیط آن به گزارش حمدالله مستوفی (همانجا) ۲۵ هزار گام بود و ۶ دروازه داشت؛ اما به نوشتۀ وصاف (همانجا) این بارو ۵۴ هزارگام، تقریباً ۵ / ۴ فرسنگ (۲۷ کم‌ ‌) درازا داشته است و دارای ۵ دروازۀ بزرگ و ۸ دروازۀ کوچک میان آنها ــ بـرای سهولت درآمد و شد مردم ــ بوده است. غازان‌خان مردم را ترغیب کرد تا در داخل دایرۀ بارو، خانه بسازند و باغ و بستان احداث کنند (همانجا؛ نیز نک‌ : هوفمان، ۱۰۸-۱۰۹).

غازان‌خان فرمان داد تا بر هر دروازه‌ای از دروازه‌های جدید، در داخل شهر متصل به دروازه، کاروان‌سرایی بزرگ، ۴ بازار و حمام بنا گردد. همچنین فرمان داد انواع درختان میوه، سبزیها و حبوباتی که در تبریز نبود، از دیگر جایها به آنجا آورند و در باغها و کشتزارهای شهر پرورش دهند (رشیدالدین، همان، ۲ / ۱۳۷۴-۱۳۷۵).

غازان‌خان در ۱۱ شوال ۷۰۳ق / ۱۷ مۀ ۱۳۰۴م درگذشت. پیکر او را با شکوهی فراوان در آرامگاهش، در شنب غازان به خاک سپردند (همان، ۲ / ۱۳۲۵-۱۳۲۶). به نوشتۀ رشیدالدین فضل‌الله (همانجا) و وصاف (ص ۲۴۷- ۲۴۸)، بسیاری از تبریزیان از مرد و زن، درویش و غنی، علما و مشایخ از پیر و جوان بر او نماز گزاردند.

پس از غازان برادرش‌اولجایتو ــ محمد‌خدابنده ــ به ایلخانی رسید. وی در ذیحجۀ ۷۰۳ در اوجان در نزدیکی بستان‌آباد بر تخت نشست و چند روز پس از آن در محرم ۷۰۴ به تبریز وارد شد؛ آن‌گاه فرستادگان تیمورقاآن، جانشین قوبیلای و الوسِ اوگتای و جغتای را در تبریز پذیرفت (ابوالقاسم، ۳۱-۳۲). در زمان فرمانروایی اولجایتو پایتخت ایلخانیان از تبریز به شهر نوبنیاد سلطانیه منتقل شد (اقبال، تاریخ، ۳۱۰)، اگر چه در این زمان در تبریز کار چشم‌گیری صورت نگرفت، اما همچنان مهم‌ترین و آبادترین شهر ایران بود (مینورسکی، تاریخ،۲۴؛ مشکور، ۴۹۳).

پس از مرگ اولجایتو در ۷۱۶ق / ۱۳۱۶م فرزندش ابوسعید بهادرخان به منصب ایلخانی رسید (ابوالقاسم، ۲۲۲). در دوران فرمانروایی او، وزیرش خواجه تاج‌الدین علیشاه جیلانی (گیلانی) در بیرون از کوی نارمیان (مادمیشن، مهادمهین و میارمیار امروزی)، در زمینی به مساحت ۱۰ هکتار مسجد بزرگی ساخت که به گزارش حمدالله مستوفی صحنش ۲۵۰ گز در ۲۰۰ گز وسعت داشت و صفۀ آن از ایوان کسرى بزرگ‌تر بود، اما چون در ساختنش تعجیل کردند، فرود آمد (ص۷۷). این مسجد در زمان ساختش یکی از بهترین و عظیم‌ترین بناهای آن عصر به شمار می‌رفت (نخجوانی، ۳۲). آق‌سرایی این مسجد را بزرگ‌ترین مسجد در روزگار خود پس از مسجد جامع دمشق در سراسر سرزمینهای اسلامی عنوان کرده است (ص ۳۱۴-۳۱۵). برپایۀ وصفهایی که در سفرنامه‌ها و روایات از این مسجد شده است، گویا در زمان برپایی‌اش دارای یک محراب و یک طاق بسیار بلندی بود که بر بالای ۳ دیوار بزرگ عریض و طویل قرار داشت. جلو این مسجد که قسمت شمالی آن باشد، صفه و ایوان بزرگ و وسیعی وجود داشته است که به کلی جلو آن باز و گشاده بود و دو منارۀ بلندی در دو سوی آن ساخته بودند که امروزه طاق ایوان و آن دو مناره در اثر زلزله‌های شدید از میان رفته، اما ۳ دیوار بزرگ و بلند آن با محراب مسجد هنوز پابرجاست (نخجوانی، همانجا). ابن‌بطوطه به هنگام سفر به تبریز که از این مسجد دیدار کرده، آن را مسجدی با شکوه وصف کرده است. به‌نوشتۀ او، در سمت راست این مسجد، مدرسه‌ای، و در سمت چپ آن خانقاهی وجود داشته است و صحن آن مسجد با سنگهـای مرمر فـرش شده بود و دیـوارهای آن دارای کاشی‌ـ کاریهای زیبا بوده است و از میان‌ صحن آن جوی‌ آبی روان بود‌ و انواع درختان تاک و یاسمن در آن کاشته بودند (ص ۲۴۷).

حاجی خلیفه (کاتب چلبی) مورخ مشهور عثمانی که در لشکرکشی سلطان مراد چهارم به تبریز همراه او بوده، در کتاب خود، جهان‌نما تخریب دیوارهای مسجد علیشاه توسط نیروهای عثمانی را شرح داده است (نک‌ : نخجوانی، ۲۸). ظاهراً این مسجد پس از بیرون رانده شدن عثمانیان از تبریز مرمت شده است. چه، شاردن که در ۱۰۸۴ق / ۱۶۷۳م از تبریز دیدار کرده، دربارۀ این مسجد می‌نویسد: «مسجد علیشاه تقریباً مخروبه و منهدم شده است؛ قسمتهای سفلای آن به گزاردن نماز مردم اختصاص دارد. و منارۀ آن را که بسیار رفیع است، مرمت کرده‌اند». به نوشتۀ اوکسانی‌که از راه ایروان به تبریز می‌آمدند، اول بنایی که از شهر می‌دیدند، مناره‌های این مسجد بوده است (۲ / ۴۰۴). در زمان قاجاریه و شاید پیش از آن، بخشهایی از این بنا که تا آن زمان پابرجا بود، به‌عنوان انبار اسلحه و غلات دیوانی استفاده می‌شد، مخصوصاً در زمان عباس میرزا که به عنوان نایب‌السلطنه در تبریز اقامت داشت، بخشهایی از این بنا را محل نگهداری مهمات دولتی قرار داد و در جنگ دوم ایران و روسیه در این محل توپخانه وزرادخانۀ مفصلی ساخت. از این‌رو، این بنا به «ارگ علیشاه» معروف شد (نخجوانی، ۲۶؛ نادر میرزا، ۱۴۲).

با درگذشت سلطان ابوسعید در ربیع‌الآخر ۷۳۶ / دسامبر۱۳۳۵ عملاً دورۀ فرمانروایی خانهای بزرگ مغول در ایران به سر آمد. چون ابوسعیدخان فرزندی نداشت، آرپاکاوون (آرپاخان) یکی از نوادگان اریغ بوکا، برادر هولاکو را نامزد جانشینی خود کرده بود. آرپاکاوون با حمایت خواجه غیاث‌الدین محمد، فرزند خواجه رشیدالدین فضل‌الله به منصب خانی رسید؛ اما گروهی از امرای مغول با این کار به مخالفت برخاستند و در رمضان همان سال امیر علی‌پادشاه، سرکردۀ اویراتها با سپاهیانی از دیاربکر به آذربایجان رهسپار شد و در جنگی که درگرفت، نیروهای آرپاکاوون را منهزم ساخت و بر ایلخان و وزیرش خواجه غیاث‌الدین دست یافت و هر دو را به قتل رساند (حافظ ابرو، ۱۹۰-۱۹۳؛ اقبال، تاریخ، ۳۵۰).

پس از قتل خواجه غیاث‌الدین، دشمنانش دست به غارت منازل خواجه واتباع و ملازمان او گشودند و ربع رشیدی را باردیگر به باد چپاول دادند و کتابهای خطی نفیس و مال و متاع گرانبهای بسیاری در آن واقعه به تاراج رفت (همان، ۳۵۱؛ مینورسکی، تاریخ، ۲۴- ۲۵). امیرعلی پادشاه، پس از دست‌یابی به تبریز، موسى خان نوادۀ بایدو را برتخت ایلخانی‌نشاند (نبئی،‌۲؛ اقبال، همان، ۳۵۲)؛ اما برخی از امرای مغول سلطنت موسى خان و چیرگی امیرعلی پادشاه بر امور را به رسمیت نشناختند. امیر شیخ حسن بزرگ ایلکانی، سرکردۀ جلایریان، یکی از مخالفان بود. او با سپاهیانی به طرف آذربایجان رهسپار شد و در ۱۴ ذیحجۀ ۷۳۶ در جنگی که میان او و نیروهای موسى خان و امیرعلی پاد‌شاه درگرفت، شکست بر سپاهیان امیرعلی و موسى خان افتاد و او وارد تبریز شد و در آنجا سلطان محمدخان از نوادگان منگو تیمور، پسر هولاکو را در تبریز بر منصب ایلخانی نشاند (همان، ۳۵۲-۳۵۳؛ نبئی، همانجا) و بدین ترتیب، تبریز دوباره مرکز حکومت ایلخانان گردید. اما دیری نگذشت که در ۷۴۰ق / ۱۳۳۹م امیرحسن کوچک چوپانی، ملقب به علاء‌الدین بر امیر شیخ بزرگ غلبه یافت و سلیمان خان را به ایلخانی برداشت (اقبال، همان، ۳۵۸- ۳۵۹؛ مینورسکی، همان، ۲۶). در دورۀ او ساخت مجموعۀ بزرگی از مسجد، مدرسه و خانقاه آغاز شد که کار بنای آن تا ۷۴۲ق ادامه داشت و به اعتبار نام بانی و ایلخان وقت عده‌ای آن را «سلیمانیه» و جمعی «علائیه» می‌خوانده‌اند؛ اما چون تحریر کتیبه‌ها و مندرجات دیـوارهـای داخـل و خـارج مسجد بـه خط عبدالله‌صیرفی ‌ـ از خطاطان‌بزرگ عصر ایلخانی ــ و یکی از شاگردان زبردست او صورت گرفته بود، مردم آن مسجد را «استاد و شاگرد» نیز می‌نامیدند (کارنگ، آثار...، ۱ / ۲۳۲-۲۳۳؛ نخجوانی، ۸۸- ۸۹).

پس از قتل شیخ حسن چوپانی در ۷۴۴ق، اشرف برادر و جانشین او انوشیـروان نـامـی را ــ کـه برخی او را قبچـاق و گروهی از نوادگان هولاکو دانسته‌اند ــ به ایلخانی رساند و به او لقب عادل داد و به سلطانیه فرستاد و خود در تبریز عملاً به حکومت پرداخت (اقبال، همان، ۳۶۲-۳۶۳؛ مینورسکی، همانجا). دوران حکومت او یکی از تاریک‌ترین ادوار تاریخ تبریز است. ستمگری، مال‌اندوزی و سفاکی او بدانجا رسید که خویشان خود را کشت؛ مردم تبریز از بیداد او جلای وطن کردند (حافظ ابرو، ۲۲۴-۲۳۳) و شهر از رونق افتاد. وبای سال ۷۴۷ق / ۱۳۴۶م (همو، ۲۳۶) نیز بر فلاکت مردم تبریز افزود. سرانجام، مردم شکایت به جانی‌بیک ازبک، پادشاه مغول مسلمان دشت قبچاق بردند (مشکور، ۵۸۵).

جانی‌بیک در ۷۵۸ق / ۱۳۵۷م از آب کر گذشت و به تبریز آمد. اشرف که مدتها بود از ربع رشیدی بیرون نیامده بود، خانواده و خزاین خود را که بار ۴۰۰ استر و هزار قطار شتر بود، به قلعۀ النجق فرستاد و خود به شنب غازانی آمد (حافظ ابرو، ۲۳۳)، اما تاب مقاومت در برابر جانی‌بیک نیاورد و گرفتار شد. او را کشتند و سرش را به تبریز آوردند و در میدان بر سردر مسجد مراغیان آویختند؛ مردم از این رویداد شادیها کردند (همو، ۲۳۵؛ اشپولر، ۱۱۴-۱۱۵؛ مینورسکی، همانجا). پس از بازگشت جانی‌بیک، اخی‌جوق، وزیر او در تبریز مستقر شد و خواجه عمادالدین کرمانی را وزارت داد؛ وی نیز مانند دیگران، اموال مردم را مصادره کرد و آنان را آزار رساند (حافظ ابرو، ۲۳۷؛ میرخواند، ۵ / ۹۸۳).

با آمدن سلطان اویس جلایر از بغداد به سوی‌ تبریز و مصاف دو لشکر، اخی‌جوق شکست خورد و به نخجوان گریخت؛ سلطان اویس فاتحانه وارد تبریز شد و در عمارت رشیدی اقامت گزید و برخـی از امیرانِ ملک اشـرف را به قتـل رساند؛ آن‌گـاه امیرـ پیلتن را به تعقیب اخی‌جوق فرستاد، اما وی به قوای اخی‌جوق پیوست و لشکر سلطان شکست خورد. اویس پس از آن متوجه بغداد شد و اخی‌جوق و امرای ملک اشرف به تبریز آمدند و به قتل و غارت پرداختند (حافظ ابرو، ۲۳۷- ۲۳۸). در این میان، امیر مبارزالدین محمد مظفری، پس از آنکه از بازگشت اویس به بغداد آگاه شد، به تبریز لشکر کشید و اخی‌جوق را شکست داد و وارد تبریز شد. وی روز جمعه بالای منبر رفت و خطبه به نام بازماندگان خلفای عباسی در مصر خواند (همو، ۲۳۸؛ میرخواند، ۵ / ۹۸۴؛ ستوده، ۱ / ۱۱۸). او مدتی در تبریز اقامت گزید و چون خبر بازگشت اویس را شنید، تبریز را ترک گفت (همانجاها)؛ اویس وارد تبریز شد و در خانۀ شیخ کججی (کججاجی) فرود آمد (حافظ ابرو، همانجا). وی تبریز را پایتخت تابستانی خویش قرار داد (مشکور، ۵۹۰).

در زمان اویس در ۷۷۱ق وبا، و در ۷۷۲ق سیل عظیمی در تبریز آمد و کشتار و خرابی فراوانی به بار آورد (حافظ ابرو، ۲۴۳-۲۴۴)؛ وی در ۷۷۶ق درگذشت (میرخواند، ۵ / ۹۸۶) و او را در شادی‌آبادِ مشایخ به خاک سپردند که اکنون در قریۀ «پینه شلوار» در ۶ کیلومتری جنوب شرقی تبریز قرار دارد (مشکور، ۵۹۱). تبریز در روزگار اویس رو به آبادانی نهاد. او در بازگشایی راه بازرگانی تبریز ـ طرابوزان و ونیز بسیار کوشید. عمارت دمشقیه و نیز عمارت دولتخانه که ظاهراً عمارت دیوانی و قصر شاهی بوده، و در محلۀ ششکلان قرار داشته، و به گفتۀ کلاویخو (ص ۱۶۱) دارای ۲۰ هزار اتاق بوده است، از جمله کارهای عمرانی او در تبریز به شمار می‌آید (همو، ۵۹۳-۵۹۵).

پس از اویس نوبت به پسرش حسین رسید. وی ۸ سال سلطنت کرد و تبریز را مقر خود ساخت. در این مدت شاه شجاع به تبریز آمد، آرامش آنجا را برهم زد و سلطان حسین فرار کرد. شاه شجاع نیز مدت چندانی در تبریز نماند و آنجا را ترک کرد و سلطان حسین باردیگر به تبریز بازگشت (حافظ ابرو، ۲۴۷-۲۵۰).

سلطان حسین جلایر در محرم ۷۸۴ / آوریل ۱۳۸۲ توسط برادرش احمد به قتل رسید و در عمارت دمشقیه به خاک سپرده شد (همو، ۲۶۷- ۲۶۸؛ میرخواند، ۵ / ۹۸۸). تبریز در روزگار سلطان احمد جلایر آن چنان آباد و زیبا و ثروتمند بود که آزمندان غارتگر را به سوی آنجا کشید. تقتمش، خان قدرتمند قبچاق، عدم پذیرش پیشنهاد اتحاد احمد با او برضد تیمور و نیز بی‌حرمتی احمد به یکی از همراهان قاضی سرای (فرستادۀ تقتمش) را بهانه قرار داد و در ذیقعدۀ ۷۸۷ از راه دربند و شروان به تبریز حمله کرد. سپاهیان تقتمش شهر را غارت کردند، مساجد و ساختمانها را ویران ساختند، گروه بسیاری از مردم را از دم تیغ گذرانیدند و گروهی از مردم تبریز را که در میان آنان کمال خجندی نیز بود، به اسارت گرفتند و به دربند بردند (حافظ ابرو، ۲۸۲-۲۸۳؛ میرخواند، ۵ / ۹۹۱). این واقعه که «واقعة الکبرى» نامیده شده، در رساله‌ای با عنوان «رسالة فی‌الواقعة الکبرى فی تبریز» یا «نفثة‌المصدور تبریز» آمده است (مشکور، ۶۰۶ بب‌ ‌).

پس از این پیشامدهای اندوه‌بار، سلطان احمد جلایر، به نام پشتیبانی از مسلمانان از بغداد به تبریز آمد، اما دیری نپایید که با چیرگی امیر تیمور گورکانی بر تبریز در ۷۸۸ق / ۱۳۸۶م از آنجا رانده شد (میرخواند، ۶ / ۱۰۴۴؛ مینورسکی، همان، ۳۲؛ ذکاء، «تبریز»، ۱۸۰-۱۸۱).

از تیموریان تا برآمدن صفویه

امیرتیمور در شنب غازان اردو زد (حافظ ابرو، ۲۸۸) و مالیاتی به نام «مال امان» بر مردم تبریز تحمیل کرد (میرخواند، همانجا). در ۷۹۰ق خشک‌سالی بزرگی در تبریز روی‌داد، آن‌چنان‌که اگر کسی اندکی غله در خانه‌اش یافت می‌شد، به گناه احتکار با شکنجه‌ای سخت روبه رو و کشته می‌شد. در زمستان همان سال یک من نان به سنگ تبریز به ۱۰ دینار فروخته می‌شد. در این قحط و خشک‌سالی حدود ۱۰۰ هزار تن از تبریزیان جان باختند (حافظ ابرو، ۲۹۰).

تیمور در ۷۹۵ق تیول هولاکو (تخت هولاکو) را که شامل آذربایجان، ری، گیلان، شروان، دربند و سرزمینهای آسیای صغیر بود، به فرزندش میرانشاه واگذارد و تبریز پایتخت این سرزمینها شد. ۳ سال بعد میرانشاه که به سبب افتادن از اسب دچار آسیب مغزی و بیماریِ روانی شده بود، دست به کشتار بی‌گناهان و تخریب ابنیه و آثار تبریز زد. او استخوانهای خواجه رشیدالدین را درآورد و در گورستان‌یهودیان دفن کرد. سرانجام، تیمور پس از بازگشت از هند در ۸۰۲ ق به آذربایجان آمد، میرانشاه را خلع کرد و میرزا عمر پسر وی را به امیری گماشت (مینورسکی، همان، ۳۳؛ مشکور، ۶۱۷- ۶۱۸؛ ذکاء، همان، ۱۸۱).

با درگذشت تیمور در ۸۰۷ق / ۱۴۰۴م، درگیری طولانی عمر و ابوبکر ــ پسران میرانشاه ــ آغاز شد و در این میان تبریز دست به دست می‌گشت (میرخواند، ۶ / ۱۱۲۲-۱۱۲۵)؛ تا آنکه سلطان احمد باردیگر در ۸۰۹ق به تبریز آمد. مردم او را به گرمی پذیرفتند، زیرا گمان داشتند که وی با مردم رفتاری نیکو خواهد داشت؛ اما وی از اوضاع کشور غفلت کرد و به لهو و لعب پرداخت. مردم به میرزا ابوبکر ملتجی شدند و میرزا ابوبکر راهی آذربایجان شد. احمد از شنیدن خبر آمدن ابوبکر هراسان شد و به بغداد رفت (همو، ۶ / ۱۱۲۶؛ مشکور، ۶۱۸- ۶۱۹؛ مینورسکی، همان، ۳۲). میرزا ابوبکر پس از رفتن سلطان احمد به سوی بغداد، وارد تبریز شد و از تبریزیان دل‌جویی کرد. او ‌می‌خواست در تعقیب سلطان احمد به بغداد برود، اما چون خبر قدرت گرفتن روزافزون قرایوسف را شنید، به دفع او پرداخت؛ در جنگی که درگرفت، شکست بر سپاهیان میرزا ابوبکر افتاد و به هنگام عقب‌نشینی بسیاری از لشکریان او کشته شدند و یا در آب ارس غرق گشتند. میرزا ابوبکر در حال فرار تبریز را غارت کرد و بسیاری از تبریزیان را کشت و قرایوسف بر تبریز دست یافت. در ۸۱۰ق / ۱۴۰۷م بار دیگر میرزا ابوبکر آهنگ تبریز کرد، اما این‌ بار نیز شکست خورد و پدرش میرانشاه نیز در جنگ به قتل رسید و در گورستان سرخاب تبریز به خاک سپرده شد (میرخواند، ۶ / ۱۱۳۶-۱۱۳۷؛ مینورسکی، همان، ۳۴).

در ربیع الاول ۸۱۳ / ژوئیۀ ۱۴۱۰ سلطان احمد جلایر از غیبت قرایوسف که به ارزنجان، در آسیای صغیر لشکر کشیده بود، سود جست و با تجمل و زینتی تمام وارد تبریز شد. گویند ۱۰۰ قطار شتر خیمه و بارگاه و باروبنۀ او را می‌کشیدند (میرخواند، ۶ / ۱۱۴۲). وی در تبریز به دولتخانه فرود آمد؛ سرانجام در جنگ با قرایوسف که از ارزنجان بازگشته بود، کشته شد. جنازه‌اش را در آرامگاه جلایریان در عمارت دمشقیه به خاک سپردند (همانجا؛ عبدالرزاق، ۲(۱) / ۱۳۹-۱۴۱). با کشته شدن احمد (نک‌ : ابوبکر طهرانی، ۱ / ۶۷)، حکومت خاندان جلایر در تبریز سرآمد. از جلایریان سکه‌هایی که همگی در تبریز ضرب شده، بر جای‌مانده است (مینورسکی، همان، ۲۹).

با سرآمدن فرمانروایی جلایریان، قلمرو آنان به دست قراقویونلوها به ریاست قرایوسف افتاد. وی نخستین فرد از این طایفه است که به پادشاهی رسید و تبریز را پایتخت خود قرار داد (مشکور، ۶۲۹) و مرکز عملیات نظامی و لشکرکشی به اطراف و اکناف کرد. از سوی دیگر شاهرخ تیموری برای جلوگیری از نفوذ قرایوسف، به سوی آذربایجان لشکر کشید، اما از ری فراتر نیامد (مینورسکی، همان، ۲۷). در ۸۲۳ق / ۱۴۲۰م قرایوسف در اردوی خود در اوجان درگذشت (ابوبکر طهرانی، ۱ / ۷۳-۷۴؛ میرخواند، ۶ / ۱۱۵۵). از آنجا که هیچ یک از فرزندانش در اردو نبودند، هرج و مرج در سپاه افتاد و افراد سپاه پراکنده شدند (همانجاها). سرانجام، اعیان و اشراف تبریز، جسد او را برداشتند و به شهر ارجیش فرستادند، تا در کنار پدرانش به خاک سپرده شد و پس از او میرزا اسکندر پسرش بر جای او نشست (همانجا؛ ابوبکر طهرانی، ۱ / ۷۶).

پس از درگذشت قرایوسف، شاهرخ تیموری از ری به سوی آذربایجان حرکت کرد (همو، ۱ / ۸۳- ۸۸). در این میان، بایسنقر میرزا به تبریز وارد شد و خطبه به نام شاهرخ خواند و به نام او سکه زد (میرخواند، ۶ / ۱۱۵۶). شاهرخ نیز پس از شکست دادن اسکندر و اسپند، پسران قرایوسف، در الشکُرد (از توابع ‌ارز‌روم) در تابستان ۸۲۴ق / ۱۴۲۱م به تبریز آمد(همو،۲ / ۱۱۵۷؛ مینورسکی، همان، ۳۸) و علی‌بیک را به امارت تبریز منصوب داشت و خود به خراسان بازگشت (ابوبکر طهرانی، ۱ / ۸۸).

در ۸۳۲ق اسکندر، پسر قرا‌یوسف به سلطانیه دست یافت و شاهرخ دوباره سپاهی به آذربایجان گسیل داشت و نیروهای قراقویونلوها را در سلماس شکست داد و وارد تبریز شد و در زمستان۸۳۴ق حکومت آذربایجان را به ابوسعید، یکی از پسران قرا‌یوسف که به اطاعت او درآمده بود، واگذار کرد. سال بعد ابوسعید به دست برادرش اسکندر کشته شد و در زمستان ۸۳۸ق شاهرخ بار سوم به تبریز آمد. اسکندر که تاب مقاومت در خود نمی‌دید، از تبریز گریخت، اما برادرش جهانشاه به شاهرخ پیوست و اظهار اطاعت کرد. شاهرخ تابستان ۸۳۹ق را در تبریز ماند و در همان سال حکومت آذربایجان را به جهانشاه سپرد (مینورسکی، همان، ۳۸- ۳۹). وی معروف‌ترین پادشاه سلسلۀ قراقویونلوهاست. قلمرو او از آسیای صغیر تا هرات و خلیج فارس گسترش داشت (خواندمیر، ۳ / ۴۷۸- ۴۸۲؛ حسن‌زاده، ۳۳-۳۴) و تبریز پایتخت این سرزمین پهناور بود. وی خود را به ابوالمظفر و یا مظفرالدین ملقب ساخت. او به عمران و آبادی اهمیت بسیار می‌داد. مسجد کبود یا عمارت مظفریه یکی از آثار برجسته و یادگارهای وی در تبریز است (مشکور، ۶۳۸؛ مینورسکی، همان، ۳۹-۴۰). برخی بنای آن را به همسر او خاتون جان بیگم نسبت می‌دهند (ابن‌کربلایی، ۱ / ۵۲۴)، اما عبارت کتیبۀ آن «العمارة المبارکة المظفریة»، دلیل بر آن است که مسجد یادگار این پادشاه قرا‌قویونلوست (نخجوانی، ۱، ۴؛ نیز نک‌ : ه‌ د، مسجد کبود). در زمان او در ۸۴۱ق در تبریز بیماری طاعون شایع شد (مشکور، همانجا). کشتار حروفیان تبریز نیز از دیگر وقایع روزگار اوست (همو، ۶۸۹-۷۰۲).

جهانشاه در جنگ با اوزون حسن آق‌قویونلو کشته شد (ابوبکر طهرانی، ۲ / ۴۲۶-۴۳۳؛ میرخواند، ۶ / ۱۲۰۲-۱۲۰۵). پس از جهانشاه تبریز دچار آشوب و هرج و مرج شد و در دست افراد خاندان قرا‌قویونلو دست به دست می‌گشت. با انتشار خبر فوت جهانشاه، ساربانقـلی نامی ــ کـه یکـی از اشرار تبـریـز بـود ــ عده‌ای از اراذل و اوباش را گرد آورد و شهر تبریز را غارت کرد (ابوبکر طهرانی، ۲ / ۴۳۴). در این میان، دختران اسکندر به نامهای آرایش بیگم و شاه‌سرای بیگم جامۀ رزم پوشیده، ساربانقلی را از میان برداشتند و برادر خانه‌نشین خود، حسینعلی را به پادشاهی برگزیدند و به نام او در تبریز سکه زدند و خطبه خواندند (همو، ۲ / ۴۳۵). از سوی دیگر حسنعلی، فرزند بزرگ جهانشاه که در زمان حیات پدر در قلعۀ ماکو زندانی بود، پس از کشته‌شدن پدر از قلعه بیرون آمد و با کمک جمعی از امیران و امیرزادگان و نوکران با دوسه هزار کس به تبریز آمد و بر تخت نشست و خزاین پدری را تصاحب، و میان اطرافیان تقسیم کرد و هر یک را حکومتِ جایی ‌داد (نک‌ : همو، ۲ / ۴۳۸-۴۴۲). سرانجام، حسنعلی قراقویونلو در همدان کشته شد (همو، ۲ / ۵۰۹-۵۱۰) و به‌این‌ ترتیب، سلسلۀ ترکمانان قرا‌قویونلو منقرض گردید و قلمرو آنان به حاکمیت طایفۀ دیگری از ترکمانان که در تاریخ به آق‌قویونلوها معروف‌اند، افتاد (هینتس، ۷۰).

شاخص‌ترین فرد خاندان آق‌قویونلو اوزون حسن است. کنیه‌اش ابوالنصر و عنوانش صاحبقران بود (ابوبکر طهرانی، ۱ / ۷). وی پس از پیروزی بر ابوسعید تیموری (میرخواند، ۶ / ۱۲۰۲-۱۲۰۵) و کشته شدن حسنعلی، پسر جهانشاه، در ۸۷۳ق به تبریز آمد (مینورسکی، همان،۴۶؛ ابوبکر طهرانی، ۲ / ۵۲۲-۵۲۴) و پس از ورود به تبریز به مسجد و خانقاه مظفریه (مسجد کبود)، رفت و بر دفن شدگان در آنجا، فاتحه خواند و آن‌گاه به عمارت صاحب آباد فرود آمد. سادات، علما، تبریزیان و اهالی دیگر شهرها را که به آنجا آمده بودند، بنواخت و پس از برگزیدن حاکم شرع تبریز، به همدان رفت (همو، ۲ / ۵۲۳-۵۲۴). اوزون حسن پایتخت خود را به تبریز آورد و همۀ قبایل و عشایر آق‌قویونلو را از آناتولی شرقی به ایران فراخواند (مینورسکی، همانجا؛ نیز نک‌ : ه‌ د، آق‌قویونلو).

در دوران فرمانروایی اوزون حسن و پسرش یعقوب، تبریز به تدریج اهمیت و اعتبار خود را بازیافت. او برای اتحاد با دول اروپایی دست به اقداماتی زد و سفرایی رد و بدل شد. سفیران و بازرگانان ونیزی که به ایران و دربار آق‌قویونلو آمدند، زندگی پرشور مردم تبریز و اوضاع اجتماعی و اقتصادی آن را به تفصیل وصف کرده‌اند. پس از درگذشت اوزون حسن، سلطان خلیل و سپس یعقوب به سلطنت رسیدند. یعقوب زمستانها در تبریز و تابستانها در ییلاق سهند اقامت می‌کرد (ابن‌کربلایی، ۱ / ۵۲۵). یعقوب شیخ حیدر صفوی پدر شاه اسماعیل را کشت، سر او را به تبریز آورد و در کوچه‌ها گرداند (فضل‌الله، ۲۹۴-۲۹۶؛ هینتس، ۱۰۸-۱۰۹).

فرمانروایان آق‌قویونلو به ویژه سلطان حسن و یعقوب در آبادانی تبریز بسیار کوشیدند؛ چنان‌که تبریز در روزگار آنان شهری آبادان و پر رونق بود. این خاندان آثاری در تبریز به وجود آوردند که امروزه از بیشتر آنها نشانه‌ای نمانده است. عمارت نصریه در صاحب آباد، مسجد حسن پادشاه، عمارت قیصریه و قصر هشت بهشت از آن جمله‌اند (همو، ۱۳۹-۱۴۴؛ مشکور، ۷۴۰-۷۵۱).

دوران صفویه

اختلافات و جنگهای خانگی میان امیران آق‌قویونلو در سالهای پایانی سدۀ ۹ و آغاز سدۀ ۱۰ق آن دولت را در سراشیبی سقوط و زوال قرار داد. قلمرو دولت آق قویونلو میان الوندبیک و مرادبیک تقسیم شد و رودخانۀ قزل اوزن مرز میان قلمرو این دو امیر تعیین گردید. آذربایجان، اران و دیار‌بکر در قلمرو الوندبیک قرار گرفت و عراق و فارس و کرمان از آنِ مرادبیک شد (خواندمیر، ۴ / ۴۴۶) و الوند در دارالسلطنۀ تبریز استقرار یافت (همانجا). از دیگر سو، امیران چندی در گوشه‌ای از ایران مانند خراسان، شروان، خوزستان و دیگر جایها به استقلال فرمان می‌راندند (پارسادوست، شاه اسماعیل...، ۲۸۸). در چنین اوضاع و احوالی بود که اسماعیل نوجوان ــ بنیان‌گذار سلسلۀ صفویه ــ در ۹۰۵ق / ۱۵۰۰م در لاهیجان خروج کرد (عالم آرای شاه اسماعیل، ۴۳-۴۵). او به همراه مریدانش آهنگ شروان کرد و پس از شکست دادن شروانشاه، در بهار ۹۰۷ق در محل شرور، در حوالی نخجوان به مصاف الوندبیک آق‌ قویونلو رفت و پس از پیروزی در این جنگ پیروزمندانه وارد تبریز شد (خواندمیر، ۴ / ۴۶۲- ۴۶۴؛ اسکندربیک، ۱ / ۴۷- ۴۸).

مردم تبریز با نثار «طبقهای زر» به گرمی از اسماعیل استقبال کردند (عالم آرای شاه اسماعیل، ۵۹؛ واله، چ محدث، ۱۲۱-۱۲۲). وی در تبریز بر تخت نشست و پادشاهی خود را اعلام داشت (عالم آرای شاه اسماعیل، ۵۹-۶۰؛ روملو، ۶۰- ۶۱؛ اسکندربیک، ۱ / ۴۷) و خود را «شاهنشاه ایران» خواند (پیگولوسکایا، ۲ / ۵۰۷). شاه اسماعیل پس از آن تشیع آشکار ساخت و خطبه به نام امامان شیعه خواند (روملو، همانجا؛ واله، همان چ، ۱۲۲؛ غفاری، ۲۶۶- ۲۶۷؛ اسکندربیک، همانجا). به دستور شاه اسماعیل، مولانا احمد اردبیلی در مسجد جامع تبریز بر سر منبر رفت و خطبه به نام امامان اثنا عشر(ع) خواند (عالم آرای شاه اسماعیل، ۶۰-۶۱؛ خواندمیر، ۴ / ۴۶۷- ۴۶۸). بدین‌سان، رسمیت مذهب تشیع اعلام شد. شاه اسماعیل در رسمیت دادن به مذهب شیعه در تبریز که ساکنان آن سنی‌مذهب بودند، به خشونت و سخت‌گیری پرداخت (همانجا؛ پارسادوست، شاه اسماعیل، ۲۷۸). بر اثر این سخت‌گیریها گروهی از سنیان متعصب تبریز را ترک گفتند؛ بسیاری از آنان به قلمرو عثمانیان، و گروهی نیز به هرات رفتند (همان، ۲۸۰).

تشکیل دولتی نیرومند در همسایگی شرقی امپراتوری عثمانی با اعتقاد راسخ به مبانی مذهب شیعه و پیشرویهای شاه اسماعیل در ماوراءالنهر برای فرمانروایان عثمانی که خود را پیشوا و مدافع جهان اسلام می‌دانستند، قابل پذیرش نبود. آنان که درصدد توسعۀ قلمرو خود از جانب شرق نیز بودند، اختلاف مذهبی را بهانه قرار دادند و با داعیۀ احیای اسلام و نظایر آن جنگهایی را به وجود آوردند که از آغازین سالهای سدۀ ۱۰ تا نیمۀ دوم سدۀ ۱۳ق با فراز و فرودهایی ادامه داشته است. در این میان، آذربایجان و به ویژه شهر تبریز با موقعیت مهم جغرافیایی و قرار گرفتن بر سر راههای بازرگانی اروپا و آسیا و نیز با توجه به موقعیت سیاسی آن همواره مورد توجه سلاطین عثمانی بوده، و در این رهگذر در معرض حملات و آسیبها قرار داشته است.

افزایش روزافزون طرفداران خاندان صفوی در آناتولی (روملو، ۱۳۴)، و قیامهایی نظیر قیام شاه‌قلی بابا‌تکلو (نک‌ : اوزون چارشیلی، II / ۲۳۰-۲۳۱) و تبلیغات شیعی در آناتولی (نک‌ : تکین‌داغ، ۵۰-۵۲)، فرمانروایان عثمانی به‌ ویژه سلطان سلیم را بیمناک ساخت و در پی آن مقدمات لشکرکشی به ایران را فراهم آورد. وی پس از دریافت فتوای علمای سنی مبنی بر مشروع بودن این لشکرکشی، با قتل عام بیش از ۴۰ هزار شیعی، از ۷ تا ۷۰ ساله در آناتولی (نک‌ : همو، ۵۶) که برای اطمینان از پشت‌سر خود بدان دست یازید، به مرزهای ایران رسید (فلسفی، «جنگ...»، ۸۸؛ تکین‌داغ، ۴۹-۷۸؛ اوزون چارشیلی، II / ۲۷۱-۲۷۵؛ روملو، ۱۴۳- ۱۴۹). رویارویی دو سپاه در دوم رجب ۹۲۰ق / ۲۳ اوت ۱۵۱۴م در دشت چالدران در نزدیکی خوی اتفاق افتاد (عالم آرای شاه اسماعیل، ۵۲۰- ۵۲۸؛ اسکندربیک، ۱ / ۶۹-۷۰؛ روملو، ۱۴۳-۱۴۴). در این لشکرکشی سپاه ایران شکست خورد و شاه اسماعیل به درجزین رفت (همو، ۱۴۹؛ هامر پورگشتال، II / ۴۱۷).

پس از آن سلطان سلیم هیئتی را همراه ۴۰۰ تن از سپاهیان ینی‌چری به تبریز ــ که تحت ادارۀ حلواچی اوغلو حسین بیک قرار داشت ــ فرستاد و به مردم تبریز امان داد (تکین‌داغ، ۷۱؛ هامرپورگشتال، II / ۴۱۷-۴۱۸)؛ آن‌گاه در ۱۶ رجب ۹۲۰ق / ۶ سپتامبر ۱۵۱۴م وارد تبریز شد (تکین‌داغ، ۷۲؛ روملو، همانجا) و مورد استقبال جمعی از اشراف واقع شد (همانجا). سلطان سلیم پس از ورود به تبریز به مسجد حسن پادشاه، واقع در میدان صاحب‌آباد رفت و نماز گزارد و خطبه به‌نام خلفای راشدین خوانده شد (همانجاها؛ عالم آرای شاه اسماعیل، ۵۳۳). وی در تبریز با بدیع‌الزمان میرزا، فرزند سلطان حسین بایقرا که در دربار صفوی بود، دیدار کرد و او را مورد تکریم قرار داد و هنگام مراجعت بدیع‌الزمان را با خود به استانبول برد (هامر‌پورگشتال، II / ۴۱۸؛ اوزون چارشیلی، II / ۲۶۹).

سلطان سلیم بیش از یک هفته نتوانست در تبریز اقامت کند و ناگزیر به بازگشت شد (روملو، همانجا؛ خواندمیر، ۴ / ۵۴۸؛ واله، همان چ، ۲۴۲-۲۴۳). کمیابی در تبریز و ناتوانی سلطان سلیم در تهیۀ آزوقۀ سپاه ــ که به دستور شاه اسماعیل سوزانده، و از میان برده شده بود ــ همچنین مخالفت سران سپاه ینی‌چری با ادامۀ این جنگ و نارضایی آنها از جنگ دو ملت مسلمان (عالم آرای شاه اسماعیل، ۵۳۳-۵۳۴؛ هامر پورگشتال، II / ۴۲۰؛ فلسفی، همان، ۷۲-۷۳؛ تکین‌داغ، ۷۳) را از علل بازگشت زود هنگام سپاه عثمانی ‌دانسته‌اند. سلطان سلیم هنگام مراجعت شمار بسیاری از هنرمندان، شاعران، دانشمندان، صنعتگران و گروهی از بازرگانان، همچنین خزاین شاه اسماعیل را با چند زنجیر فیل همراه خود به استانبول برد (فلسفی، همان، ۷۵؛ تکین‌داغ، ۷۲). حیدر چلبی، وقایع‌نگار سلطان سلیم که در این لشکرکشی همراه بود، شمار این افراد را ۷۰۰،۱ تن نوشته است (نک‌ : همانجا).

شاه اسماعیل که در درجزین بود، با شنیدن خبر بازگشت سپاه عثمانی، در شعبان ۹۲۰ / اکتبر ۱۵۱۴ به تبریز برگشت و در آنجا قشلاق کرد (روملو، همانجا؛ غفاری، ۲۷۷؛ خواندمیر، ۴ / ۵۴۷- ۵۴۸). شکست در جنگ چالدران پای عثمانیان را به ایران گشود. جنگ میان ایران و عثمانی از این زمان تا انعقاد معاهدۀ ارزنة الروم در ۱۲۶۳ق / ۱۸۴۷م با فراز و فرودهایی ادامه داشت.

شاه اسماعیل همواره به جبران شکست چالدران می‌اندیشید، از جمله در ۹۲۱ق / ۱۵۱۵م در ملاقات با نمایندگان پادشاهان مجارستان و آلمان، آنان را به اتحاد برضد عثمانی دعوت کرد (طاهری، ۱۶۹-۱۷۰)، اما وی تا زمان مرگش نسبت به عثمانیها با احتیاط بیشتر رفتار کرد و حتى در جنگهای سلیم با نورعلی خلیفه و علاءالدولۀ ذوالقدر که چشم امید به اسماعیل دوخته بودند، مداخله نکرد (روملو، ۱۵۴-۱۵۶). سرانجام، شاه اسماعیل در ۱۹‌ رجـب ۹۳۰ در گـردنـۀ ‌صـائیـن، میان ‌سراب‌ ـ اردبیل‌ درگذشت (غفاری، ۲۸۰-۲۸۱؛ روملو، ۱۸۱).

پس از درگذشت شاه اسماعیل، طهماسب به جای پدر زمام امور را به دست گرفت (همو، ۱۸۴؛ غفاری، ۲۸۱). در بیشتر دورۀ فرمانروایی طهماسب، تبریز همچنان پایتخت بود. در روزگار سلطنت طولانی شاه طهماسب (۹۳۰-۹۸۴ق / ۱۵۲۴-۱۵۷۶م) که با سلطنت سلطان سلیمان قانونی و فرزندش سلیم دوم هم‌زمان بود، تبریز به سبب موقعیت ویژۀ جغرافیایی و نزدیکی به مرزهای عثمانی، همیشه موردعلاقۀ عثمانیان بود؛ چنان‌که سلیمان، طهماسب را به تسخیر تبریز و آذربایجان و ممالک ایران تهدید می‌کرد (نک‌ : فریدون‌بک، ۱ / ۵۴۱-۵۴۳).

سلطان سلیمان در دوران سلطنت خود (۹۲۶-۹۷۴ق / ۱۵۲۰-۱۵۶۶م)، ۴ بار به آذربایجان و تبریز لشکر کشید. پناهندگی اولامه (اُلمه) تکلو، سپهسالار آذربایجان نزد دولت عثمانی و تشویق و تحریک او به حمله به ایران (روملو، ۲۳۷؛ غفاری، ۲۸۶؛ اسکندربیک، ۱ / ۱۰۹؛ اوزون چارشیلی، II / ۳۴۸-۳۴۹)، سلطان عثمانی را در رسیدن به هدف خود که تسخیر تبریز بود، راسخ‌تر ساخت. در اجرای این هدف به فرمان سلیمان، وزیر اعظم ابراهیم پاشا (ه‌ م) به تهیۀ مقدمات امر و تجهیز سپاه پرداخت، ابراهیم نخست اولامه را به تبریز فرستاد (روملو، ۲۴۷). شاه طهماسب در آن زمان با نیروی عمدۀ خود در خراسان به سر می‌برد (غفاری، ۲۸۷؛ روملو، همانجا) و نیروهای اندکی که در تبریز مستقر بودند، یارای مقاومت در برابر نیروی ۱۰ هزار نفری عثمانی، به فرماندهی اولامه را نداشتند. از سوی دیگر خواجه شاهقلی، وزیر موسى سلطان والی تبریز و مولانا احمد طبسی، کس فرستادند و اولامه را به تبریز دعوت کردند و او در ۹۴۰ق وارد تبریز شد (همانجا). چندی بعد، ابراهیم پاشا که آهنگ بغداد داشت، بـه تـوصیـۀ اسکنـدر چلبـی، عـازم تبـریـز شد (هـامـرـ پورگشتال، III / ۱۴۶) و در اول محرم ۹۴۱ق / ۱۳ ژوئیۀ ۱۵۳۴م وارد تبریز گردید (همانجا). وی اولامه را به اردبیل فرستاد (روملو، همانجا). ابراهیم پاشا اردوگاه خود را در سعیدآباد ــ ۳۰ کیلومتری شرق تبریز ــ برقرار ساخت و قلعه‌ای نیز در شنب غازان برپا کرده، تیراندازانی در آنجا مستقر ساخت؛ همچنین برای جلوگیری از آشوب و قتل و غارت توسط نیروهای عثمانی یک قاضی برای شهر تعیین کرد (هامر پورگشتال، همانجا). به این ترتیب، تبریز به تصرف ابراهیم پاشا درآمد (روملو، ۲۴۷- ۲۴۸؛ اسکندربیک، ۱ / ۱۱۰؛ اوزون چارشیلی، II / ۳۵۰-۳۵۱).

ابراهیم پاشا پس از استقرار در تبریز، سلطان سلیمان را به تبریز دعوت کرد. سلیمان قانونی که پیش از این در ۲۸ ذیقعدۀ ۹۴۰ق / ۱۰ ژوئن ۱۵۳۴م از استانبول به سوی ایران حرکت کرده بود، پس از ۳ ماه و نیم در ۱۸ ربیع‌الاول ۹۴۱ق / ۲۷ سپتامبر ۱۵۳۴م وارد تبریز شد (هامر پورگشتال، III / ۱۴۷-۱۴۸؛ روملو، ۲۴۸؛ اوزون چارشیلی، II / ۳۵۱) و سپس در اردوگاه اوجان به ابراهیم پاشا ملحق شد (هامر پورگشتال، همانجا). شاه طهماسب که شمار نیروهایش بیش از ۷ هزار تن نبود (روملو، ۲۴۹)، مقاومت را صلاح ندانست و با اجرای سیاست زمین سوخته عثمانیان را در تنگنا قرار داد و روش جنگ و گریز در پیش گرفت (همانجا؛ شاه طهماسب، ۶۵- ۶۸). سلیمان از اوجان به سلطانیه رفت و از آنجا آهنگ بغداد کرد و آن شهر را گشود (هامر پورگشتال، III / ۱۴۷-۱۴۸؛ روملو، ۲۵۲؛ اسکندربیک، ۱ / ۱۱۲؛ اوزون چارشیلی، II / ۳۵۱-۳۵۲).

با رفتن سلطان سلیمان به سوی بغداد، شاه طهماسب به تبریز بازگشت و از آنجـا به محاصرۀ قلعـۀ وان ــ که اولامه بدان‌جـا رفته بود ــ پرداخت (غفاری، ۲۸۹). سلیمان پس از ۴ ماه اقامت در بغداد (اوزون چارشیلی، II / ۳۵۲)، بار دیگر به آذربایجان و تبریز آمد و در «سرای شاهی» اقامت کرد و سپس در مسجد حسن پادشاه نماز جمعه گزارد. وی ۱۵ روز در تبریز ماند و به تنظیم امور و فرستادن فتح نامه نزد دولتها اقدام کرد و آن‌گاه در رجب ۹۴۳ / دسامبر ۱۵۳۶ به استانبول بازگشت (هامر پورگشتال، III / ۱۵۴؛ اوزون چارشیلی، II / ۳۵۲).

سلطان سلیمان بار دیگر در ۲۰ جمادی‌الآخر ۹۵۵ق / ۲۷ ژوئیۀ ۱۵۴۸م، در پشتیبانی از القاص میرزا، برادر شاه طهماسب که داعیۀ سلطنت داشت و به عثمانی پناهنده شده بود، وارد تبریز شد (غفاری‌، ۲۹۷) و در محلۀ چرنداب اقامت گزید (روملو، ۳۲۹؛ اسکندربیک، ۱ / ۱۱۷). سلطان سلیمان پس از طی راه طولانی استانبول ـ تبریز فقط ۴ روز توانست در تبریز بماند (روملو، اسکندربیک، غفاری، همانجاها). سوزاندن و از میان بردن غله و علوفه، مسدود ساختن کاریزها توسط مردم تبریز (نک‌ : روملو، ۳۲۸)، چنان قحط و غلا به وجود آورد که در مدت توقف ۴‌روزۀ او در تبریز حدود ۵ هزار اسب و استر تلف شدند. سپاه عثمانی نیز به شهر هجوم آورد و به غارت مردم پرداخت؛ سرانجام، سلطان دستور توقف غارت را داد. از سوی دیگر شبیخونهای قزلباشان به اردوی عثمانی، سلطان سلیمان را مجبور به بازگشت کرد (روملو، ۳۳۰).

سلطان سلیمان بار چهارم در ۹۶۱ق به آذربایجان آمد. این‌بار سلطان عثمانی به نخجوان رسید و ایروان و قر‌ه‌باغ را به تصرف درآورد (روملو، ۳۷۷- ۳۷۸؛ پارسا دوست، شاه تهماسب... ، ۲۳۶). سرانجام، در شهر آماسیه در ۸ رجب ۹۶۲ق / ۲۹ مۀ ۱۵۵۵م (روملو، ۳۷۹؛ اوزون چارشیلی، II / ۳۶۱؛ پارسادوست، همانجا) نخستین پیمان صلح میان دو دولت منعقد شد (روملو، ۳۷۹-۳۸۱). انعقاد این عهدنامه به جنگها و درگیریهای ۴۲ سالۀ عثمانی ـ ایران که از ۹۲۰ تا ۹۶۲ق به طور متناوب ادامه داشت، خاتمه داد.پایداری شاه‌طهماسب در برابرعثمانیان و سیاست جنگ‌و‌گریز وی مانع از تحقق اهداف عثمانیان در تصرف تبریز گردید (پارسادوست، همان، ۲۳۸).

حمله‌های مکرر عثمانیان به تبریز و اشغال موقت آن در دورۀ سلیم و سلیمان و نزدیکی مرزهای عثمانی به تبریز، شاه طهماسب را به اندیشۀ تغییر پایتخت به نقطه‌ای امن انداخت. وی قزوین را به سبب موقعیت جغرافیایی ویژه، دوری از مرزهای عثمانی، قرار داشتن بر سر راههای ارتباطیِ شمال ـ جنوب، و شرق ـ غرب ایران، موردتوجه خاص خود قرار داد و این شهر را به جای تبریز پایتخت صفویان ساخت (فیضی، ۱۷). به این ترتیب، شهر تبریز پایگاه چندین صد سالۀ خود را از دست داد و دیگر هیچ‌گاه پایتخت نشد.

در سالهای آخر فرمانروایی شاه طهماسب، شورش بزرگی در تبریز روی‌ داد که از ۹۷۹ تا ۹۸۱ق ادامه داشت. مردم تبریز که از فشارها و تعدیات دولتیان به ستوه آمده بودند، کشته شدن یکی از تبریزیان توسط داروغۀ تبریز ــ قلی‌بیک استاجلـو ــ را بهانه قرار داده، با داروغه به جنگ پرداختند (روملو، همانجا؛ اسکندربیک، ۱ / ۱۹۳). دامنۀ شورش به‌تدریج بالا گرفت و محلات تبریز یکی پس از دیگری به شورشیان پیوستند. رهبری شورش را پهلوانان هر محل برعهده داشتند (روملو، همانجا؛ اسکندربیک، ۱ / ۱۹۴). شورشیان که مورخان آنها را «رنود و اوباش» نوشته‌اند (همانجاها)، ادارۀ امور شهر را برعهده گرفتند و مردم از بیم آنان همگی از سادات، قضات، شریف، قوی، ضعیف، توانگر و درویش سراسیمه گشتند. شاه طهماسب در پی شکایت مردم، سهراب بیک، پسر انصار خلیفه حاکم قراداغ را به یاری یوسف‌بیک استاجلو گسیل داشت. سرانجام، با دستگیری و اعدام سران شورشی، شورش فرونشانده شد (همانجاها؛ واله، چ محدث، ۳۶۹-۳۷۲). شاه طهماسب پس از آن مالیات مخصوص پیشه‌وران را که «مال مُحترفه» نامیده می‌شد (پیگولوسکایا، ۲ / ۵۲۶)، بر مردم تبریز بخشید و مردم شهر را از تکالیف دیوانی معاف داشت (اسکندربیک، ۱ / ۴۷۷). معاف کردن مردم تبریز از پرداخت مالیاتهای تمغا و مال محترفه، نشان از وضع نابسامان اقتصادی مردم تبریز دارد که بر اثر حملات پی‌در‌پی عثمانیها و اجرای سیاست زمین‌سوختۀ شاه طهماسب در برابر مهاجمان به وجود آمده بود (پارسادوست، همان، ۶۰۲).

از رویدادهای مهم دیگر زمان شاه طهماسب، پناهنده شدن همایون شاه، پسر ظهیرالدین بابر از پادشاهان گورکانی هند به دربار ایران است. همایون از طهماسب خواست تا اجازه دهد از تبریز و اردبیل دیدن کند. طهماسب نیز درخواست او را پذیرفت (روملو، ۳۱۰؛ عالم آرای شاه طهماسب، ۲۵۹). هنگامی که همایون به تبریز آمد، مردم تبریز شهر را آذین بستند و از او استقبال گرمی کردند و در میدان صاحب‌آباد در برابرش بازی چوگان برگذار نمودند. همایون از آنجا به اردبیل رفت و پس از زیارت مقابر مشایخ صفویه، در میانه به اردوی شاه طهماسب پیوست (اسکندربیک، ۱ / ۱۶۴).

شاه طهماسب در ۹۸۴ق / ۱۵۷۶م، بعد از ۵۳ سال سلطنت درگذشت و پس از او شاه اسماعیل دوم بر جای او نشست (روملو، ۴۶۴، ۴۷۶).

پس از انعقاد معاهدۀ آماسیه تا درگذشت شاه طهماسب و زمان اسماعیل دوم، صلح میان دو طرف برقرار بود (اسکندربیک، ۱ / ۱۲۸- ۱۲۹). با درگذشت اسماعیل دوم و بی سر و سامانی دولت و وجود اختلاف میان سران قزلباش، سلطان مراد سوم به عهدنامۀ صلح توجه نکرد و بخشی از نواحی مرزی مانند خوی و سلماس را تصرف کرد. امیرخان، بیگلربیگی آذربایجان به تبریز آمد، اما پس از گردآوری سپاه، نتوانست با عثمانیان مقابله کند و به تبریز برگشت و این آمد و رفتها موجب خرابی و ویرانی شهر شد (همو، ۱ / ۳۵۶-۳۵۷).

در ۹۹۳ق / ۱۵۸۵م عثمان پاشا اوزدمیراوغلو، وزیر اعظم عثمانی (اوزون چارشیلی، III(۱) / ۶۲) به سوی تبریز آمد. اسکندربیک تبریز را «بلدۀ فاخره»، دارالملک ایران، مقر سلطنت پادشاهان، با عمارات عالی از مساجد و مدارس، و دارای قرا و مزارع و باغات و بساتین، شهری ثروتمند، و ساکنان آن را تاجر و اهل حرفت و صناعت وصف نموده است، چنان‌که در کل بلاد اسلام شهری بدان عظمت و جمعیت و آبادانی نشان نمی‌توان داد (۱ / ۴۷۶- ۴۷۷)؛ اما با حملۀ عثمان پاشا، شهر خراب گردید و مردم دچار نهب و قتل و غارت شدند و از اوج عزت به حضیض مذلت افتادند (همانجا).

مردم تبریز که آمدن عثمان پاشا و نزدیک شدن سپاه عثمانی را شنیـدند، همـراه با حسینقلـی‌خان، برادر حاکم تبریز ــ که به نیابت او شهر را اداره می‌کرد ــ به اتفاق پهلوانان هر محله به دفاع از شهر پرداختند. محلات را کوچه‌بند کردند و بر سر هر کوچه‌بند یکی از معتبران قزلباش را مأموریت دادند (همو، ۱ / ۴۷۶؛ واله، چ محدث، ۷۱۴؛ افوشته‌ای، ۱۶۷). در این هنگام، سپاه عثمانی از راه تسوج به حومۀ تبریز رسید؛ اما سرانجام، حاکم شهر و قزلباشان شبانه فرار کردند و مردم را تنها گذاشتند. آنان نیز که یارای مقاومت در خود ندیدند، کامران بیک اوحدی، قاضی شهر و مولانا محمدعلی را که مفتی و شیخ‌الاسلام بود، نزد عثمان پاشا فرستادند و اظهار اطاعت کردند. عثمان پاشا نیز از مردم تبریز دلجویی کرد و آنان را رعیت خواندگار روم نامید (اسکندربیک، ۱ / ۴۷۸؛ واله، همان چ، ۷۱۶).

عثمان پاشا پیروزمندانه وارد تبریز شد و در نزدیکی دولتخانۀ تبریز به ساختن قلعه پرداخت. کار ساخت قلعه در ۴۰ روز به اتمام رسید (همان، ۷۱۷؛ اسکندربیک، ۱ / ۴۷۹؛ اولیا‌چلبی، ۲ / ۲۴۷). عثمانیان ابنیه و آثاری که از دوران ایلخانیان باقی‌مانده بود، نیز خانه‌های وزرا، وکلا، مساجد، مدارس و ابواب البر را ویران کردند و مصالح آن را در ساخت قلعه مورد استفاده قرار دادند (افوشته‌ای، ۱۷۰؛ حسینی جنابذی، ۶۳۳). عثمان ‌پاشا لوازم جنگ از توپ، تفنگ و سایرآلات را به قلعه کشید و محافظت آن را به جعفر پاشا واگذار کرد (همانجاها). سپاه عثمانی نیمی از شهر را در تصرف داشتند و نیم دیگر در تصرف قزلباشها بود که در محلۀ سرخاب استقرار داشتند (حسینی جنابذی، همانجا؛ افوشته‌ای، ۱۶۸). از سوی دیگر مردم تبریز از راههای گوناگون با اشغالگران مبارزه می‌کردند. آنان به خیمه‌های عثمانیان شبیخون می‌زدند و اموالشان را غارت می‌کردند (اسکندربیک، ۱ / ۴۷۹؛ حسینی جنابذی، ۶۳۳؛ واله، همان چ، ۷۱۸). عرصه بر عثمانیان به اندازه‌ای تنگ شد که عثمان‌ پاشا فرمان قتل عام داد. سپاه عثمانی آن‌چنان فجایعی در تبریز به‌وجود آوردند که تا آن زمان نظیر آن دیده نشده بود. تبریزیان شبانه شهر را ترک گفتند و در «مواضع و محال قریبه» پراکنده شدند و شهر به دست مخالفان درآمد؛ سرانجام، این فجایع آن چنان شدت گرفت که جمعی از عثمانیان توقف این قتل عام را خواستار شدند و عثمان پاشا فرمان توقف آن را صادر کرد (همانجاها).

پس از آنکه ایرانیان از تصرف شهر ناتوان شدند، در اردوگاه اورم دول، در نزدیکی تبریز گرد آمدند و پس از شور و مشورت، قلی‌بیک قورچی‌باشی را به سرداری برگزیدند و آهنگ تبریز کردند (اسکندربیک، ۱ / ۴۸۱؛ واله، همان چ، ۷۲۱؛ افوشته‌ای، ۱۷۴-۱۷۵). در جنگی که درگرفت، عثمانیان شکست خوردند و به قلعه‌ای که ساخته بودند، پناه بردند و از آنجا بیرون نیامدند (اسکندربیک، ۱ / ۴۸۱-۴۸۳؛ افوشته‌ای، ۱۷۵-۱۷۶؛ واله، همان چ، ۷۲۲-۷۲۵).

به نوشتۀ منابع عثمانی، نیروهای ایرانی به فرماندهی حمزه میرزا، پس از تسخیر تبریز توسط عثمانیان، ۴ بار عثمانیها را شکست دادند و تلفات بسیاری بر آنان وارد ساختند (اوزون چارشیلی، III(۱) / ۶۲؛ برای شرح این جنگها، نک‌ : اسکندربیک، ۱ / ۴۸۱-۴۹۱؛ واله، همانجا). در این هنگام، عثمان‌پاشا درگذشت (افوشته‌ای، ۱۷۶؛ واله، همان چ، ۷۲۷- ۷۲۸) و بخش اعظم سپاه عثمانی راه بازگشت در پیش گرفت. تبریزیان آنان را تا قصبۀ تسوج تعقیب کردند (همان، ۷۳۰)، بقیۀ عثمانیها نیز در قلعه ماندند (همان، ۷۲۷- ۷۲۸). در این میان، تبریزیان قلعه را محاصره کردند و به کندن نقب در اطراف قلعه پرداختند، اما به علل و سوانح گوناگون که روی‌ داد، در این امر موفق نشدند (نک‌ ‌: اسکندربیک، ۱ / ۴۹۲- ۴۹۹؛ واله، همان چ، ۷۴۳-۷۴۴).

با درگذشت عثمان‌ پاشا، فرهاد ‌پاشا به سرداری عملیات نظامی در ایران گمارده شد (اوزون چارشیلی، همانجا؛ دانشمند، III / ۱۰۰). یکی از علل عدم موفقیت حمزه میرزا در محاصرۀ قلعه، خیانت قورچی‌باشی و جبار قلی‌بیک، برادرزادۀ او و پناهنده شدن به عثمانیها و نشان دادن محل نقب بود (اسکندربیک، ۱ / ۴۹۷؛ دانشمند، III / ۱۰۱). با همۀ این احوال، تبریزیان مدت ۱۰ ماه قلعه را محاصره کرده بودند و عرصه بر سپاه عثمانی در درون قلعه آن چنان تنگ شده بود که آنان گوشت اسب و سگ را نیز می‌خوردند (همانجا). نخستین وظیفۀ‌ فرهاد پاشا کمک به ساکنان قلعه و پایان دادن به محاصره بود. در مدت محاصره، سپاهیان ایران ۱۸ بار به قلعه حمله بردند و نیروهای عثمانی نیز ۴۸ بار از قلعه حمله کردند (همو، III / ۱۰۱-۱۰۲). سرانجام، فرهاد پاشا موفق شد محاصرۀ قلعه را بشکند و به ساکنان قلعه کمک، و آنها را تقویت نماید (همانجاها؛ اوزون چارشیلی، همانجا؛ اسکندربیک، ۱ / ۵۳۵). از سوی دیگر، سپاه ایران که حمزه‌ میرزا فرماندهی آن را برعهده داشت، از تصرف قلعه منصرف شد و فرمان داد که مردم شهر را تخلیه کنند و مواضع و محلاتی را که در تصرف قزلباشان بود، آتش بزنند و ویران نمایند (افوشته‌ای، ۲۰۴- ۲۰۵؛ واله، چ محدث، ۷۹۳). در این میان، حمزه ‌میرزا پیشنهاد ترک مخاصمه و صلح میان دو دولت را که از جانب فرهاد‌ پاشا عنوان شده بود، به‌شرط بازگرداندن تبریز به سبب آنکه «گورخانۀ قدیم قزلباش» است، پذیرفت (اسکندربیک، ۱ / ۵۳۶؛ واله، همان چ، ۷۹۵). فرهاد ‌پاشا برای تثبیت مبانی دوستی خواستار فرستادن یکی از شاه‌زادگان صفوی به دربار عثمانی شد که تبریز به تیول او داده شود و از سوی حمزه‌ میرزا نیز حیدر‌ میرزا، پسر کوچک‌ترش برای این امر انتخاب شد (افوشته‌ای، ۲۰۷- ۲۰۸؛ اسکندربیک، همانجا؛ واله، همان چ، ۷۹۶). در این هنگام، حمزه‌ میرزا کشته شد (حسینی جنابذی، ۶۴۷؛ افوشته‌ای، ۲۱۵؛ واله، همان چ، ۷۹۸- ۷۹۹؛ اسکندربیک، ۱ / ۵۳۹-۵۴۰).

پس از کشته شدن حمزه‌ میرزا اوضاع آشفته‌تر شد، اطاعت از فرمان پادشاه از میان رفت و هر کس ولایتی را به تصرف درآورد. در این میان، جعفر ‌پاشا نیز که در قلعۀ تبریز بود، فرصت را غنیمت شمرد و به تسخیر و ضبط نواحی اطراف پرداخت (همو، ۱ / ۵۵۵؛ واله، همان چ، ۸۱۸) و به‌ این ترتیب، بیشتر نواحی آذربایجان از تصرف نیروهای ایرانی خارج شد. سرانجام، شاه عباس از خراسان به قزوین آمد و بر تخت سلطنت نشست (اسکندربیک، ۱ / ۵۷۰؛ حسینی جنابذی، ۶۷۱).

با توجه به اوضاع نابسامان کشور، فرمانروای جدید صفوی، تحت فشار عثمانیان از غرب، و ازبکان از شرق، صلح با عثمانی را لازم شمرد و حیدر میرزا را همراه مهدیقلی‌خان چاوشلو که حاکم اردبیل بود، با نامه‌ای دوستانه و تحفه‌ها و هدیه‌هایی به باب‌عالی فرستاد (اسکندربیک، ۲ / ۶۳۸- ۶۳۹؛ دانشمند، III / ۱۱۴-۱۱۵؛ اوزون چارشیلی، III(۱) / ۶۳). سلانیکی، مؤلف تاریخ به مهمانداری شاه‌زادۀ ایرانی تعیین شد (هامر پورگشتال، IV / ۱۸۱). سرانجام، معاهدۀ صلح در ۲۴ جمادی‌الاول ۹۹۸ق / ۲۱ مارس ۱۵۹۰م در استانبول امضا شد. به موجب این عهدنامه، تبریز و تمام مناطقی که عثمانیان به تصرف درآورده بودند، مانند قره‌باغ، قارص و دیگر جاها به عثمانیان واگذار شد (همو، IV / ۱۸۲؛ دانشمند، III / ۱۱۷؛ اوزون چارشیلی، همانجا). به این ترتیب، جنگ ایران و عثمانی که از ۹۸۶ تا ۹۹۸ق ادامه داشت، پایان یافت و برخی نواحی تا ۱۰۱۲ق که شاه‌عباس آنها را باز پس گرفت، در تصرف عثمانیها باقی ماند.

شاه‌عباس پس از آنکه آشوبهای داخلی را فرونشاند و حملات ازبکان به خراسان را دفع کرد و از آن جانب آسوده‌خاطر شد، برای بازپس ‌گیری مناطقی که سپاه عثمانی تصرف کرده، و برابر معاهدۀ صلح ۹۹۸ق به آنها واگذار شده بود، اقدام نمود. وی در ۷ ربیع‌الآخر ۱۰۱۲ق / ۴ سپتامبر ۱۶۰۳م، در هفدهمین سال سلطنت خـود از اصفهان به تبریز حرکت کرد. در این هنگام، علی ‌پاشا، حکمران تبریز در شهر نبود. شاه در ۱۲ روز از اصفهان به تبریز رسید. از آنجا که ساکنان قلعه از موضوع خبردار نبودند، شاه‌عباس بدون مقاومت وارد شهر شد. مردم تبریز با شعارِ «شاهی ‌سیونی» (شاه دوستی) به استقبال او شتافتند و بسیاری از عثمانیان را به قتل رساندند. شاه‌ عباس در شنب ‌غازان اقامت گزید. مردم نواحی اطراف نیز با شنیدن خبر ورود شاه، به پای‌بوسی آمدند (اسکندربیک، ۲ / ۱۰۳۰-۱۰۳۲؛ حسینی جنابذی، ۷۶۸- ۷۶۹).

شهر تبریز در این جنگها و در مدت توقف عثمانیان به ویرانه‌ای بدل شده بود و آثاری که از دوران گذشته در آنجا مانده باشد، کمتر به چشم می‌خورد (همانجاها). علی پاشا، حاکم عثمانی شهر که به جانب سلماس رفته بود، هنگام بازگشت در مرند از آمدن شاه آگاه شد؛ برخورد نیروهای عثمانی و ایران در حوالی صوفیان روی ‌داد که در نتیجۀ آن عثمانیها شکست خوردند (اسکندربیک، ۲ / ۱۰۳۳-۱۰۳۶؛ حسینی جنابذی، ۷۶۹-۷۷۰؛ اوزون چارشیلی، III(۱) / ۶۴-۶۵). علی پاشا در این جنگ دستگیر شد، اما شاه عباس با او به مهربانی رفتار کرد (همانجا).

پس از این پیروزی، شاه عباس به تبریز بازگشت و به فتح قلعه همت گماشت. ساکنان قلعه که نخست سرجنگ داشتند، پس از شور و مشورت از قلعه بیرون آمدند و آنجا را تسلیم کردند. سربازان قزلباش بنابر امان نامۀ شاه عباس آنان را در ماندن و یا رفتن آزاد گذاشتند و اموالشان را تصرف نکردند (همانجاها). قلعۀ تبریز بیش از ۲۰ سال در تصرف عثمانیها بود و آنان در آنجا خانه‌های بسیار، گرمابه، دکان و امثال آن ساخته بودند. شاه دستور داد همۀ آن آثار را ویران، و با خاک یکسان کنند (حسینی‌جنابذی، ۷۷۰؛ اسکندربیک، ۲ / ۱۰۵۴). شاه عباس حکمرانی تبریز را به ذوالفقارخان واگذاشت (دانشمند، III / ۲۲۶؛ اسکندربیک، ۲ / ۱۰۳۸).

پس از پیروزیهای شاه عباس، دولت عثمانی برای بازپس‌گیری تبریز و دیگر نواحی‌ای که از دست داده بود، بارها تلاش کرد. سلطان احمد اول (ه‌ م) در آغاز سلطنت خود، جغاله‌زاده (جغال اوغلو) سنان پاشا را به فرماندهی سپاه عثمانی به ایران گسیل داشت (همانجا؛ اوزون چارشیلی، III(۱) / ۶۵؛ دانشمنـد، III / ۲۳۲؛ نعیمـا، ۱ / ۳۹۸). او در میان راه نامه‌ای به شاه ‌عباس فرستاد و اعادۀ مناطقی را که در زمان مراد سوم به تصرف عثمانیان درآمده بود، خواستار شد؛ اما شاه عباس درخواست او را رد کرد و اجرای مفاد عهدنامۀ ۹۶۲ق / ۱۵۵۵م آماسیه را خواستار شد (دانشمند، III / ۲۵۴؛ اسکندربیک، ۲ / ۱۳۵۲-۱۳۵۳). مراد پاشا تا نزدیکی تبریز آمد و شاه عباس که در این زمان در تبریز به سر می‌برد، به تقویت استحکامات دفاعی شهر پرداخت و در کنار آجی چای استقرار یافت و با احداث قلعه‌ای در آنجا به گردآوری سپاه مشغول شد (همو، ۲ / ۱۳۵۵؛ حسینی جنابذی، ۸۲۵). سرانجام، پس از برخوردهایی چند که نتیجه‌ای دربرنداشت، دو طرف به صلح رضا دادند (اسکندربیک، ۲ / ۱۳۵۸-۱۳۶۳؛ فلسفی، زندگانی...، ۵ / ۶۵-۶۶؛ دانشمند، III / ۲۵۵).

شاه عباس برای تقویت استحکامات دفاعی شهر در برابر نیروهای عثمانی به مقابله مبادرت ورزید، اما از آنجا که محل این قلعه در کنار و حریم مهران‌رود قرار داشت و بیم آن می‌رفت که با بسته شدن سدی بر روی رودخانه این قلعه فرو ریزد، شاه به ساختن قلعه‌ای دیگر در دامنۀ کوه سرخاب، در محل ربع رشیدی فرمان داد. برای ساختن قلعه از مصالحی که از ویرانه‌های عمارات تبریز، به ویژه شنب غازان به دست آمده بود، استفاده شد. در میان قلعه «حمام و عمارات دلگشا» ترتیب یافت و حاکم تبریز به آنجا نقل مکان کرد (اسکندربیک، ۲ / ۱۳۶۲).

حرکات ایذایی عثمانیان در تمام دوران‌فرمانروایی شاه‌ عباس برای تسخیر آذربایجان و مرکز آن، تبریز ادامه داشت. سرانجام، در ۶ شوال ۱۰۲۷ق / ۱۶ سپتامبر ۱۶۱۸م، میان ایران و عثمانی پیمان صلحی بسته شد (حسینی‌جنابذی، ۸۷۲-۸۷۴؛ فلسفی، همان، ۵ / ۹۸-۱۰۲؛ نیز نک‌ : اوزون چارشیلی، III(۱) / ۶۸؛ دانشمند، III / ۲۷۵-۲۷۶) که برپایۀ آن مرزهای دو کشور به گونه‌ای که در قرارداد آماسیه مشخص شده بود، به رسمیت شناخته شد؛ اما به‌رغم این قرارداد، تعرض عثمانیان چه در دوران شاه عباس تا ۱۰۳۸ق / ۱۶۲۹م و چه در زمان جانشینان او به خاک ایران به طور متناوب ادامه داشت،چنان‌که در زمان شاه‌صفی، خسرو پاشا، وزیر اعظم عثمانی با مأموریت بازپس‌گیری ولایاتی که در زمان شاه ‌عباس از تصرف آنان خارج شده بود، به سوی ایران روانه شد (اوزون چارشیلی، III(۱) / ۱۶۸؛ واله، چ نصیری، ۳۹).

خسرو پاشا که مأموریت اصلی‌اش استرداد بغداد بود (دانشمند، III / ۳۴۳)، گروهی از سپاه خود را همراه با برخی خانهای کُرد به سوی تبریز روانه ساخت. تبریزیان از بیم قتل و غارت، اسباب و اموال خود را در نهان‌خانه‌ها گذاردند و گروهی نیز تبریز را ترک گفتند؛ اما صف‌آرایی سپاه ایران به سرکردگی رستم‌بیک، دیوان بیگی تبریز و نقدی‌بیک شاملو، داروغۀ فراشخانه در برابر سپاه عثمانی در کنار آجی‌چای، باعث قوت قلب و اطمینان تبریزیان شد. سرانجام، عثمانیان عقب‌نشینی کردند و کاری از پیش نبردند (واله، همان چ، ۴۲-۴۴).

شاه ‌صفی در ربیع‌الاول ۱۰۴۴ / اوت ۱۶۳۴ از قزوین به «دارالسلطنۀ تبریز» آمد و در «دولتخانۀ مبارکه» اقامت گزید (همان، ۱۷۶) و عده‌ای را برای جلوگیری از ناآرامیها و نیز ممانعت از حملات عثمانیان به نواحی وان و دیگر جاها فرستاد (همان، ۱۷۶- ۱۸۷). آن‌گاه نوروز ۱۰۴۴ق / ۱۶۳۵م را در تالار دولتخانۀ تبریز جشن گرفت (همان، ۱۸۹- ۱۹۵).

در ۹ شوال / ۱۸مارس همان سال، سلطان مراد چهارم آهنگ ایروان کرد و پس از فتح قلعۀ ایروان (دانشمند،III / ۳۶۱, ۳۶۵ ؛ هامر پورگشتال، V / ۲۰۴-۲۰۸؛ اوزون چارشیلی، III(۱) / ۱۹۷-۱۹۸؛ واله، همان چ، ۲۱۸-۲۲۰)، برای تصرف شهر تبریز از رود ارس گذشت و آبادیهای سر راه را ویران ساخت (دانشمند، III / ۳۶۶). سلطان مراد در ۲۸ ربیع الاول ۱۰۴۵ق / ۱ سپتامبر ۱۶۳۵م وارد تبریز شد (همانجا؛ واله، همان چ، ۲۲۰-۲۲۱) شاه صفی که در ناحیه بُزکش (میان سراب و میانه) در ییلاق بود، با شنیدن این خبر، فرمان داد که ساکنان تبریز به نواحی دوردست فرستاده شوند (همانجا) و بار دیگر سیاست زمین سوخته را در پیش‌گرفت.

مراد پس از ورود به تبریز، به مسجد حسن پادشاه رفت و دستور داد که شهر را کاملاً ویران نمایند. بقایای شنب غازان نیز با خاک یکسان شد و به دستور او ساختمانها را به آتش کشیدند و تبریز به دریایی از آتش بدل شد (هامر پورگشتال، V / ۲۰۸-۲۰۹)؛ در این محله غنایم بی‌شماری به‌دست نیروهای سلطان عثمانی افتاد (شاو، ۱ / ۳۴۴). سلطان مراد به سبب خرابی شهر و فقدان آزوقه بیش از ۳ روز (واله،همان چ، ۲۲۳) در تبریز دوام نیاورد و مجبور به بازگشت شد (هامر پورگشتال، واله، همانجاها). حاجی خلیفه، کاتب چلبی که در ۱۰۴۵ق / ۱۶۳۵م شاهد این‌ویرانگریها بوده، جزئیات ماجرا را شرح داده است (نک‌ : مینورسکی، تاریخ، ۵۵-۵۶).

با انعقاد معاهدۀ «قصر‌شیرین» یا «زهاب» در ۱۰۴۹ق / ۱۶۳۹م (نک‌ : شاو، ۱ / ۳۴۴-۳۴۵؛ مینورسکی، همان، ۵۵؛ مهدوی، ۶۵-۶۶؛ دانشمند، III / ۳۸۲-۳۸۳) جنگهای طولانی میان ایران و عثمانی خاتمه یافت و دوران صلح تا بر افتادن صفویان ادامه یافت. بنابر مفاد این عهدنامه، مرز میان دو دولت تعیین شد که امروزه‌ نیز با اندک تغییری برقرار است. برطبق مفاد این قرارداد، آذربایجان و ارمنستان به‌ایران واگذار شد و بغداد نیز به عثمانی تعلق گرفت (همانجاها) و به‌این ترتیب، شهر تبریز به‌مدت نزدیک به ۹۰ سال از تعرض عثمانیان مصون ماند.

در دوران شاه عباس دوم (۱۰۵۲-۱۰۷۷ق / ۱۶۴۲-۱۶۶۶م)، تبریز در یک آرامش نسبی به سر می‌برد و مردم به ترمیم خرابیها پرداختند. اولیا چلبی، شاردن،تاورنیه ــ ۳ سیاح مشهور‌ــ هر یک از دیدگاهی تبریز آن زمان را وصف کرده‌اند. در اواخر دوران صفویان، حکومت مرکزی به‌ نواحی مرزی در غرب ‌تسلط کافی نداشت. پس از هجوم افغانها، به‌ فرماندهی محمود افغان به ایران و سقوط اصفهان، طهماسب دوم، وارث تاج و تخت‌ صفوی، از اصفهان فرار کرد و به‌قزوین رفت و در همان‌جا (نک‌ : حزین، ۵۶)، و به روایتی دیگر در شهر تبریز پادشاهی خود را اعلام کرد (مینورسکی، همان، ۶۰؛ اوزون چارشیلی، IV(۱) / ۱۷۵). در این هنگام بود که دولت عثمانی از یک سو و روسیۀ تزاری نیز از سوی دیگر، با بهره‌گیری از اوضاع نابسامان ایران، اراضی ایران در اطراف دریای مازندران و غرب ایران را مورد تعرض قرار دادند (مهدوی، ۸۶- ۸۸؛ آق تپه، ۱۸؛ دانشمند، IV / ۱۳-۱۴). این دو دولت با وساطت سفیر فرانسه در عثمانی، قراردادی به امضا رساندند که به «مقاسمه‌نامۀ ایران» و یا «قرارداد استانبول» معروف است و برطبق آن اراضی اشغالی را میان‌خود تقسیم کردند‌ (آق‌تپه، ۲۳؛ مهدوی، همانجا). به‌موجب این‌معاهده ایالات ساحلی دریای‌مازندران به‌روسیه واگذار شد و خط مرزی جدید از ملتقای ارس ـ کُر تا اردبیل کشیده شد و نواحی غرب این خط مرزی به عثمانی واگذار گردید که شهر تبریز نیز از آن جمله بود (آق‌تپه، ۲۳-۳۲؛ مهدوی، همانجا).

دولت عثمانی پس از این قرارداد، درصدد تصرف سهم خود برآمد و به ایران لشکر کشید. عبدالله پاشا کوپریلی‌زاده، سر‌عسکر (فرمانده سپاه) عثمانی پس از تصرف خوی، تسوج و مرند روانۀ تبریز شد (دانشمند، IV / ۱۵؛ آق تپه، ۲۲؛ اوزون چارشیلی، IV(۱) / ۱۷۹). تبریزیان در برابر نیروهای عثمانی به شدت مقاومت کردند، اما سرانجام، عبدالله پاشا پس از ۵ روز توانست شهر را کاملاً تصرف نماید (همو، IV(۱) / ۱۸۰؛ حزین، ۷۴) و مقرر شد که تبریزیان دست از جنگ بردارند و با خانوادۀ خود از شهر خارج شوند (همانجا؛ مهدوی، ۸۸؛ آرونوا، ۶۶؛ آق‌تپه، ۳۳).

در این میان، اشرف افغان خواستار عقب‌نشینی عثمانیان از نواحی اشغالی ایران شد. اشرف افغان در پی مخالفت دربار عثمانی، با احمد‌پاشا، سرعسکر جبهۀ عراق وارد جنگ شد و شکست خورد (دانشمند، IV / ۱۵-۱۶؛ مهدوی، ۸۹). سرانجام، اشرف در ۱۸ صفر ۱۱۳۹ق / ۴ اکتبر ۱۷۲۶م با امضای قراردادی در همدان، حاکمیت دولت عثمانی بر غرب ایران را به رسمیت شناخت (دانشمند، IV / ۱۶).

دورۀ افشاریه و زندیه

حدود دو سال پس از قرارداد اشرف با عثمانیان، نادرقلی (بعدها نادرشاه) پس از فتح مراغه، به مقابله با سپاه عثمانی به سرداری مصطفى پاشا، حاکم تبریز (استرابادی، ۱۷۰) شتافت و پس از پیروزی بر عثمانیان در محرم ۱۱۴۲ / اوت ۱۷۲۹، پیروزمندانه وارد تبریز شد (استرابادی، ۱۷۰- ۱۷۱؛ ایوری، ۲۹). تبریزیان ورود نادر را جشن گرفتند و شهر را آذین بستند؛ نادر نیز به ملاطفت مردم پرداخت (محمدکاظم، ۱ / ۱۵۰). در این هنگام، دربار عثمانی گرفتار شورش و دیگر مسائل داخلی خود بود (اوزون چارشیلی، IV(۱) / ۲۰۴-۲۰۵). طهماسب دوم صفوی با استفاده از این اوضاع با عثمانیها وارد جنگ شد، اما در محل کوریجان، در نزدیک همدان از آنان شکست خورد (مهدوی، ۹۱؛ ایوری، ۳۰؛ محمدکاظم، ۱ / ۲۱۷-۲۲۱). عثمانیها بار دیگر تبریز را تصرف کردند (همانجا) و در پی آن در ۱۱۴۴ق / ۱۷۳۱م معاهده‌ای با احمد پاشا، والی بغداد امضا شد. برطبق مفاد این عهدنامه رودخانۀ ارس مرز دو دولت شناخته شد و شهرهای آن سوی ارس مانند تفلیس، گنجه، ایروان، نخجوان و جز آنها به عثمانیها واگذار شد و تبریز و کرمانشاه و لرستان در قلمرو ایران باقی ماند (مهدوی، همانجا؛ دانشمند، IV / ۲۲؛ اوزون چارشیلی، IV(۱) / ۲۲۱-۲۲۲). پس از مدتی، هنگامی که نادر در بغداد بود، عثمانیها با استفاده از غیبت او به تبریز حمله کردند و گنجعلی پاشا، سردار عثمانی شهر را محاصره نمود (محمدکاظم، ۱ / ۳۰۷؛ ایوری، ۳۲) و با خیانت شرف‌الدین بیک ــ که شبانه آنها را به قلعـه راهنمایی کرد ــ تبریز را به تصرف آورد (محمدکاظم، ۱ / ۳۱۳).

نادر در ۱۱۴۸ق / ۱۷۳۵م در دشت مغان خود را شاه خواند و تاج‌گذاری کرد (همو، ۲ / ۴۵۶؛ حزین، ۱۱۸- ۱۱۹؛ وارد، ۴۲-۴۴؛ مینورسکی، تاریخچه...، ۵۴، ۵۶؛ ایوری، ۳۵). آن‌گاه برادرش، ابراهیم‌خان ظهیرالدوله را به سپهسالاری آذربایجان گماشت (محمدکاظم، ۲ / ۴۵۸؛ مینورسکی، همانجا؛ آرونوا، ۱۲۱-۱۲۲). از مذاکرات ابراهیم‌خان با خلیفۀ ارامنه که در مراسم مغان حضور داشته است، چنان بر می‌آید که تبریز پایگاه ابراهیم‌خان بوده است (آبراهام گاتوغیگس، ۸۰- ۸۱).

نادر پس از اعلام پادشاهی خود، موفق شد عثمانیها را از قلمرو ایران بیرون براند. در ۱۱۴۹ق / ۱۷۳۶م قرارداد صلح میان دو دولت امضا شد (دانشمند، IV / ۲۵؛ اوزون چارشیلی، IV(۱) / ۲۳۳-۲۳۴) که برپایۀ آن مرزهای دو کشور به وضعیت تعیین‌شده در قرارداد ۱۴۰۹ق قصر‌شیرین بازگردانده شد. پس از کشته شدن ابراهیم‌خان ظهیرالدوله در جنگ با داغستانیها در شعبان ۱۱۵۱ / نوامبر ۱۷۳۸ (محمدکاظم، ۲ / ۶۷۵-۶۷۶)، نادر امیر‌اصلان قِرخلو را به سرداری آذربایجان برگزید و به اقامت در تبریز و گردآوری و «سان عساکر ولایات» فرمان داد (همو، ۲ / ۶۸۰؛ مینورسکی، همان، ۶۵).

با کشته شدن نادر سراسر ایران دچار آشوب و هرج و مرج شد و رقابت و کشمکش میان جانشینان وی که هر یک خود را شایستۀ سلطنت می‌دانستند، نواحی ایران را از یک قدرت مرکزی تهی ساخت. مبارزه بر سر قدرت در آذربایجان نیز مانند دیگر نقاط ایران ادامه داشت (نک‌ : محمدکاظم، ۳ / ۱۰۳۷ بب‌ ؛ آرونوا، ۲۳۶- ۲۳۷). در این‌هنگام،گروهی از مردم تبریز سام‌میرزا نامی را که خود را منتسب به خاندان صفوی می‌دانست و ادعای سلطنت داشت، به تبریز آوردند و رضی‌خان ایواغلی دنبلی، حاکم تبریز را به‌قتل رساندند و دست تعدی به‌سوی ساکنان شهر دراز کردند. سرانجام، امیر اصلان‌خان قرخلو افشار، حاکم ایروان که بر آذربایجان نیز نظارت داشت، او را با طرفدارانش که اغلب «اجامره‌ واوباش و مهملانِ بیکار ورزش‌خانه‌های تبریز» بودند، گرفتار ساخت و سام میرزا را کور کرد و نزد ابراهیم‌خان، برادرزادۀ نادر که در اصفهان بود، روانه ساخت (مفتون، تجربة...، ۱ / ۴۸۵-۴۸۶؛ ریاحی، ۱۵۱). به این ترتیب، اصلان‌خان به عنوان یکی از امیران قدرتمند محلی در آذربایجان شناخته شد.

در این میان، علیقلی‌خان، برادرزادۀ نادر در مشهد با نام عادلشاه و علیشاه بر تخت نشست (مفتون، همان، ۱ / ۴۸۲-۴۸۳؛ ایوری، ۵۹) و برادرش، ابراهیم را به اصفهان فرستاد (همانجا). اندک زمانی بعد، ابراهیم در اصفهان اعلام استقلال نمود و بر برادر خود، عادلشاه خروج کرد و به گردآوری سپاه پرداخت. امیر اصلان‌خان نیز از تبریز به یاری ابراهیم برای جنگ برضد عادلشاه رفت و در محل «سامان ارخی» (مفتون، همان، ۱ / ۴۸۳-۴۸۷) ــ میان سلطانیه و زنجـان ــ از عادلشاه شکست خورد (ایوری، ۶۰؛ مفتون، همانجا). در اختلافی که میان اصلان‌خان و ابراهیم‌خان پیش آمد؛ ابراهیم برضد متحدش به جنگ برخاست؛ امیراصلان در مراغه شکست‌خورد (ایوری،همانجا)و به ‌قراجه‌داغ فرار کرد. در آنجا از سوی کاظم‌خان قراجه‌داغی گرفتار، و به ابراهیم‌خان سپرده شد و به فرمان او به قتل رسید (مفتون، همان، ۱ / ۴۸۸؛ ایوری، همانجا؛ مینورسکی، تاریخ، ۶۳).

ابراهیم‌خان پیروزمندانه وارد تبریز شد و زمستان را همراه با چندین هزار تن از لشکریان خود در آنجا گذراند. وی در مدت توقف در تبریز تهیۀ سیورسات لشکریان، امرا و اعیان را با وضع مالیاتهای سنگین و نظایر آن بر مردم تحمیل کرد؛ چنان‌که چندین هزار خانوار از روستاییان و صاحبان حِرَف جلای وطن گفتند (مفتون، همانجا). در این میان، برخی قبایل شاهرخ را در مشهد به سلطنت برداشتند (همان، ۱ / ۴۸۹؛ ایوری، همانجا) و به نام او سکه زدند و خطبه خواندند (مفتون، همانجا). ابراهیم‌خان نیز پس از او خود را رسماً پادشاه خواند (ابوالحسن گلستانه، ۳۰؛ ایوری، همانجا؛ مینورسکی، همانجا) و در تبریز سکه زد (ترابی، ۲۱۷- ۲۱۸). ابراهیم پس از آن، مهدی‌خان افشار را به سرداری آذربایجان تعیین کرد و خود راهی خراسان شد. مهدی‌خان افشار در مدت کوتاه حکومت خود در تبریز آن‌چنان به اعمال ناشایست دست زد که تبریزیان کمر به قتل او بستند و توسط چند تن از «قلندر‌مشربان اوباش و عیّار‌پیشگان» او را کشتند (مفتون، همان، ۱ / ۴۸۹-۴۹۰؛ ورنر، ۳۰).

با کشته شدن مهدی‌خان، شهر پرآشوب شد و لشکریان او پراکنده شدند. از سوی دیگر نقی‌خان افشار، برادر مهدی‌خان که در ارومیه بود، با شنیدن خبر قتل برادر درصدد انتقام برآمد. وی به گردآوری سپاه پرداخت و آزادخان از سرداران افغانی نادر را که در نواحی شهرزور و بابان بود، با گروهی از طوایف افشار همراه خود ساخت و به سوی تبریز حرکت کرد. تبریزیان نیز کاظم‌خان قراجه داغی، پناه‌خان جوانشیر، حاکم قره باغ، و علیخان شقاقی را از سراب به یاری طلبیدند. در جنگی که در رواسنجان (رواسان)، در نزدیکی تبریز روی‌ داد، خوانین مدافع تبریز عرصه را خالی، و عقب‌نشینی کردند و مردم بی‌پناه را در میدان کارزار تنها گذاشتند (مفتون، همان، ۱ / ۴۹۰-۴۹۳). بنابراین، آزادخان وارد شهر شد و حکومت تبریز را به دست گرفت (همانجا؛ ورنر، ۳۱).

اینکه تبریز در این مقطع زمانی چگونه اداره می‌شد، منابع تاریخی اطلاعات دقیق به دست نمی‌دهند. چنین به نظر می‌رسد که شهر تبریز در این زمان مستقل بود و رؤسای قبایل و سرداران نظامی گوناگون در آنجا ایفای نقش می‌کردند؛ از جملۀ آنها میرزا محمدشفیع، مستوفی تبریز است که از بزرگان شهر بود. وی در دوران نادرشاه منشی ایالت تبریز و مستوفی دارالسلطنۀ تبریز بوده است (نادر میرزا، ۳۴۹- ۳۵۹) و در زمان شاهرخ نیز همان سمت مستوفی و وزیر مالیات آذربایجان را برعهده داشت (همو، ۳۶۰-۳۶۳)؛ اما میان او و دیگر مدعیان رقابت بود که همگی از سلطنت شاهرخ به عنوان پادشاه قانونی حمایت می‌کردند (ورنر، همانجا).

آزادخان پس از تصرف تبریز با عنوان حاکم آذربایجان در این شهر فرمان می‌راند. وی پس از غلبه بر رقیبانش، یکی از سرداران خود به نام فضلعلی‌خان مرندی را به حکومت تبریز گماشت و به تثبیت قدرت در آذربایجان و آن سوی ارس پرداخت (همو، ۳۲؛ ابوالحسن گلستانه، ۱۸۶). در این هنگام، مردم تبریز که از تحمیل مالیاتها و هزینه‌های نظامی آزادخان در رنج بودند، برضد او و حاکم تبریز شوریدند و مأمور عالی‌رتبۀ مالیاتی او را که میرزا ناصر نام داشت، کشتند. شهر مدت دو ماه در محاصره بود و سرانجام در تابستان ۱۱۶۴ق به دست نیروهای آزادخان تصرف شد و مدت ۶ ماه توسط فتح علی‌خان افشار اداره می‌شد (ورنر، همانجا).

آزادخان در ۱۱۶۶ق برای دست یافتن به سراسر ایران، آذربایجان را ترک گفت (همانجا). وی با محمدحسن‌خان قاجار، دیگر مدعی سلطنت ایران در گیلان جنگید و از او شکست خورد. محمدحسن‌خان به آذربایجان آمد و در سر راه خود به ارومیه، مرکز فرمانروایی آزادخان، با استقبال پر شور مردم تبریز، این شهر را به تصرف خود درآورد (همو، ۳۳). آزادخان در جنگ با خان قاجار در ارومیه نیز شکست خورد (ابوالحسن مستوفی، ۶۰-۶۷؛ موسوی‌، ۳۵-۳۷) و به قلمرو عثمانی فرار کرد (ورنر، همانجا).

محمدحسن‌خان در بازگشت به تبریز، نخست محمدحسن‌بیک‌ ترکمان را به فرماندهی سپاهیان تبریز منصوب کرد (همانجا) و سپس پسرش، آقامحمدخان (سر‌سلسلۀ قاجاریه) را به نیابت خود در تبـریز برگـزید (نادرمیـرزا، ۲۳۹؛ هدایت، رضاقلـی، ۴۰) و در واقع، عنوان صاحب اختیار آذربایجان تعیین کرد (مفتون، همان، ۲ / ۳۰) و علی‌خان قلیچ‌لو و نجفقلی‌خان دنبلی، حاکم خوی را به‌عنوان اتابکی وی برگزید (همانجا؛ ابوالحسن مستوفی، ۷۷). آن‌گاه خود به شیراز رفت و آنجا را محاصره کرد و سرانجام، شکست خورد (همو، ۸۳-۹۰). در این میان، آقامحمدخان با شنیدن این خبر تبریز را ترک کرد و نزد پدرش رفت (مفتون، همانجا؛ نادر میرزا، ۲۲۱-۲۲۲). پس از شکست محمدحسن‌خان قاجار در شیراز، طوایف و سرداران متحد او پراکنده شدند؛ فتحعلی‌خان افشار و شهبازخان دنبلی از همراهان او، وی را ترک کردند و به آذربایجان آمدند و فتحعلی‌خان بار دیگر تبریز را تصرف کرد (همو، ۲۱۳، ۲۲۱-۲۲۲؛ ابوالحسن مستوفی، ۱۲۱) و مردم تبریز نیز او را به گرمی پذیرفتند (ورنر، ۳۴). فتحعلی‌خان با پیروزی بر آزادخان ــ که بار دیگر درصدد تسخیر آذربایجان برآمده بود ــ موقعیت خود را استحکام بخشید (مفتون، همان، ۲ / ۳۱-۳۵).

از سوی دیگر، کریم‌خان زند نیز در ۱۱۷۳ق (نک‌ : نادر میرزا، همانجا) و به عبارتی دیگر در ۱۱۷۴ق برای سرکوب فتحعلی‌خان راهی آذربایجان شد، اما در این کار توفیقی نیافت و به آرام ساختن ایلات شقاقی و شاهسون بسنده کرد (موسوی، ۴۷) و یک‌سال بعد موفق شد فتحعلی‌خان را شکست دهد. فتحعلی‌خان به قلعۀ ارومی فرار کرد (همو، ۴۸-۵۰؛ مفتون، همان، ۲ / ۳۶- ۴۰؛ ابوالحسن مستوفی، ۱۶۳-۱۷۵). کریم‌خان نخست محمدرضاخان مرندی را به حکومت و تسخیر تبریز مأمور ساخت (همو، ۱۷۳)؛ اما گروهی از مردم تبریز که ابوالحسن مستوفی (ص ۱۷۴) آنها را «الواط هنگامه‌طلب» نامیده است، به طرفداری از فتحعلی‌خان او را زندانـی ساختند کـه سرانجام، تـوسط میرزا شفیع تبریزی ــ مستوفی آذربایجان ــ رهایی یافت. پس از آن، کریم‌خان در ۱۵ ذیحجۀ ۱۱۷۵ در حالی که مردم تبریز از پیر و جوان و خرد و کلان تا دو فرسخی شهر به استقبال او رفته بودند، با عبور از روی فرشهای گرانبها که تا دروازۀ تبریز گسترده بودند، وارد شهر شد (ابوالحسن مستوفی، ۱۷۴-۱۷۵) و میرزا شفیع را نیز در مقام استیفا ابقا کرد (همانجا).

در دوران فرمانروایی کریم‌خان، آذربایجان در آرامش نسبی به سر می‌برد. آگاهی دربارۀ اتفاقات و تاریخ تبریز در این مقطع زمانی بسیار اندک است (ورنر، ۳۶). کریم‌خان با شنیدن خبر شورش برادرش، آذربایجان را ترک گفت (ابوالحسن مستوفی، ۲۲۲-۲۲۳) و نجفقلی‌خان دنبلی را به حکومت تبریز (مفتون، همان، ۲ / ۴۱)، و به عبارت دیگر به مقام بیگلربیگی آن شهر (ورنر، همانجا) منصوب کرد (همانجاها). در ۱۱۸۳ق، هنگامی که نجفقلی‌خان به شیراز احضار شده بود (نادر میرزا، ۳۴۳؛ ورنر، همانجا)، مدتی نیز میرزا اسدالله، شیخ‌الاسلام تبریز، ادارۀ شهر را برعهده داشت (نادر میرزا، همانجا). نجفقلی‌خان در ۱۱۹۰ق، حاکم مراغه از خاندان مقدم را که قصد تعدی به تبریز و حوالی آن را داشت، تنبیه کرد (ورنر، ۴۱).

پس از درگذشت کریم‌خان در ۱۱۹۳ق / ۱۷۷۹م (موسوی، ۷۳؛ ابوالحسن گلستانه، ۳۴۲؛ همبلی، «آقامحمدخان[۱]...»، ۱۱۳)، و تضعیف قدرت مرکزی، در آذربایجان نیز چون دیگر نواحی ایران خانها و امیران با استقلال و استبداد، هر یک در منطقۀ خود فرمان می‌راندند (مفتون، همان، ۲ / ۲۰۹؛ ورنر، ۴۲). این وضع با فراز و فرودهایی تا زمان استقرار سلسلۀ قاجار ادامه داشت. در این زمان ادارۀ تبریز در دست رؤسای خاندان کرد دنبلی بود که در تبریز حکومت داشتند و بیگلربیگی تبریز بودند.

در اوایل محرم ۱۱۹۴ / ژانویۀ ۱۷۸۰م زمین‌لرزۀ شدیدی تبریز را ویران ساخت. بسیاری از مردم کشته شدند و ساختمانها تخریب شد (نک‌ : همین مقاله، زمین لرزه‌ها؛ نیز مفتون، همان، ۲ / ۲۱۱-۲۱۷ بب‌ ؛ ابوالحسن مستوفی، ۵۰۳). فضلعلی‌بیک، پسر نجفقلی‌خان بیگلربیگی نیز در این زلزله کشته شد (مفتون، همان، ۲ / ۲۱۹؛ ابوالحسن مستوفی، همانجا).

نجفقلی‌خان، بیگلربیگی تبریز در مدت ۶ ماه بارویی به دور تبریز به‌درازای یک‌میل و بلندی قامت یک انسان متوسط القامه کشید (مفتون، همان، ۲ / ۲۴۰-۲۴۱) و در درون آن سرای رعیت، بازار، خانات و گرمابه‌ها ساخته شد (نادر میرزا، ۱۹۸). این بارو دارای ۸ دروازه به نامهای، اعلا (باغمیشه)، سرخاب، شتربان (دَوَچی)، اسلامبول، گجیل (درب سرد)، مهاد مهین، نوبر و خیابان بود و هر دروازه دو منارۀ کاشی‌کاری داشت (همانجا).

در زمان نجفقلی‌خان، اندکی پس از زمین‌لرزۀ ۱۱۹۴ق، ایلات شاهسون و شقاقی به سرکردگی نظر‌علی‌خان و صادق‌خان، به تبریز حمله کردند. مردم تبریز به اتفاق بیگلربیگی و با کمک احمدخان دنبلی، حاکم خوی و امامقلی‌خان افشار، حاکم ارومیه متجاوزان را از شهر بیرون راندند (مفتون، همان، ۲ / ۲۴۱؛ ورنر، ۴۴). نجفقلی‌خان در ۱۱۹۹ق درگذشت و به این ترتیب، دوران طولانی حاکمیت او در تبریز به سرآمد (نادرمیرزا، ۲۱۹- ۲۲۰) و فرزندش، خدادادخان بیگلربیگی تبریز شد (همانجا). خداداد در آن هنگام جوان و کم‌تجربه بود و به همین سبب، با اختلافات و تضادهای میان صاحبان قدرت محلی در آذربایجان آشنا نبود. اندکی پس از جانشینی پدرش، احمدخان، رئیس طایفۀ دنبلی که سودای تصرف و حکومت تبریز را داشت، او را گرفت و به خوی آورد (همو، ۲۲۰-۲۲۱؛ ورنر، ۴۶). خدادادخان پس از کشته شدن احمدخان به تبریز بازگشت و تا ۱۲۰۵ق / ۱۷۹۱م که درگذشت، همچنان بیگلربیگی تبریز بود (نادر میرزا، ۲۲۰-۲۲۱).

دورۀ قاجاریه

آقامحمدخان قاجار در اواخر سال ۱۲۰۵ق آذربایجان را بدون برخورد با مقاومت و مانعی جدی تصرف کرد و بر قلمرو خود افزود. صادق‌خان شقاقی از مخالفان بزرگ‌ خان قاجار نیز که سودای سلطنت داشت، در جنگ با آقامحمدخان شکست خورد و به حاکم قره‌باغ پناهنده شد (سپهر، محمدتقی، ۱ / ۵۷؛ ساروی، ۱۹۳). پس از فتح آذربایجان، خان‌قاجار مقام بیگلربیگی تبریز و خوی را به حسینقلی‌خان دنبلی سپرد (سپهر، محمدتقی، همانجا؛ ساروی، ۱۹۴؛ ورنر، ۱۵۱). در ۱۲۰۷ق سلیمان‌خان، یکی از سرداران معروف قاجار از سوی آقامحمدخان، برای مطیع ساختن خانهای محلی و جلب اطاعت آنان از خان قاجار به تبریز آمد (همو، ۴۹). وی با امیران و خانهای آذربایجان مذاکره کرد و آنان را به فرمانبرداری از شاه قاجار راضی ساخت (ساروی، ۲۴۱، ۲۶۵). آقامحمدخان یک‌بار در ۱۲۰۹ق (همو، ۲۶۴- ۲۷۱) و بار دیگر در ۱۲۱۱ق برای سرکوب ابراهیم‌خان جوانشیر، حاکم قره‌باغ (همو، ۲۹۲- ۲۹۸؛ همبلی، همان، ۱۲۶-۱۲۷, ۱۳۱-۱۳۲)، به آن سوی ارس و قلعۀ شوشی هجوم برد و در همین آخرین لشکرکشی در شوشی کشته شد (سپهر، محمدتقی، ۱ / ۸۴؛ هدایت، رضا‌قلی، ۳۰۳- ۳۰۵؛ ساروی، ۲۹۸).

با کشته شدن شاه قاجار آشوب و هرج و مرج آذربایجان را فراگرفت. صادق‌خان شقاقی بار دیگر علم طغیان برافراشت و با گرد‌آوری سپاه، پس از آنکه یکی از برادرانش، به‌نام محمدعلی را به حکومت تبریز منصوب ساخت (هدایت، رضاقلی، ۳۰۸؛ مینورسکی، تاریخ، ۶۵) و برادر دیگرش، جعفرخان را به حکومت قراچه‌داغ گماشت (هدایت، رضاقلی، همانجا؛ سپهر، محمدتقی، ۱ / ۸۷)، به سوی تهران حرکت کرد؛ اما در مصاف با فتحعلی‌شاه شکست خورد و بار دیگر به حکومت سراب و گرمرود بازگشت (همو، ۱ / ۹۰؛ هدایت، رضا‌قلی، ۳۱۴).

فتحعلی‌شاه حکومت تبریز و خوی را به جعفرقلی‌خان دنبلی واگذاشت. وی پس‌ از ورود به تبریز با صادق‌خان شقاقی، حاکم سراب و محمد قلی‌خان افشار، حاکم ارومیه‌ هم‌داستان شد و برضد حکومت‌ مرکزی شورید (سپهر، محمدتقی، ۱ / ۹۴؛ هدایت، رضاقلی، ۳۲۶)؛ فتحعلی‌شاه نیز پس از این‌ رویداد حسینقلی‌خان را به‌بیگلربیگی تبریز منصوب ساخت (سپهر، محمدتقی، همانجا).‌ در این میان، متحدان جعفرقلی از اتحاد با او منصرف شدند و وی به‌قلمرو عثمانی پناهنده شد و لشکری مرکب از کُردان یزیدی‌گرد آورد و آهنگ‌آذربایجان کرد (سپهر،‌محمدتقی،‌۱ / ۹۹).

فتحعلی‌شاه در ۱۲۱۳ق عباس میرزا را به ولی‌عهدی و نیابت سلطنت برگزید (نادر میرزا، ۲۴۰؛ همبلی، «ایران[۲]...»، ۱۵۰)، سپس او را همراه اعتضادالدوله سلیمان‌خان قاجار و میرزا عیسى فراهانی با ۱۲ هزار سپاهی مأمور آذربایجان و سرکوب جعفرقلی‌خان دنبلی کرد (سپهر، محمدتقی، ۱ / ۱۰۱؛ هدایت، رضاقلی، ۳۴۷- ۳۴۸؛ نادر میرزا، ۲۲۶).

عباس میرزا در محرم ۱۲۱۴ / ژوئن ۱۷۹۹ وارد تبریز شد (همانجا)، جعفر‌قلی‌خان هزیمت شد و به چخور سعد، در آن سوی ارس گریخت و عباس میرزا پس از تعیین بیگلربیگی برای شهر خوی، به تبریز بازگشت (همانجا؛ سپهر، محمدتقی، ۱ / ۱۰۴؛ هدایت، رضاقلی، ۳۵۶ - ۳۵۷) و پس از مدتی به تهران مراجعت کرد (مفتون، مآثر...، ۶۹). تبریز در مدت غیبت ولی‌عهد، توسط احمدخان مقدم ــ که خود را «بیگلربیگی کل ممالک آذربایجان» می‌نامید ــ اداره می‌شد (ورنر، ۱۵۷-۱۶۲). این عنوان در کتیبۀ سردر مدرسۀ طالبیه که برطبق مفاد آن بازرگانان شهر از پرداخت عوارض صادرات و واردات معاف گردید‌ه‌اند، مندرج است (کارنگ، آثار، ۱ / ۲۲۰-۲۲۲؛ مشکور، ۲۱۳-۲۱۴؛ ورنر، ۱۵۸).

با دست‌درازیهای روسیۀ تزاری به قلمرو ایران وتصرف گرجستان (سپهر، محمدتقی، ۱ / ۱۲۳- ۱۲۵) و در پی آن، آغاز جنگهای ایران و روسیه، تبریز به مرکز فعالیتهای نظامی ایران بدل شد.

فتحعلی‌شاه فرماندهی عملیات نظامی در برابر روسیه را به نایب‌السلطنه عباس‌میرزا سپرد و او را به حکمرانی آذربایجان منصوب کرد. وی در ذیحجۀ ۱۲۱۸ رهسپار آذربایجان، و مدتی بعد وارد تبریز شد و به تدارک و تجهیز سپاه پرداخت (همو، ۱ / ۱۲۵؛ هدایت، رضاقلی، ۳۹۰-۳۹۱؛ مفتون، همان، ۱۲۵-۱۲۶). با استقرار کامل نایب‌السلطنه در تبریز، این شهر مقر رسمی و اقامتگاه ولی‌عهدهای سلسلۀ قاجار گردید. چنین به نظر می‌رسد که تبریز در اوایل سدۀ ۱۳ق، شهری کوچک و ویران بود و هنوز آثار ویرانگر زمین‌لرزۀ ۱۱۹۴ق در آن به چشم می‌خورد، چنان‌که مشاهدات برخی از خارجیان نیز گواه بر این امر است. آنان که در دهۀ دوم سدۀ ۱۳ق آنجا را دیده‌اند، آن را شهری ویران با دهکده‌های بزرگ وصف کرده‌اند که هیچ نشانی از شهر با‌شکوهی که شاردن یاد کرده‌، نداشته است (ورنر، ۶۹-۷۰)؛ اما با توسعه و توجه به عمران و آبادی آن و ترمیم ویرانیها در دورۀ عباس میرزا، بر جمعیت آن افزوده شد تا آنجا که دومین شهر مهم ایران به شمار آمد (همو، ۷۰).

عباس میرزا در دوران اقامت خود در تبریز به عنوان شاه‌زاده‌ای روشنفکر، اصلاح‌طلب و ترقی‌خواه، به اقدامات بسیاری در راستای نوگرایی و تجددخواهی دست یازید که بنای نظام جدید در سپاه زیرنظر مشاوران خارجی از جمله ژنرال گاردان فرانسوی، توپ‌ریزی و تمرین آموزش توپ‌اندازی، تأسیس قورخانه (اسلحه‌سازی)، خیابان‌بندی و درخت‌کاری و جز آن، احداث قلعۀ دوم به دور قلعۀ دارالسلطنۀ تبریز و کندن خندق و ایجاد خاکریز در اطراف آن برای تأمین امنیت شهر، ساختن عمارات بسیار از جمله دارالاماره ــ که اقامتگاه وی و ولی‌عهد بعدی نیز بوده است ــ همچنین بازسازی باغ شمال و باغ صفا در تبریز، احداث قلعه‌هایی در سرحدات و سایر شهرها، اعزام دانشجو به خارج و نظایر آن از جملۀ اقدامات او بود (مفتون، همان، ۱۲۷ بب‌ ؛ جهانگیرمیرزا، ۱۸۶- ۱۹۱).

تبریز در این هنگام مرکز حقیقی سیاست در ایران به‌شمار می‌رفت که در احراز این مقام عباس‌میرزا و میرزا بزرگ قائم‌مقام نقش بسیار مهمی داشتند (اقبال، میرزا تقی‌خان، ۲۱۱). همچنین تأسیس چاپخانه در آن شهر یکی از بزرگ‌ترین اقدامات عباس میرزا در زمینۀ فرهنگ و آموزش تبریز به شمار می‌رود. چگونگی ورود چاپ به تبریز به طور دقیق مشخص نیست؛ چنین به نظر می‌رسد که شخصی به نام آقا زین‌العابدین تبریزی در ۱۲۳۳ق / ۱۸۱۸م اسباب و آلات «باسمه‌خانه، طیپوگرافی»، یعنی چاپ حروفی را در تبریز دایر کرده است (آرین‌پور، ۱ / ۲۳۰-۲۳۱؛ ورنر، ۵۸-۵۹) و نخستین کتابی که در آنجا چاپ شد، رسالۀ جهادیه، اثر میرزا بزرگ قائم‌مقام، پیشکار آذربایجان بود که دربارۀ جنگهای ایران و روس است (پروین، ۱ / ۲۰). چند سال بعد میـرزا صـالـح شیـرازی ــ دانشجـوی گسیـل شـده بـه‌خـارج ــ در بازگشت از انگلستان، اجناس چاپ‌سازی و دستگاه کوچکی به تبریز آورد (آرین‌پور، ۱ / ۲۳۰؛ ورنر، ۵۹). در ۱۵ شوال ۱۲۳۲ق / ۲۸ اوت ۱۸۱۷م شخصی به نام نوروز، از گماشتگان میرزا بزرگ قائم‌مقام «منگنه‌خانه»ای را با وسایل مربوط ، به مبلغ ۲۰۰ تومان به عباس‌میرزا فروخت. این منگنه‌خانه در محلۀ چهار منار تبریز و در نزدیکی اقامتگاه قائم‌مقام قرار داشت. این مسئله که آیا نوروز برای میرزا کار می‌کرده، یا دستگاه و منگنه‌خانه به خودش تعلق داشته است، روشن نیست؛ همچنین تعلق دستگاه چاپ به میرزا زین‌العابدین نیز نامشخص است، هر‌چه باشد دستگاه چاپ تازگی داشته، و در معرفی این فن میرزا بزرگ نقش مهمی داشته است (ورنر، همانجا).

عباس میرزا در دوران ولی‌عهدی و اقامت در تبریز گرفتار دو دوره جنگ با روسیه بود: دورۀ اول این جنگها از ۱۲۱۸ تا ۱۲۲۸ق / ۱۸۰۳ تا ۱۸۱۳م که به انعقاد عهدنامۀ گلستان (نک‌ : سپهر، محمدتقی، ۱ / ۲۴۰-۲۴۶)، و دورۀ دوم از ۱۲۴۱ تا ۱۲۴۳ق / ۱۸۲۶ تا ۱۸۲۸م که آن هم به انعقاد عهدنامۀ ترکمان‌چای انجامید، ادامه داشت (هدایت، رضاقلی، ۶۸۶- ۶۹۵؛ سپهر، محمدتقی، ۱ / ۳۹۳-۴۰۴؛ برای آگاهی بیشتر از جنگها، نک‌ : مفتون، مآثر، جم‌ ؛ جهانگیر میرزا، ۴ بب‌ ).

در جریان جنگ دوم، آرستوف، سردار و شاه‌زادۀ روسی، با استفاده از غیبت عباس میرزا در تبریز از یک سو، و همکاری و همیاری خانهای مرند که او را به تصرف تبریز ترغیب می‌کردند، از سوی دیگر، با ۳ هزار سرباز و هزار نفر قزاق و ۱۰ عراده توپ به سوی تبریز آمد و در کنار پل آجی‌چای اردو زد. آصف‌الدوله که از جانب عباس‌میرزا ادارۀ امور شهر را برعهده داشت، به مقابله با او برخاست؛ اما میرزا فتاح، پسر میرزا یوسف مجتهد، مردم تبریز را به عدم مقاومت و تسلیم تشویق کرد و دروازه‌های شهر را بر روی سپاهیان روس گشود و بدین‌سان، شهر به تصرف روسها درآمد و ادارۀ امور شهر به میرزا فتاح واگذار شد. پاسکویچ پس از شنیدن این خبر به تبریز آمد (سپهر، محمدتقی، ۱ / ۳۸۵-۳۸۷؛ هدایت، رضاقلی، ۶۷۴- ۶۷۹؛ جهانگیر میرزا، ۸۷-۹۰). عباس میرزا که ادامۀ جنگ را صلاح نمی‌دانست، از در صلح‌خواهی درآمد و با پاسکویچ نخست در دهخوارقان (آذرشهر کنونی) ملاقات نمود (همو، ۹۷- ۹۸) و سپس در ترکمانچای قرارداد متارکۀ جنگ را امضا کرد.

پس از قرارداد ترکمان‌چای و رفتن پاسکویچ، نایب‌السلطنه به‌تبریز بازگشت و به سر و سامان دادن اوضاع شهر که از سوی روسها نهب و غارت شده بود، پرداخت. روسها هنگام ترک تبریز تمام توپخانه و مهمات آن و نیز تفنگهای سربازان را که در حدود ۲۵ هزار قبضه بود، مصادره کردند و با خود بردند. همچنین نزدیک به ۶ هزار خانوار ارمنی را به آن سوی ارس کوچاندند (جهانگیرمیرزا، ۱۱۴). عباس میرزا آن گروه از تبریزیان را که با روسها همکاری کرده بودند، بخشید (همو، ۱۱۳).

در ۱۲۴۶ق عباس‌میرزا تبریز را برای فرو نشاندن ناآرامیهای یزد ترک کرد (هدایت، رضاقلی، ۷۳۷- ۷۳۸؛ جهانگیرمیرزا، ۱۴۳؛ همبلی، «ایران»، ۱۶۶) و دیگر به تبریز بازنگشت. در مدت غیبت او، پسرش، فریدون میرزا با عنوان نایب و جانشین‌ با راهنمایی میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام و نیز به کمک محمدخان زنگنه، امیرنظام که مورد اعتماد ولی‌عهد بود، ادارۀ امور شهر تبریز را برعهده داشت (همان، ۱۶۷؛ ورنر، ۶۰). عباس میرزا پس از یزد مأموریت خراسان یافت و در ۱۲۴۹ق / ۱۸۳۳م در آنجا درگذشت (جهانگیرمیرزا، ۱۸۵- ۱۸۶؛ همبلی، همانجا).

فتحعلی‌شاه پس از درگذشت عباس‌میرزا، محمدمیرزا، پسر وی را که در خراسان همراه پدر بود، به ولی‌عهدی (نک‌ : سپهر، محمدتقی، ۱ / ۵۱۳) و حکومت آذربایجان برگزید و روانۀ تبریز کرد (ورنر، نیز همبلی، همانجاها). محمدمیرزا در محلی میان میانه و اوجان (بستان‌آباد) از سوی برادران خود، محمدخان امیرنظام و وزیر مختار روس استقبال شد (جهانگیر میرزا، ۲۱۳) و چند روز بعد، در ۳ ربیع‌الاول ۱۲۵۰ق / ۱۰ ژوئیۀ ۱۸۳۴م به تبریز رسید (ورنر، همبلی، همانجاها). پس از ورود ولی‌عهد جدید به تبریز به سبب احتکار، قیمت گندم بالا رفته، و بلوای نان به وجود آمده بود. وی به سرعت آن را خاموش، و موضوع را حل کرد (ورنر، همانجا) و برای جلوگیری از شورش برادرانش هر یک را به حکومت یکی از شهرهای آذربایجان برگماشت (جهانگیرمیرزا، ۲۱۰-۲۱۲).

دوران ولایت‌عهدی محمدمیرزا دیری نپایید، زیرا فتحعلی‌شاه در ۱۹ جمادی‌الآخر ۱۲۵۰ق / ۲۳ اکتبر ۱۸۳۴م درگذشت (سپهر، محمدتقی، ۱ / ۵۱۸؛ جهانگیرمیرزا، ۲۱۹). چون این خبر به تبریز رسید، روحانیان تبریز مانند میرزا احمد مجتهد، میرزا علی اصغر شیـخ‌الاسلام و نیـز برخـی دیگـر از علمـا ــ کـه وزرای مختار روسیـه و انگلستان آنها را همراهـی می‌کردند ــ نزد ولی‌عهد رفتند و ضمن عرض تسلیت، او را به اعلام سلطنت دعوت کردند (سپهر، محمدتقی، ۲ / ۶۰۸). آن‌گاه ولی‌عهد در ۷ رجب ۱۲۵۰ در شهر تبریز بر تخت نشست و پادشاهی خود را اعلام نمود و سکه ضرب کرد (همو، ۲ / ۶۰۹؛ جهانگیرمیرزا، ۲۲۵-۲۲۶) و پس از آن، رهسپار تهران شد (نک‌ ‌: سپهر، محمدتقی، ۲ / ۶۱۲ ببـ ).

پس از رفتن محمدشاه به تهران، فریدون میرزا بار دیگر با همان عنوان نایب‌الایاله به حکمرانی آذربایجان منصوب شد و محمدخان امیرنظام نیز که امین و معتمد شاه بود، به ملازمت وی گماشته شد (جهانگیرمیرزا، ۲۲۶؛ نادرمیرزا، ۲۴۶؛ سپهر، محمدتقی، ۲ / ۶۱۲). پس از مدتی، فریدون میرزا به تهران فراخوانده شد و قهرمان میرزا به حکومت آذربایجان رسید. وی که فرزند هشتم عباس‌میرزا بود، تا هنگام درگذشت در ۱۲۵۷ق / ۱۸۴۱م (نادر‌میرزا، ۲۴۶- ۲۴۷)، با حسن سلوک در تبریز فرمان راند. او فوجی نظامی مرکب از جوانان تبریز تشکیل داد و آن را قهرمانیه نامید (همانجا).

پس از قهرمان‌میرزا، بهمن‌میرزا، برادر دیگر شاه به حکومت آذربایجان منصوب شد (همو، ۲۴۷). او برای سامان دادن اوضاع آذربایجان به‌ویژه پس از در گذشت امیرنظام بسیار کوشید (همانجا؛ جهانگیرمیرزا، ۲۸۶؛ ورنر، ۶۱) و به نوشتۀ نادرمیرزا (همانجا)، «به روزگار او نعمت نیک ارزان بود و همۀ ملک به امن و فراغت بود». سرانجام در ۱۲۶۳ق / ۱۸۴۷م بهمن‌میرزا، به سبب بدگمانیهایی که نسبت به او در براندازی سلطنت محمدشاه وجود داشت، به تهران آمد و به سفارت‌خانۀ روسیه پناهنده شد (جهانگیرمیرزا، ۳۰۶- ۳۰۹؛ سپهر، محمدتقی، ۲ / ۹۰۲- ۹۰۷).

پس از برکناری بهمن‌میرزا، ناصرالدین‌میرزا ولی‌عهد (جهانگیرمیرزا، ۲۴۹) با عنوان فرماندار جدید آذربایجان رهسپار تبریز شد (همو، ۳۰۸؛ سپهر، محمدتقی، ۲ / ۹۰۷- ۹۰۸). ناصرالدین میرزا در اواسط زمستان ۱۲۶۳ق به تبریز رسید و به رغم زمستانی سرد و سخت، از سوی مردم تبریز با شکوه تمام استقبال شد (همانجا؛ جهانگیرمیرزا، ۳۰۹؛ نادرمیرزا، ۲۴۹-۲۵۰). وی نیز مانند پدر اقامتی کوتاه در تبریز داشت؛ زیرا با درگذشت محمدشاه در ۱۲۶۴ق، به تهران بازگشت (سپهر، محمدتقی، ۲ / ۹۱۵، ۹۲۰-۹۲۱). یکی از رویدادهای مهم دوران اقـامت ناصرالدین میرزا در درگیری برخـی از مردم ــ که نادر میرزا (ص ۲۴۹) آنها را «اشرار و الواط» نامیده است (سپهر، محمدتقی، ۲ / ۹۰۷- ۹۰۸) ــ با مسیحیان و ارامنۀ تبریز بود. آنان به محلات ارامنه هجوم آوردند و ‌خانه‌های آنها را غارت کردند؛ این شورش و غوغا با درایت و سیاست میرزا تقی‌خان وزیر نظام خاموش شد و اموال ارامنه به آنان مسترد گردید (همو، ۲ / ۹۰۸- ۹۰۹؛ جهانگیرمیرزا، ۳۰۸- ۳۰۹؛ نادرمیرزا، همانجا).

خبر درگذشت محمدشاه توسط مادر ولی‌عهد و همچنین فرستادگان وزرای مختار دو دولت روس و انگلیس به کنسولگریهای مقیم خود در تبریز، به ولی‌عهد اطلاع داده شد (جهانگیر میرزا، ۳۱۵-۳۱۶، ۳۲۴-۳۲۵؛ سپهر، محمدتقی، ۳ / ۹۶۱). با درگذشت محمدشاه، ناصرالدین میرزا در ۱۴ شوال ۱۲۶۴ در تبریز بر تخت پادشاهی نشست (همو، ۳ / ۹۶۲؛ جهانگیر میرزا، ۳۲۵-۳۲۶) و در ۱۹ شوال همان سال، رهسپار تهران شد (سپهر، محمدتقی، ۳ / ۹۶۴).

ناصرالدین‌شاه هنگام ترک تبریز ملک قاسم‌میرزا، فرزند فتحعلی‌شاه را به حکمرانی آذربایجان گماشت (نادر میرزا، ۲۴۹؛ جهانگیرمیرزا، ۳۲۶). ملک‌قاسم میرزا شخصی خلیق و با فرهنگ بود. او به زبانهای انگلیسی و فرانسوی گفت‌وگو می‌کرد (نادرمیرزا، ۲۴۹-۲۵۰) و بدین‌سبب، با هیئتهای سیاسی اروپایی مقیم تبریز و نیز دیگر غربیانی که به تبریز می‌آمدند، ارتباط نزدیک داشت (ورنر، ۱۲۶).

یکی از رویدادهای دوران حکومت ملک قاسم میرزا درگیری شاگردان شیخ احمد احسایی ــ که با فتوای میرزا احمد مجتهد تکفیر شده بودند ــ با تبریزیان بود که با درایت او آن غائله خاموش شد (اعتمادالسلطنه، المآثر...، ۱ / ۶۲؛ سپهر، محمدتقی، ۳ / ۱۰۳۷؛ ورنر، ۱۲۷). چنین به نظر می‌رسد که او تا ۱۲۶۵ق حکمران‌آذربایجان بوده است. در همین‌سال حمزه میرزا ، پسر بیست‌ویکم عباس‌میرزا (نک‌ ‌: نادرمیرزا، ۲۴۹-۲۵۰، ۲۵۲)، با لقب حشمت‌الدوله به حکومت آذربایجان رسید. وی پس از ورود به تبریز به انتظام امور شهر و ایالت پرداخت (جهانگیرمیرزا، ۳۳۸؛ سپهر، محمدتقی، ۳ / ۱۰۴۰- ۱۰۴۱). وزارت او را میرزا محمد مستوفی، پسر قوام‌الدوله برعهده داشت (همانجا). مهم‌ترین واقعۀ زمان حاکمیت حشمت‌الدوله در تبریز، صدور حکم قتل باب (نک‌ : ه‌ د، بابیه) و اعدام او ست (سپهر، محمدتقی، ۴ / ۱۰۷۵)؛ سنگ‌فرش کردن معابر تبریز نیز از اقدامات عمرانی او به‌شمار می‌رود (اعتمادالسلطنه، همان، ۱ / ۹۰).

مظفرالدین میرزا، پسر ناصرالدین‌شاه در ۱۲۷۷ق به حکمرانی آذربایجان منصوب شد (همان، ۱ / ۵۳؛ نادرمیرزا، ۲۵۶). از آنجا که وی خردسال بود، عزیزخان مکری سردار کل، امور جاری حکومتی را انجام می‌داد و صاحب دیوان نیز کارهای پیشکاری را برعهده داشت. در ۱۲۷۸ق، مظفرالدین میرزا به ولی‌عهدی انتخاب شد. مراسم رسمی ولایت‌عهدی با اعطای فرمان و نشان از جانب شاه، با برپایی جشن و سرور در تبریز برگذار شد (همانجا). در دوران ولی‌عهدی طولانی مظفرالدین میرزا در تبریز اقدامات فرهنگی و آموزشی چندی به‌عمل آمد.

ناصرالدین‌شاه در ۱۷ ذیقعدۀ ۱۳۱۳ق / ۳۰ آوریل ۱۸۹۶م در آستانۀ برپایی جشن پنجاهمین سال سلطنت خود، در زاویۀ حضرت عبدالعظیم، توسط میرزا رضا کرمانی کشته شد (ناظم‌الاسلام، ۱ / ۱۲۸؛ کدی، ۱۹۹؛ هدایت، مهدی‌قلی، ۷۷). مظفرالدین میرزا روز بعد از درگذشت پدرش، در دارالسلطنۀ تبریز رسماً بر تخت نشست (افضل‌الملک، ۹) و سلطنت خود را اعلام داشت (همانجا؛ براون، انقلاب...، ۶۰)؛ سپس در ۴ ذیحجۀ ۱۳۱۳ رهسپار تهران شد (افضل‌الملک، ۱۵-۱۶).آن‌گاه محمدعلی میرزا‌، پسر مظفرالدین‌شاه که در ۱۲۸۹ق در تبریز متولد شده بود (بامداد، ۳ / ۴۳۳) و از ۱۲ سالگی نزد پدر در تبریز می‌زیست و ریاست قشون آذربایجان را با لقب سردار کل برعهده داشت، در ۱۳۱۳ق به ولی‌عهدی و صاحب‌اختیاری آذربایجان انتخاب شد (ناظم‌الاسلام، ۱ / ۲۷۷؛ افضل‌الملک، ۲۹). میرزا علی‌خان امین‌الدوله نیز به وزارت و پیشکاری آذربایجان، و بهاءالدوله امیرتومان به ریاست کل قشون آذربایجان منصوب و رهسپار تبریز شدند (همو، ۳۰).

محمدعلی میرزا در دوران ولی‌عهدی‌اش در تبریز ادارۀ «خفیه‌نویس و راپورتچی» ترتیب داد (ناظم‌اسلام، همانجا). ناشایست‌ترین رویداد زمان ولایت‌عهدی او اعدام ۳ تن از آزادی‌خواهان ایرانی مقیم عثمانی به‌نامهای شیخ احمد روحی، میرزا آقاخان کرمانی و میرزا حسن خان خبیرالملک است. آنان به اتهام رابطه با سیدجمال‌الدین اسدآبادی و شرکت در قتل ناصرالدین‌شاه دستگیر، و به ایران فرستاده شده بودند که به دستور محمدعلی میرزا در خانۀ اختصاصی‌اش زیردرخت نسترن سر بریده شدند (کسروی، تاریخ مشروطه...، ۱۳۶-۱۴۰). گویند ولی‌عهد شخصاً در مراسم اعدام آنها حضور داشته است (ناظم‌الاسلام، ۱ / ۱۴- ۱۵؛ نک‌ ‌: کسروی، همانجا؛ براون، همان، ۹۲؛ کدی، همانجا).

مظفرالدین‌شاه در واپسین ماههای زندگی خود فرمان مشروطه را صادر نمود و دست‌خط تکمیلی آن را در ۱۴ جمادی‌الآخر ۱۳۲۴ق / ۵ اوت ۱۹۰۶م، امضا کرد (ناظم‌الاسلام، ۱ / ۵۵۱-۵۵۲، ۵۵۸؛ کسروی، همان، ۱۱۹-۱۲۰؛ ملک‌زاده، ۲ / ۳۷۹-۳۸۰). برپایۀ آن فرمان، مقرر شده بود تا مقدمات برگذاری انتخابات دارالشورى فراهم آید، اما پس از گذشت یک‌ماه‌واندی از صدور فرمان، هنوز آثاری از آن در تبریز دیده نمی‌شد. به همین سبب، روز چهارشنبه ۲۹ رجب ۱۳۲۴ق / ۱۸ سپتامبر ۱۹۰۶م شماری از ائمۀ جماعات، سادات و دیگر مردم به کنسول‌خانۀ انگلیس در تبریز رفتند و طی تلگرافی به تهران اجرای مفاد فرمان مشروطیت در تبریز را خواستار شدند (ناظم‌الاسلام، ۱ / ۶۱۶) و از ولی‌عهد خواستند که مشروطیت سلطنت و تأسیس مجلس شورای ملی را بپذیرد (کسروی، همان، ۱۵۸-۱۶۳).

مقاومت و پایداری مردم تبریز و اجتماعات هر روزۀ آنها (ناظم‌الاسلام، ۱ / ۶۲۰- ۶۲۵) باعث شد تا به‌رغم مخالفتهای محمدعلی میرزا ولی‌عهد، دست‌خط مظفرالدین شاه به اهالی آذربایجان مبنی بر برگذاری انتخابات و عفو عمومی صادر گردد (همو، ۱ / ۶۲۶-۶۲۷؛ کسروی، همان، ۱۶۲-۱۶۴). در ۸ شعبان ۱۳۲۴ تبریزیان با شنیدن این خبر و حصول اطمینان، شهر را آذین بستند و شادمانی کردند (نک‌ : ناظم‌الاسلام، ۱ / ۶۲۶-۶۳۰؛ کسروی، همان، ۱۵۳-۱۶۷؛ ملک‌زاده، ۲ / ۳۹۳- ۳۹۵). پس از این اتفاقات مشروطه در همه جا آشکار شد و به همۀ شهرها ابلاغ گردید و نظام‌نامۀ انتخابات فرستاده شد (کسروی، همان، ۱۶۷) و بدین‌سان، مشروطه را تهران پدید آورد، اما پیشرفت آن را تبریز بر عهده گرفت (همان، ۱۲۷). گروهی از مشروطه‌خواهان تبریز پس از این جریانات برای پاسداری از مشروطه، مرکزی تشکیل دادند که به «مرکز غیبی» معروف گردید (همان، ۱۶۷).

سرانجام، بخش اول قانون اساسی به امضای مظفرالدین‌شاه و محمدعلی میرزا ــ که در این هنگام به سبب وخامت حال پادشاه در تهران به سر می‌برد ــ رسید (ملک‌زاده، ۲ / ۴۰۸-۴۱۰؛ نوایی، ۱۱۳؛ براون، انقلاب، ۱۳۷- ۱۳۸؛ کسروی، تاریخ مشروطه، ۱۸۷). ۱۰ روز پس از امضای قانون اساسی در ۱۴ ذیقعدۀ ۱۳۲۴ مظفرالدین شاه درگذشت (نوایی، همانجا؛ ملک‌زاده، ۲ / ۴۱۱؛ کسروی، همان، ۱۹۸) و محمدعلی میرزا به جای پدر به سلطنت رسید و در ۴ ذیحجۀ همان سال تاج‌گذاری کرد (همانجاها؛ نیز نک‌ : کسروی، همان، ۲۰۱-۲۰۲). وی از همان آغاز سلطنت به مخالفت با مشروطه پرداخت؛ به خصوص از آنجا که تبریز را خوب می‌شناخت و می‌دانست که مردم تبریز به او اطمینان ندارند. وی با انجمن تبریز که کانون آزادی‌خواهان بود، به مخالفت برخاست (ملک‌زاده، ۲ / ۴۱۱-۴۱۳ بب‌ ‌؛ کسروی، همان، ۱۹۸) و آن‌گاه اعتبار حقوقی و سیاسی فرمان مشروطه و امضای قانون اساسی را زیر سؤال برد و آن را به دورۀ بیماری و ناهشیاری مظفرالدین‌شاه منسوب دانست و مخدوش خواند و از پزشک معالج تأیید آن را خواستار شد، اما موفق نگردید (آدمیت، ۲ / ۳۱). مخالفت وی با برقراری مشروطه با عنوانها و دستاویزهای گوناگون همچنان ادامه داشت، و سرانجام در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ق / ۲۳ ژوئن ۱۹۰۸م با به گلوله بستن مجلس به این هدف خـود ــ هرچند گذرا ــ نایل آمد (نک‌ ‌: کسروی، همان، ۶۳۱ بب‌ ؛ ملک‌زاده، ۴ / ۷۰۹ بب‌ ؛ براون، همان، ۲۱۳؛ آدمیت ۲ / ۳۳۷ بب‌ ؛ کدی، ۲۰۵).

از چند روز پیش از کودتا با رسیدن خبرهای ناگوار از تهران، تبریزیان برای دفاع از مشروطه به اجتماع در خیابانها و سازمان‌دهی نیروهای مسلحی به نام مجاهدان پرداختند (ملک‌زاده، ۴ / ۷۲۷). در همان روزِ به توپ بسته شدن مجلس، نیروهای دولتی در تبریز جنگ را آغاز کردند و بر سر مجاهدان تاختند (کسروی، همان، ۶۷۶).

مجاهدان تبریزی به رهبری ستارخان و باقرخان به مقابله با نیروهای دولتی به‌پا خاستند (کدی، ۲۰۳). اگرچه در آغاز، برخی از رزمندگان از مقاومت نومید شدند و سلاح بر زمین گذاردند، اما ایستادگی و دلیری ستارخان و یارانش بار دیگر روح مبارزه را به محلات تبریز بازگرداند (کسروی، همان، ۶۹۰-۶۹۳؛ براون، همان، ۲۶۸- ۲۶۹). در این اوضاع، مخبرالسلطنه از حکومت آذربایجان معزول شد، یا به قول خودش استعفا کرد و احضار شد (هدایت، مهدی‌قلی، ۱۷۴؛ ملک‌زاده، ۵ / ۹۴۳) و عین‌الدوله به جای او منصوب گشت (همانجاها). وی ابتدا با نمایندگان مشروطه‌خواهان به گفت‌وگو پرداخت، اما چون نتیجه‌ای در برنداشت (ملک‌زاده، ۵ / ۹۶۲-۹۶۴)، با نیرویی که همراه داشت، شهر را محاصره کرد. در نتیجۀ این محاصره چنان قحط‌ و نایابی پدید آمد که عده‌ای جان باختند (براون، همان، ۲۶۹).

داستان قحط آن‌چنان بالا گرفت که سفیران روس و انگلیس برای قطع محاصره و ورود خواربار به تبریز، نزد محمدعلی‌شاه میانجیگری کردند که مؤثر نیفتاد و سرانجام، مقدمات ورود سپاهیان روس را که در جلفا منتظر بودند، فراهم آورد (کسروی، همان، ۹۰۲). اگرچه محمدعلی‌شاه بعداً با درخواست سفیران موافقت کرد و باز کردن راهها را دستور داد (همان، ۹۰۵)، اما نیروهای روسیه در ۸ ربیع‌الاول ۱۳۲۷ق / ۳۰ مارس ۱۹۰۹م، به بهانۀ حفاظت از جان اقلیتهای دینی و کنسولگریها و رساندن خواربار به شهر به فرماندهی ژنرال سنارسکی (زنارسکی) وارد تبریز شد (براون، نامه‌هایی...، ۴۱؛ مینورسکی، تاریخ، ۷۴). از سوی دیگر، با سر فرود آوردن دوبارۀ محمدعلی‌شاه به مشروطه، تبریز پس از ۱۱ ماه مقاومت و جنگ، به دلخواه خود که بازگشت مشروطه بود، رسید (کسروی، همان، ۹۰۶). روسها به رغم تعهدشان مبنی بر عقب‌نشینی و ترک ایران به محض عادی شدن اوضاع و نیز تعهدشان مبنی بر عدم ورود به شهر، نه‌تنها تبریز را ترک نکردند، بلکه وارد آنجا شدند و در خانۀ بصیرالسلطنه در کنار انجمن جای گرفتند و به‌بهانه‌های گوناگون برای مردم مزاحمت فراهم ‌کردند (کسروی، تاریخ هجده ساله...، ۳۶-۳۷؛ ملک‌زاده، ۶ / ۱۳۰۱). آنان در خلع سلاح مجاهدان و برچیده شدن سنگرها که انجمن دستور داده بود، بدون مجوز مداخله کردند و حتى درصدد دستگیری ستارخان (سردار ملی) و باقرخان (سالار ملی) برآمدند (همو، ۶ / ۱۳۰۲-۱۳۰۳) و بیرون رفتن این دو از شهر را خواستار شدند. ستارخان و باقرخان نیز برای جلوگیری از بهانۀ روسها، به دعوت تهران رهسپار آنجا شدند (نک‌ ‌: کسروی، همان، ۱۱۱-۱۱۳؛ ملک‌زاده، ۶ / ۱۳۱۴- ۱۳۱۹).

محمدعلی‌شاه که پس از خلع از سلطنت به روسیه رفته بود (کسروی، همان ۶۰-۷۰)، در ۲۱ رجب ۱۳۲۹ وارد ایران شد و با همراهانش در قمیش تپه استقرار یافت (ملک‌زاده، ۶ / ۱۳۸۵). تبریزیان با شنیدن این خبر بار دیگر به پا خاستند و به دستور انجمن تبریز، آمادگی خود را برای دفاع از کیان مشروطه اعلام داشتند (همو، ۶ / ۱۳۹۵؛ کسروی، همان، ۱۷۵-۱۷۶). در این میان، مخبرالسلطنه که حکومت جدید وی را به فرمانفرمایی آذربایجان برگزیده بود و در تبریز ادارۀ امور را در دست داشت (ملک‌زاده، ۶ / ۱۲۴۷)، بار دیگر معزول شد (هدایت، مهدی‌قلی، ۲۲۵) و امان‌الله میرزا کفالت ایالت را برعهده گرفت (همانجا).

فشار روزافزون نیروهای روسی مقیم تبریز، مردم را به خیزش در برابر آنان واداشت و تظاهرات برضد آنان آغاز گردید. دولت با شنیدن این خبر عین‌الدوله را به حکومت آذربایجان منصوب کرد. وی نیز امامقلی میرزا را به نیابت از خود به ادارۀ امور گماشت (ملک‌زاده، ۶ / ۱۳۹۶؛ کسروی، همان، ۱۷۷- ۱۷۸). روسها که در پی بهانه بودند، درگیری میان سربازان خود با مأموران شهربانی را دست‌آویز ساختند و ساختمانهای دولتی، از جمله شهربانی را محاصره کردند و بسیاری از آزادی‌خواهان و از آن میان، میرزا علی‌ ثقةالاسلام را بازداشت کردند و در عاشورای ۱۳۳۰ق وی را همراه با ۷ تن دیگر به دار آویختند (نک‌ : همان، ۳۰۹-۳۲۱؛ ملک‌زاده، ۷ / ۱۵۲۵- ۱۵۳۵؛ براون، نامه‌هایی، ۸۲- ۸۶؛ هدایت، مهدی‌قلی، ۲۴۱). در این میان، امان‌الله میرزا ضیاءالدوله که کفیل ایالت بود و مردی آزاده و مشروطه‌خواه به شمار می‌آمد، خودکشی کرد (براون، همان ۱۲۴؛ ملک‌زاده، ۷ / ۱۵۵۳؛ کسروی، همان، ۳۸۱- ۳۸۲).

پس از اعدام آزادی‌خواهان، صمدخان شجاع‌الدوله که در باسمنج بود، وارد تبریز شد و دست به فجایع بسیاری زد (نک‌ : همان، ۳۲۳ بب‌ ؛ ملک‌زاده، ۷ / ۱۵۳۶- ۱۵۳۷). با ورود او بار دیگر بساط خودکامگی گسترده شد؛ مدارس جدید بسته شدند و نیز تدریس علوم جدید از برنامۀ درسی مدارس حذف شد (نوایی، ۲۶۶). دولت برای جلوگیری از اعمال شجاع‌الدوله، محمدولی‌خان تنکابنی سپهدار را به فرمانفرمایی آذربایجان گماشت (کسروی، همان، ۴۰۹-۴۱۰). با آمدن او به تبریز اوضاع اندکی آرام گرفت (همان، ۵۵۱).

در جنگ جهانی اول دولت ایران اعلام بی‌طرفی کرد (۱۳۳۲ق / ۱۹۱۴م) (سپهر، احمدعلی، ۸۹). دولت عثمانی پس از ورود به جنگ، وجود نیروهای روسی در آذربایجان را بهانه قرارداد و بی‌طرفی‌ایران را نقض کرد و مقدمات حمله به ایران را فراهم ساخت؛ چنان‌که، یک‌تیپ از سپاهیان خود به ‌فرماندهی‌ خلیل‌بیک را به‌تبریز فرستاد (کارال، IX / ۴۱۹). در این‌ هنگام، مجاهدانی نیز که از ایران به خاک عثمانی فرار کرده بودند، همراه با کردها برای جنگ با روسها با کمک و راهنمایی افسران عثمانی از ساوجبلاغ (مهاباد امروزی) راهی مراغه و تبریز شدند (کسروی، همان، ۶۰۰؛ مینورسکی، تاریخ، ۷۶). روسها نیز با آوردن نیرویی تازه‌نفس که فرماندهی آنها را ژنرال چرنوزویف برعهده داشت، موقعیت خود را استحکام بخشیدند (کسروی، همانجا). جنگ روسیه و عثمانی در منطقۀ ساری قمیش در قارص در ۱۳۳۳ق / ۱۹۱۵م و پیروزی نخستین عثمانیها (نک‌ : کارال، IX / ۴۱۸-۴۲۴ ؛ دانشمند، IV / ۴۲۷)، موجب عقب‌نشینی روسها از تبریز و آذربایجان شد (کسروی، همان، ۶۰۲-۶۰۴؛ مینورسکی، همانجا) و در پی آن، نیروهای عثمانی در ۲۵ صفر ۱۳۳۳ق / ۱۲ ژانویۀ ۱۹۱۵م وارد تبریز شدند (کارال، IX / ۴۹۰ )، اما با شکست شدید عثمانیها در جبهۀ ساری قمیش (همو، IX / ۴۲۰-۴۲۴؛ دانشمند، IV / ۴۲۷- ۴۲۸)، بار دیگر روسها به تبریز آمدند (کسروی، همان، ۶۰۴).

روسها پس از آن راه‌آهن جلفا ـ تبریز را ــ که امتیاز آن را پیش‌تر به دست آورده بودند ــ احداث کردند و خط فرعی آن را تا بندر شرفخانه در کنار دریاچۀ ارومیه امتداد دادند و انبارهای مهمات در آنجا ساختند (همان، ۶۷۲). با وقوع انقلاب ضدسلطنتی در روسیه، سربازان روسی از ایران فراخوانده شدند (سپهر، احمدعلی، ۴۵۲). دولت جدید شوروی، امتیازاتی را که تزارها از ایران به دست آورده بودند، برطبق مفاد عهدنامۀ مودت مورخ ۲۶ فوریۀ ۱۹۲۱ لغو کردند (مهدوی، ۲۰۶-۲۰۷) و مؤسسات روسی در ایران مانند راه ‌آهن جلفاـ‌تبریز و راه شوسۀ بندر انزلی و جز آن را به ایران واگذاردند (همانجا؛ سپهر، احمدعلی، ۴۵۳).

با احضار سپاه روسیه، عثمانیها به مرزهای ایران نزدیک شدند. این مسئله موجب شد که کنسولهای مقیم تبریز این شهر را ترک گویند و آن‌گاه سپاه عثمانی به فرماندهی ژنرال علی احسان وارد تبریز شد. آنان والی را عزل کردند و مجدالسلطنه را به فرماندهی آذربایجان برداشتند (کسروی، همان، ۷۴۷- ۷۴۸؛ مینورسکی، تاریخ، ۷۹-۸۰).

قیام شیخ محمد خیابانی در ۱۶ رجب ۱۳۳۸ق / ۵ آوریل ۱۹۲۰م از دیگر رویدادهای مهم این دوره است و در همین هنگام بود که آزادی‌خواهان و یاران نزدیک خیابانی پیشنهاد کردند که چون آذربایجان در راه مشروطه کوششها کرده، و آزادی را برای ایران به ارمغان آورده است، نام آن به «آزادیستان» تغییر یابد؛ زیرا پس از برافتادن نظام سلطنتی در روسیه، ترکی‌زبانان قفقاز در باکو و پیرامون آن جمهوری‌ای پدید آورده، و نام «جمهوری آذربایجان» بر آن نهاده بودند، به این امید که آذربایجان راستین را از ایران جدا سازند و بر قلمرو خود بیفزایند. اما آذربایجانیان که از این نام‌گذاری قفقازیان و هدف آنان ناخرسند و رنجیده‌خاطر بودند، درصدد مقابله با این تغییر نام برآمدند (کسروی، همان، ۸۶۵ - ۸۸۱؛ اتابکی، ۶۲). سرانجام، خیابانی در زمان استانداری مخبرالسلطنه هدایت در ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ در تبریز کشته شد (کسروی، همان، ۸۹۲-۸۹۳).

از اتفاقات دیگر در این عصر خیزش ژاندارمهای مستقر در پادگان بندر شرفخانه است. گروهی از افراد و افسران ژاندارم در ۱۰ بهمن ۱۳۰۰ به فرماندهی ماژور (سرگرد) ابوالقاسم لاهوتی به سوی تبریز حرکت کردند. آنها دو روز بعد در ۱۲ بهمن ۱۳۰۰ تبریز را بدون آنکه با مقاومتی روبه‌رو شوند، تصرف، و مخبرالسلطنه هدایت، والی آذربایجان را بازداشت کردند. ژاندارمهای مستقر در تبریز نیز به آنها پیوستند، اما قزاقهایی که در باغ شمال بودند، از آنان پیروی نکردند. این قیام بیش از یک هفته دوام نیافت. پس از ورود نیروهای نظامی دولتی به تبریز، ژاندارمها پس از اندکی مقاومت پراکنده شدند. لاهوتی و شماری از اطرافیانش به شوروی پناه بردند و شهر تبریز دوباره به فرمان نیروهای دولتی درآمد (مکی، ۲ / ۱۱۱- ۱۱۸؛ هدایت، مهدی‌قلی، ۲۳۱-۲۳۴).

پس از فرو نشاندن قیام لاهوتی، مخبرالسلطنه معزول، و ادارۀ تبریز به امیرلشکر اسماعیل آقا امیرفضلی واگذار شد و سپس مصدق‌السلطنه (دکتر مصدق) به والیگری آذربایجان گماشته شد (مکی، ۲ / ۳۴). وی پس از آمدن به تبریز، مدتی کوتاه به رتق‌و‌فتق امور ایالتی پرداخت. در این میان، با توجه به سیاست سردار سپه که می‌خواست فرماندهان نظامی در حوزۀ مأموریت خود استقلال داشته، و تابع دستورات وزیر جنگ باشند، مصدق از سمت خود استعفا کرد (۲۱ تیر ۱۳۰۱) و سردار سپه بدون اینکه صلاحیت این کار را داشته باشد، حکم کفالت آذربایجان را به امان‌الله میرزا جهانبانی داد و پس از آن، وزارت کشور وی را استاندار آذربایجان کرد (همو، ۲ / ۱۰۸-۱۰۹، ۱۱۵-۱۱۶).

دورۀ پهلوی

پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و پس از روی‌کار آمدن سلسلۀ پهلوی، اقداماتی در جهت تغییر سیمای کالبدی شهر تبریز و تبدیل آن از یک شهر سنتی به شهری امروزی صورت گرفت که احداث خیابانهای جدید، ایجاد پارک و دیگر اقدامات زیربنایی از آن جمله‌اند.

در جریان جنگ جهانی دوم نیروهای متفقین برای دست‌یابی بـه راه خلیـج‌فـارس‌ ـ‌ قفقـاز بـرای فـرستادن تدارکـات به اتحاد شوروی، بی‌طرفی ایران در جنگ را نادیده گرفتند و در ۳ شهریور ۱۳۲۰ش / ۲۵ اوت ۱۹۴۱م، ایران را به اشغال خود درآوردند. دولت شوروی‌ با استقرار ۴۰ هزار تن نیروی نظامی ر مدت کمتر از یک ماه در نواحی شمالی ایران و از آن میان، آذربایجان و تبریز بر آن نواحی دست یافت که حاصل آن جز قحط، بیکاری، نایابی و گرانی کالاهای اساسی، بحران شدید اقتصادی و شیوع بیماریهای مسری در آن نواحی چیزی در بر نداشت (اتابکی، ۷۶، ۹۶-۹۷).

براساس اسناد رسمی موجود، شورویها در زمان چیرگی بر آذربایجان و تبریز برای تحت فشار قرار دادن دولت مرکزی ایران برای کسب امتیاز نفت شمال به تشکیل فرقۀ دموکرات آذربایجان مبادرت کردند تا در صورت عدم دست‌یابی به امتیاز نفت شمال، آذربایجان و دیگر نواحی شمالی کشور را از ایران جدا سازند. آنان برای همسو کردن تبریزیان و دیگر مردمان آذربایجان با خود، توسط عوامل فرقۀ دموکرات آذربایجان، به اعلام شعارهایی همچون اصلاحات ارضی و تقسیم زمینهای زراعی میان کشاورزان، رفع بیکاری، آبادانی شهرها، تأمین آب آشامیدنی برای مردم، بهبود وضع بهداشت عمومی و مانند آنها برخاستند و برای رسیدن به این اهداف بر اختلافات قومی و زبانی هم تکیه داشتند (نک‌ : حسنلی، ۴۴-۴۶، ۵۱-۵۳؛ «فرمان کمیتۀ دفاع...»، شم‌ ۹۱۶۸). سرانجام، در بهار ۱۳۲۵ش با بیرون رفتن نیروهای شوروی از آذربایجان، ارتش ایران در ۲۱ آذرماه ۱۳۲۵ وارد تبریز شد. پیش از رسیدن نیروهای مرکزی ایران به آذربایجان، سران فرقۀ دموکرات به شوروی رفتند و تشکیلات آنان برچیده شد (پورنظمی، ۱۷۶- ۱۷۸، ۱۸۴-۱۸۶).

شهر تبریز در مبارزات انقلاب اسلامی و پیروزی آن نقش و سهم مهمی داشته است که قیام مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ در مراسم برپایی چهلمین روز شهدای ۱۹ دی‌ماه شهرستان قم را می‌توان نام برد.

سوم ـ حیات فرهنگی

پیشینۀ مراکز آموزشی و فرهنگی

تبریز در گسترۀ تاریخ خود، از سدۀ ۷ق / ۱۳م یکی از مهم‌ترین مراکز علمی ایران بوده است. این شهر در دو سدۀ اخیر کانون تجددگرایی و ایجاد آموزش و فرهنگ نوین محسوب می‌شده است. در سدۀ ۷ق، در دوران فرمانروایی ایلخانیان، به‌ویژه در روزگار دو ایلخان‌بزرگ‌ ــ غازان‌خان و اولجایتو ــ در پرتو وجود وزیران‌دانشمندی چون جوینی و خواجه رشیدالدین فضل‌الله، دارالسلطنۀ تبریز مرکز و پایتخت قلمرو پهناور ایلخانیان، مرکز علوم و فنون و حرفه‌ها و تربیت اهل علم بوده است. وجود دو شهرک غازانیه و ربع رشیدی (رشیدیه) که در آنها مدارس و نهادهای آموزشی چندی برپا بوده است، دلیل روشنی بر این امر می‌تواند باشد. پیش از ایجاد آموزش نوین، تعلیم و تربیت جنبۀ همگانی نداشت و بیشتر در مکتب‌خانه‌ها صورت می‌گرفت. بعدها مدارس مخصوص طلاب علوم دینی دایر شد که در تبریز چند باب از آنها وجود داشت که برخی از آنها هم‌اکنون نیز دایرند.

آغاز تأسیس مدارس جدید در تبریز، به دورۀ ولی‌عهدی مظفرالدین میرزا در اواخر سدۀ ۱۳ق می‌رسد. نخستین مدرسۀ عالی در آذربایجان که دومین مدرسۀ عالی در سراسر ایران به شمار می‌آید، «مدرسۀ دولتی تبریز» است. این مدرسه که به نامهای «مظفری» و «دارالفنون تبریز» و «معلم خانه» هم خوانده می‌شد (امید، ۱ / ۲۹-۳۰، ۴۴؛ رئیس‌نیا، ایران...، ۱ / ۳۸)، در ۱۲۹۳ق، ۲۵ سال پس از تأسیس دارالفنون تهران دایر گردید (امید، ۱ / ۳۳). شمار دانشجویان این مدرسۀ عالی ۴۰ تا ۵۰ نفر بود که نیمی از آنان به صورت رایگان و شبانه‌روزی به تحصیل اشتغال داشتند (همو، ۱ / ۳۳-۳۴) و برنامۀ آموزشی آن نیز همانند دارالفنون تهران بود (اعتمادالسلطنه، المآثر، ۱ / ۱۵۷). این مرکز آموزشی حدود ۲۰ سال فعال بود و چنین به نظر می‌رسد که در ۱۳۱۴ق / ۱۸۹۶م تعطیل شده است (امید، ۱ / ۴۴-۴۶). دومین مدرسۀ جدید، پس از مدرسۀ مظفری، «مدرسۀ رشدیه» است که به همت میرزا حسن رشدیه در محلۀ «جبه‌خانه» در ۱۳۱۱ق رسماً افتتاح شد (همو، ۱ / ۴۶). اگرچه رشدیه از ۱۳۰۵ق به تأسیس مدرسه همت گماشت، اما با کارشکنیهای بسیاری مواجه شد و سرانجام، در ۱۳۱۱ق به مقصود خود نائل آمد (همانجا). افتتاح این مدرسه توجه و حمایت روشنفکران زمان، از جمله طالبوف و میرزا علی امین‌الدوله، پیشکار آذربایجان را به خود جلب کرد (همو، ۱ / ۴۶- ۴۸). «مدرسۀ لقمانیه»، یکی دیگر از نخستین مدارس تبریز در ۱۳۱۷ق افتتاح شد. این مدرسه که متوسطۀ کامل بود، توسط میرزا زین‌العابدین لقمان‌الممالک که پس از پایان تحصیلاتش در پاریس، به تبریز بازگشته بود، دایر شد و عده‌ای از دانشمندان آن زمان، مانند ادیب الممالک فراهانی و میرزا محمدعلی تربیت در آنجا تدریس می‌کردند (همو، ۱ / ۵۷- ۵۸).

در پی تأسیس ادارۀ معارف در تبریز در ۱۲۹۳ش (همو، ۱ / ۱۴۶-۱۴۷) زمینۀ تأسیس مدارس متوسطۀ دیگر نیز در تبریز فراهم شد. عباس لقمان ادهم، نخستین رئیس معارف با همیاری تنی چند از فرهنگ‌دوستان تبریز در جریان جنگ جهانی اول در ۱۲۹۵ش / ۱۹۱۶م مدرسۀ متوسطۀ تبریز را که به افتخار ولی‌عهد، محمدحسن میرزا، «مدرسۀ محمدیه» خوانده شد، بنیاد نهاد. این مدرسه همانند دیگر مدارس تبریز در تحولات سیاسی ـ ‌فرهنگی تبریز در سالهای بعد نقش مهمی ایفا کرد (رئیس‌نیا، «مدرسه...»، ۹). مدرسۀ محمدیه در ۱۳۱۳ش هم‌زمان با برگذاری مراسم هزارۀ فردوسی، دبیرستان فردوسی نامیده شد که هم‌اکنون نیز به همین نام خوانده می‌شود (همو، ۲۱).

بجز مدارس یاد شده، در تبریز مدارس خارجی نیز دایر بوده است. این مدرسه‌ها به دو فرقه از مسیحیان کاتولیک و پرُتستان اختصاص داشت. روسها نیز پیش از مشروطه مدرسه‌ای در تبریز داشتند (امید، ۱ / ۸۹- ۹۰). نخستین مدرسه به سبک اروپایی در ۱۲۵۴ق توسط پدر بوره، روحانی کاتولیک در تبریز دایر شد (ورنر، ۹۲). او می‌خواست از این طریق ایرانیان را با فرهنگ اروپاییان آشنا سازد؛ زبان آموزش در این مدرسه فرانسوی بود، اما به سبب تعصبات مذهبی، مدرسۀ او به اهدافش نرسید (فلاندن، ۷۷- ۷۸؛ ورنر، همانجا). پرتستانهای آمریکایی نیز در ۱۳۰۱ق / ۱۸۸۴م مدرسۀ مِموریال را دایر کردند. در این مدرسه بجز مسیحیان شماری از مسلمانان هم به تحصیل می‌پرداختند (امید، همانجا). ارمنیان تبریز نیز مدرسه‌ای داشتند که احتمالاً در ۱۲۵۰ق بنیاد یافته بود. ناصرالدین شاه قاجار در ۱۲۸۲ق برای این مدرسه که بعدها صبا نامیده شد، مستمری برقرار ساخت (همو، ۱ / ۹۳). این مدرسه هم‌اکنون به نام دبیرستان اسدی دایر است (تحقیقات میدانی). همچنین دارالمعلمین و دارالمحصلات که در ۱۳۰۵ش، و پس از آن، دانشسرای دختران (۱۳۱۲ش) و پسران (۱۳۱۳ش) تأسیس یافت، از دیگر مراکز آموزشی تبریز بودند (مشکور، ۳۱۶- ۳۱۷).

اگر تأسیس دارالفنون تبریز یا مدرسۀ مظفری را آغاز آموزش عالی در تبریز بدانیم، از ۱۲۹۳ق، مؤسسۀ آموزش عالی در تبریز دایر بوده است، اما دانشگاه به مفهوم جدید آن در ۱۳۲۵ش در دورۀ حاکمیت فرقۀ دموکرات، با حمایت شورویها به‌نام دانشگاه آذربایجان (آذربایجان یونیورسیته‌سی) بنیاد نهاده شد (حسنلی، ۱۱۶؛ مشکور، ۳۲۳). پس از بیرون رفتن نیروهای‌ شوروی از آذربایجان و بر افتادن تشکیلات فرقۀ دموکرات، دانشگاه تبریز با تصویب‌نامۀ دولت مرکزی در آبان‌ماه ۱۳۲۶ رسماً به‌نام دانشگاه تبریز تأسیس شد و آغاز به کار کرد. دانشگاه تبریز یکی از کهن‌ترین مراکز آموزش عالی و دومین دانشگاه ایران پس از دانشگاه تهران است و هم‌اکنون نیز از دانشگاههای بزرگ و مهم کشور به شمار می‌آید. این دانشگاه در آغاز با دو دانشکدۀ ادبیات و پزشکی کار خود را آغاز کرد و در سالهای بعد، به تدریج گسترش و توسعه یافت. در ۱۳۶۲ش، رشته‌های وابسته به علوم پزشکی از دانشگاه تبریز منتزع، و با عنوان دانشگاه علوم پزشکی به فعالیت پرداخت. این دانشگاه شامل دانشکده‌های پزشکی، داروسازی، دندان‌پزشکی، بهداشت و تغذیه، توان‌بخشی، مامایی و پرستاری و نیز بیمارستانها و واحدهای‌تابعه است (همو، ۳۲۳- ‌۳۲۸؛‌«دانشکده[۱]...»، ۳). دانشگاه تبریز نیز شامل دانشکده‌های ادبیات فارسی و زبانهای خارجی، علوم انسانی و اجتماعی، علوم تربیتی و روان‌شناسی، کشاورزی، شیمی، فیزیک، ریاضی، علوم طبیعی و دانشکدۀ فنی است (مشکور، همانجا). بجز دانشگاه تبریز دانشگاههای دیگری همچون دانشگاه سهند، تربیت معلم، پیام نور، علمی ـ کاربردی، دانشگـاه آزاد اسلامـی واحد تبریز ــ که در ۱۳۶۲ش تأسیـس‌ گردید و یکی از واحدهای بزرگ دانشگاه آزاد اسلامی است ــ و نیز چندین‌ دانشگاه غیرانتفاعی از جمله مراکز آموزش عالی در تبریز به‌شمار می‌روند (تحقیقات‌میدانی).

کتابخانه‌ها نیز از دیگر مراکز فرهنگی است که از دیرباز در تبریز وجود داشته است که در این میان، به کتابخانۀ رشیدیه، واقع در ربع رشیدی با حدود ۶۰ هزار مجلد کتاب در علوم گوناگون، تاریخ و شعر می‌توان اشاره کرد (حشری، ۶۹). کهن‌ترین قرائت‌خانه و کتابخانۀ عمومی در سده‌های اخیر کتابخانه‌ای است که در ۱۳۱۲ق توسط خازن لشکر در جنب مکتب‌خانۀ ارک تأسیس شد (امید، ۲ / ۵۴) و سپس قرائت‌خانۀ نشر معارف (همو، ۲ / ۱۵۶) دایر گردید. در ۱۳۰۰ش نیز کتابخانۀ تربیت تأسیس شد که هم‌اکنون نیز به همین نام فعال است (مشکور، ۳۲۹). کتابخانۀ ملی تبریز که به کتابخانۀ مرکزی تغییر نام یافته است، از بزرگ‌ترین و مدرن‌ترین کتابخانه‌ها در سطح ایران است. هستۀ مرکزی این کتابخانه با کتابهای اهدایی برادران نخجوانی در ۱۳۳۵ش پی‌ریزی شد و روز به ‌روز گسترش یافت و هم‌اکنون از مجهزترین و غنی‌ترین کتابخانه‌های ایران است. برابر آمار سال ۱۳۸۲ش ۳۰ باب کتابخانه در شهر تبریز دایر و فعال است (سیمای، ۴۴).

در زمینۀ مطبوعات، نخستین روزنامه‌ها در تبریز با عنوانهای آذربایجان، اخبار دارالسلطنۀ آذربایجان، روزنامۀ وقایع شهر مملکت محروسۀ آذربایجان و روزنامۀ ملی با چاپ سنگی در ۱۲۷۵ق به‌طور ماهانه منتشر می‌شد (تربیت، ۴۰۵). از آغاز انتشار روزنامه تاکنون بالغ بر ۱۰۰ عنوان روزنامه، هفته‌نامه، و ماهنامه در تبریز چاپ و منتشر شده است (قاسمی، ۲ / ۱۲۵۶؛ تربیت، ۴۰۵-۴۱۴؛ جوادی، ۱۶۹-۱۷۲). هم‌اکنون نیز حدود ۲۰ نشریه (شامل روزنامه، هفته‌نامه و ماهنامه) در تبریز به زبانهای فارسی و ترکی آذری منتشر می‌شود (تحقیقات میدانی).

در زمینۀ هنرهای نمایشی نیز شهر تبریز در سیر تاریخ این هنر جایگاه ویژه‌ای دارد. به نوشتۀ روزنامۀ اختر، چنین به نظر می‌رسد که هنر تئاتر در حدود سالهای ۱۳۰۶ق در تبریز وجود داشته است. ارامنۀ مقیم تبریز در سالنی که در داخل قلعۀ تبریز ــ بخش درونـی شهر ــ تأسیس کرده بودند، این هنر را به نمایش می‌گذاشتند (رئیس‌نیا، ایران، ۳ / ۱۱۶)؛ اما رسمیت یافتن آن به ۱۲۹۱ش با تشکیل هیئت آکتورال خیریه بازمی‌گردد. پس از آن، چند هیئت آکتورال دیگر به فعالیت پرداختند که مهم‌ترین آنها هیئت آکتورال آرین به رهبری بیوک‌خان نخجوانی بوده است (امید، ۲ / ۱۲۲-۱۲۵).

آثار باستانی

تبریز شهری باستانی است و آثار تاریخی بسیاری در آنجا وجود داشته است؛ اما زمین‌لرزه‌های شدید و دیگر پدیده‌های طبیعی چون سیلهای ویرانگر از یک سو و حمله‌های مهاجمان و فاتحان تاریخ از سوی دیگر، خرابیهایی به بار آوردند که بخش بزرگی از این آثار را از میان برده، چنان‌که فقط نامی از آنها در منابع و مآخذ باقی‌ مانده است. کهن‌ترین آثاری که به زمان ما رسیده است، از سدۀ ۷ق، یعنی دوران فرمانروایی ایلخانیان فراتر نمی‌رود. از آن آثار برخی برجا ست و از برخی دیگر تل خاک و ویرانه‌ای بیش نمانده است:

مسجد کبود، یا عمارت مظفریه یا مسجد جهانشاه، از آثار ابوالمظفر جهانشاه، فرمانروای سلسلۀ قراقویونلو که در ۸۷۰ق / ۱۴۶۶م ساخته شده، و بنای آن بعدها تکمیل شده است (ابن کربلایـی، ۱ / ۵۲۴؛ کـارنگ، آثار، ۱ / ۲۸۱- ۳۱۸؛ نخجوانـی، ۱-۱۰).

مسجد جامع تبریز، که مردم آنجا را جمعه مسجد (مسجد جمعه) می‌نامند. تاریخ دقیق بنای آن روشن نیست (کارنگ، همان، ۱ / ۲۶۱-۲۶۲)؛ اما قدمت بنای آن را به عهد سلجوقیان نیز می‌رسانند (مشکور، ۲۰۵ بب‌ ‌).

مسجد استاد و شاگرد، که توسط امیرحسین چوپانی، ملقب به علاءالدین و به‌نام سلیمان، نوادۀ هولاکو ساخته شده است و بدین‌سبب، آنجا را سلیمانیه و علائیه نیز می‌خواندند. نظر بر اینکه کتیبه‌ها و مندرجات دیوارهای داخل و خارج مسجد به خط عبدالله صیرفی از خطاطان بزرگ عصر ایلخانی و یکی از شاگردانش نوشته شده است، به مسجد استاد و شاگرد معروف است (کارنگ، همان، ۱ / ۲۳۲ بب‌ ‌).

مسجد تاج‌الدین علیشاه که در فاصلۀ سالهای ۷۱۶-۷۲۳ق، توسط تاج‌الدین علیشاه (ه‌ م)، وزیر اولجایتو و ابوسعید ساخته شده است. شرح و وصف این بنای بزرگ در آثار جهانگردان و جغرافیانگاران مانند ابن بطوطه، حمدالله مستوفی در نزهة القلوب، شاردن فرانسوی، حاجی خلیفه در جهان‌نما و دیگران آمده است. این مسجد بعدها روی به ویرانی نهاد و در دوران قاجار به انبار غلات و مهمات قشون تبدیل شد و حصاری به دور آن کشیدند و از این رو ست که ارگ نامیده می‌شود (کارنگ، همان، ۱ / ۲۶۱). هم‌اکنون مصلای شهر تبریز به نام امام خمینی در این مکان در حال احداث است.

از دیگـر مساجد تبریـز، مسجد حسـن پادشاه ــ منسوب به اوزون حسن آق قویونلو ــ و مسجد شاه‌زاده را می‌توان نام برد (برای مساجد تبریز، نک‌ : مشکور، ۱۹۷- ۲۰۰؛ کارنگ، همان، ۱ / ۲۳۰ بب‌ ).

از مدارس، بقاع و مزارات تبریز می‌توان به مدرسه‌های طالبیه، ظهیریه و صادقیه (همان، ۱ / ۲۰۸-۲۳۰)، بقعه‌های سیدحمزه در محلۀ سرخاب (ابن کربلایی، ۱ / ۲۱۳-۲۱۴؛ حشری، ۸۷- ۸۸؛ کارنگ، همان، ۱ / ۷۴ بب‌ ؛ مشکور، ۲۲۵ بب‌ )، بقعه و مقام صاحب‌الامر، واقع در جانب شرقی میدان صاحب آباد اشاره کرد (نادر میرزا، ۱۴۹-۱۵۰؛ کارنگ، همان، ۱ / ۸۹ بب‌ ‌)؛ همچنین بقعۀ عون علی و زین (زید) علی (یا عینالی) که برخی به اشتباه آن دو را پسران حضرت علی(ع) می‌دانند، بر بلندای کوه سرخاب واقع است. این بقعه در گذشته محل اقامت و تجمع درویشان نعمت‌اللٰهی بوده است (ابن کربلایی، ۱ / ۱۶۵-۱۶۶؛ مشکور، ۲۳۹).

یکی از بزرگ‌ترین آثاری که در دوران ایلخانیان ساخته شده، و هم‌اکنون فقط ویرانه و تل خاکی از آن برجای مانده، شهرک ربع رشیدی است که خواجه رشیدالدین فضل‌الله در تپه‌های ولیان‌کوه در شمال‌شرقی تبریز ساخته که آرامگاه خود و پسرش نیز در آنجا بوده است (ابن کربلایی، ۱ / ۵۱۱-۵۱۴؛ برای آگاهی بیشتر نک‌ ‌: حمدالله، ۷۶؛ مشکور، ۵۱۶ بب‌ ).

مقبرة الشعرا در کوی سرخاب، بخشی از گورستان کهن سرخاب تبریز است که در سمت شرقی بقعۀ سیدحمزه قرار دارد. این کوی مخصوص شاعران و پیران بوده است (ابن کربلایی، ۱ / ۲۰۴؛ سجادی، ۵۶-۶۲). از شاعرانی که در این مکان آرمیده‌اند، اسدی‌طوسی، قطران تبریزی، مجیرالدین بیلقانی، خاقانی شروانی، ظهیرالدین فاریابی، شاهپور نیشابوری، شمس‌الدین سحابی، ذوالفقار شیروانی، همام تبریزی، مغربی تبریزی و لسانی شیرازی را می‌توان نام برد (همو، ۱۵۹ بب‌ ؛ کارنگ، همان، ۱ / ۴۰۰ بب‌ ؛ ابن کربلایی، ۱ / ۲۰۳-۲۰۴).

اندیشۀ احیاء مقبرة الشعرای تبریز نخست در ۱۳۴۲ش مورد توجه قرار گرفت، اما عملیات ساختمانی آن از ۱۳۵۰ش به بعد آغاز گردید؛ این بنا به همت انجمن آثار ملی سابق (آثار و مفاخر فرهنگی کنونی) تأسیس گردیده است (کارنگ، همان، ۱ / ۴۲۰-۴۲۴). آرامگاه ثقةالاسلام تبریزی نیز در محوطۀ بیرونی و ورودی آن قرار دارد. شاعر معاصر، شهریار نیز در همین جا به خاک سپرده شده است (سجادی، ۱۱۵- ۱۱۶؛ تحقیقات میدانی).

آرامگاه‌دو ‌کمال ــ کمال‌جندی‌(د ۸۰۳ق / ۱۴۰۱م) ‌در ولیان‌کوه (ابن کربلایی، ۱ / ۵۰۰ بب‌ ‌) و کمال‌الدین بهزاد (د ۹۴۲ق / ۱۵۳۵م) نقـاش بـزرگ روزگـار صفـویان ــ در همان محل و در جوار آرامگاه خجندی (کارنگ، همان، ۱ / ۴۲۶-۴۲۷) از دیگر آثار تاریخی تبریز است. در سالهای اخیر بنای آرامگاه بازسازی شده است.

شهر تبریز مانند بیشتر شهرهای ایران، در روزگاران گذشته بارو و حصاری داشت که شهر در درون آن قرار می‌گرفت. اگرچه امروز اثری از آن بارو در میان نیست، اما به سبب آنکه در منابع و مآخذ نامی از آن برده می‌شود، شرحی مختصر از آن ضروری می‌نماید:

نخستین‌ باروی شهر را رواد ازدی، پسرش و برادرش در سدۀ ۳ق / ۹م به گرد شهر کشیدند (بلاذری، ۴۶۲-۴۶۳) که در زمین لرزۀ ۲۲۴ق ویران شد. اگرچه این بارو بار دیگر ساخته شد، اما در زمین‌لرزۀ ۴۳۴ق فرو ریخت (نک‌ : همین مقاله، زمین‌لرزه‌ها). غازان‌خان در سدۀ ۸ق / ۱۱م باروی تبریز را بازسازی کرد و توسعه داد، چنان‌که بیشتر کویها بر آن محیط شدند (وصاف، ۲۱۳).

زمین لرزۀ ۱۱۹۴ق باروی شهر را کاملاً ویران ساخت. آن‌گاه نجفقلی‌خان دنبلی در ۱۱۹۶ق حصاری جدید ساخت که ۸ دروازه داشت: دروازۀ خیابان، دروازۀ اعلا (دروازۀ باغمیشه)، دروازۀ سرخاب، دروازۀ شتربان (دَوَچی)، دروازۀ اسلامبول (استامبول)، دروازۀ گجیل (درب سرد)، دروازۀ نوبر، و دروازۀ مهاد مهین (میارمیار) (نادر میرزا، ۱۹۸؛ مشکور، ۹۱-۹۲؛ کارنگ، همان، ۱ / ۲۴). طرح دروازه‌ها یک طاق سنگی با دو منارۀ پوشیده از کاشیهای کبود بود. بر بالای دروازه‌ها روی قطعه سنگی مرمرین ابیاتی نقر گردیده بود که در آنها ماده تاریخ ساخت، «حصار سکندرثانی» (۱۱۹۶ق) و نام نجفقلی‌خان مندرج بوده است. از این دروازه‌ها اکنون دروازۀ خیابان و دروازۀ باغمیشه پابرجا ست (همان، ۱ / ۲۴-۲۵). از دیگر دروازه‌ها فقط نامی مانده که هم‌اکنون نیز به آن نام مشهور است. عباس میرزا به هنگام ولی‌عهدی، شهر را توسعه داد، زمینهای خارج از حصار را به اندازۀ یک تیرِ پرتاب خریداری، و داخل بارو کرد. خندقی نیز به‌ دور شهر احداث نمود و پلهایی بر روی آن برپا داشت و دیوار دیگری در بیرون باروی کهن ساخت (نادر میرزا، ۱۹۹؛ مشکور، ۹۴).

باروی تبریز پس از جنگهای ایران و روسیه مورد بی‌توجهی شاه‌زاده عباس میرزا قرارگرفت و ویران شد و در زمان ناصرالدین‌شاه کاملاً از میان رفت و اراضی آن را در زمان عزیزخان مکری فروختند (نادرمیرزا، همانجا). آن قسمت از شهر را که درون حصار قرار داشت و محل اصلی شهر بود، قلعه می‌نامیدند (مشکور، ۹۵). محلات اصلی تبریز اینها ست: خیابان،‌ شتربان (دوچی)، باغمیشه، سرخاب، چهار منار، امیرخیز، نوبر، مهاد مهین و توابع آنان: چرنداب نوبر، چرنداب مهاد مهین، قره آغاج، اهراب، لیل‌آباد، مقصودیه، پل سنگی، ششکلان، مارالان، سیلاب، آخونی، سنجاران، راسته کوچه، چوست دوزان، و... (اعتمادالسلطنه، المآثر، ۱ / ۴۱۱؛ مشکور، ۹۶).

در تبریز چندین کلیسا نیز وجود دارد که به فرقه‌های مختلف مسیحی شامل ادونتیستها، ارامنه، پرتستانها و نیز کاتولیکها تعلق دارد (کارنگ، همان، ۱ / ۱۷۶، ۲۰۳).

بازار تبریز

کهن‌ترین بافت تاریخی تبریز که به صورت مجموعۀ واحد و یک‌دست باقی‌مانده، بازار تبریز است. این بازار با ویژگیهای معماری، تنوع مشاغل، وجود راسته‌ها، سرایها و تیمچه‌ها، یکی از بزرگ‌ترین و پر رونق‌ترین بازارهای ایران است و نیز نشانه‌ای از وسعت و اهمیت شهر تبریز به شمار می‌رود. تبریز به سبب قرار گرفتن بر سر راههای غرب به شرق و شمال به جنوب یکی از مراکز مهم ارتباطی و اقتصادی ایران بوده، و هم‌اکنون نیز این موقعیت را دارا ست. از این‌رو، از دیرباز توجه جغرافیانگاران و جهانگردان را برانگیخته است و هر یک به گونه‌ای ویژگیهای این شهر و بازارش را وصف کر‌ده‌اند (نک‌ ‌: دنبالۀ مقاله، گزارشهای جغرافیانگاران و جهانگردان).

این بازار به همان نسبت که آباد و ثروتمند و همواره پر از کالا بوده، شاهد تاخت و تاز دشمنان و قهر طبیعت نیز بوده است؛ چنان‌که بخش وسیعی از آن در زمین لرزۀ ۱۱۹۴ق از میان رفت و پس از بازسازی بازارچه‌هایی در پشت دروازه‌های اصلی شهر پا گرفت؛ نظیر بازارچه‌های سرخاب، خیابان و استانبول که امروزه نیز به همین نامها دایرند (کارنگ، همان، ۱ / ۲۴- ۲۷). بازار تبریز در روزگار قاجار، آن‌گاه که شهر ولی‌عهدنشین بود، روز به ‌روز توسعه پیدا کرد و تیمچه‌ها و سرایهای بسیاری بنا گردید و بیشتر آنها به اواخر سدۀ ۱۳ق / ۱۹م مربوط است (همان، ۱ / ۲۷؛ ورنر، ۸۳). بخشی از بازار در دورۀ قاجار از سوی دولتمردان مقیم تبریز ساخته شده است که بازار و سرای امیر، دالان‌ خان و توابع آن از آن جمله‌اند که به ترتیب، توسط میرزا محمدخان امیرنظام، پیشکار آذربایجان در دوران قهرمان میرزا و فریدون میرزا (جهانگیر میرزا، ۲۲۶، ۲۹۴؛ سپهر، محمدتقی، ۲ / ۶۰۲؛ ورنر، همانجا) و احمدخان دنبلی، بیگلربیگی تبریز (همانجا) بنا گردیده‌اند. بخشی دیگر نیز که قسمت وسیع آن است، از سوی بازرگانان و نیکوکاران ساخته شده که امروز نیز به نام آنها معروف‌ است، مانند سرای میرزا مهدی، حاج سیدحسین و دیگر سرایها (مشکور، ۱۰۳-۱۰۴؛ کارنگ، همان، ۱ / ۳۳- ۳۵؛ ورنر، همانجا). به نوشتۀ فلاندن (ص ۷۴)، سقف بازار تبریز تا اواخر سدۀ ۱۹م از چوب بوده است که بعدها از سوی طهماسب میرزا مجدالدوله برچیده شد و به جای آن طاقها و گنبدهای آجری احداث گردید (تحقیقات میدانی).

مجموعۀ بازار تبریز متشکل از ۷۱۵،۴ واحد اقتصادی (حجره و دکان) شامل ۲۰ راسته و راسته بازار، ۳۵ سرا، ۲۵ تیمچه، ۱۱ دالان که هنوز هم مرکز اصلی داد و ستد این شهر است. بازار تبریز با سازۀ آجری بی‌همتا و معماری در خور تحسین خود، اصلی‌ترین یادگار تاریخی شهر و زیباترین و یکپارچه‌ترین بازار ایران است (تحقیقات میدانی). بزرگ‌ترین گنبد بازار، گنبد تیمچۀ امیر و زیباترین قسمت بازار تیمچۀ مظفریه است که در ۱۳۰۵ق، از سوی شیخ جعفر قزوینی ساخته شده، و به‌نام مظفرالدین میرزا، مظفریه نامیده شده است (کارنگ، همان، ۱ / ۴۹-۵۱).

یکی از آثار بسیار زیبای تبریز که به دورۀ قاجاریه مربوط است و امروزه از گردشگاههای بسیار دل‌انگیز به شمار می‌آید، عمارت و نزهتگاه شاه‌گلی (امروزه ایل گولی) است. این مجموعه شامل استخری بزرگ و بنایی در وسط آن است که قهرمان میرزا، پسر هشتم عباس میرزا نایب‌السلطنه در جنوب‌ شرقی شهر ساخته است (نادر میرزا، ۲۳۶-۲۳۷).

گزارشهای جغرافیانگاران و جهانگردان

مؤلفان کتابهای مسالک و ممالک مانند ابن خردادبه، بلاذری و اصطخری در سده‌های ۳ و ۴ق، از تبریز نام برده، و آن را یکی از شهرهای کوچک آذربایجان شمرده‌اند. مقدسی (ص ۳۷۸ ) آنجا را گوهری گرانبها با وفور اشجار و میوه و آبهای روان وصف کرده است. ابوعلی مسکویه هم آنجا را شهری مهم با بارویی استوار، باغهای پر درخت و مردمان شجاع یاد کرده است (۶ / ۶۵)؛ مؤلف حدودالعالم نیز آنجا را پر نعمت و آبادان می‌نویسد که بر گرد آن باره‌ای قرار دارد (ص ۱۵۸).

در این میان، ناصرخسرو قبادیانی نخستین سیاحی است که دربارۀ تبریز در سدۀ ۵ق آگاهی بیشتری به دست می‌دهد. وی در ۲۰ صفر ۴۳۸ق، ۴ سال پس از زمین‌لرزۀ ویرانگر ۴۳۴ق در مسیر مسافرت به گفتۀ خود، در پنجم شهریورماه قدیم به تبریز رسیده است. به رغم وقوع زمین‌لرزه، آنجا را شهری آبادان، طول و عرضش را ۴۰۰،۱ گام آورده است. وی تلفات زمین‌لرزه را ۴۰ هزار تن نوشته است ــ که با توجه به شرایط زیستی و اجتماعی آن روزگار اغراق‌آمیز می‌نماید ــ و نیز از دیدار خود با قطران تبریزی یاد می‌نماید (ص ۶).

یاقوت حموی (۵۷۴- ۶۳۶ق)، تبریز را شهری آباد و زیبا، با باروی استوار بر گرد آن و نهرهای متعدد که از میان شهر می‌گذشته‌اند و با باغهای میوۀ بسیار وصف نموده است و از پارچه‌های عبایی، سقلاطون، خطایی و ابریشمی که از آنجا به دیگر شهرها فرستاده می‌شد، یاد کرده است (۱ / ۸۲۲-۸۲۳). قزوینی، صاحب آثار البلاد، دیگر جغرافیانگار سدۀ ۷ق، تبریز را شهری صاحب قلعه، با چشمه‌های آب گرم، مردمانی صاحب صنعت وصف کرده است و از پارچه‌های عَتّابی و اطلس که در آنجا بافته می‌شد، نام برده، می‌گوید که مردم آنجا با مسکوک مسی معامله می‌نمایند (ص ۳۳۹-۳۴۰). مارکوپولو، جهانگرد معروف ونیزی که در اواخر سدۀ ۷ق / ۱۳م به مشرق‌زمین آمده، در گزارشهای خود[۱] تبریز را شهری بزرگ و آباد وصف کرده، و نوشته است: مردم آنجا از راه تجارت و هنر زندگی می‌کنند؛ شهر جایگاهی عالی دارد و کالاهای بازرگانی بسیاری از هند، بغداد، هرمز و دیگر نقاط به آنجا وارد می‌شود و بازرگانان فرنگ برای خرید محصولات داخلی فراوانی که به اینجا (ونیز) می‌رسد، به تبریز می‌آیند؛ سنگهای قیمتی و بسیار گرانبها به وفور در این شهر یافت می‌شود و بازرگانان از این سنگها به صورت عمده خرید می‌کنند؛ ساکنان اصلی شهر مسلمانان‌اند؛ پیروان آیین مسیح، شامل ارامنه، نسطوریها و یعقوبیها نیز در آنجا زندگی می‌کنند (ص ۳۲-۳۳).

حمدالله مستوفی، مورخ و جغرافیانگار سدۀ ۸ق، تبریز را «قُبة الاسلام» نامیده، و از دروازه‌های شش‌گانۀ آن اوجان (جنوب)، اهر (شمال شرق)، شروان (شمال غرب)، سردرود (جنوب غربی)، شام (غرب) و سراورود (شرق) را نام برده است. وی مسجد علیشاه، مقبرة الشعرای سرخاب، مزارات برخی از عارفان، فقیهان و زاهدان، همچنین نواحی تابعۀ این شهر را به تفصیل شرح داده، و مردمان آنجا را خوش‌صورت وصف کرده است (ص ۷۵-۷۷).

ابن بطوطه که در زمان ایلخانی ابوسعید بهادرخان (حک‌ ۷۱۶-۷۳۶ق) از تبریز دیدار کرده است، از آرامگاه غازان‌خان و مدرسه‌ای که در آنجا دایر بوده، از ویژگی و زیبایی بازار تبریز ــ که آن‌را بازار غازان می‌نامد ــ و تخصیص هر یک از بازارها به یکی از صنفها و حرفه‌ها، از فراوانی ثروت شهر، همچنین از مسجد علیشاه جیلانی و جز آن به تفصیل سخن گفته است (ص ۲۴۷). کلاویخو، سفیر پادشاه اسپانیا به دربار تیمور که در حدود سال ۸۰۶ق / ۱۴۰۳م در تبریز بوده است، این شهر را چنین وصف می‌نماید: تبریز شهر بزرگی است که میان دو رشته کوه قرار گرفته، رشته کوه شمالی دارای هوای سرد با قلۀ پوشیده از برف است ]ظاهراً باید اشاره به رشته کوه سهند باشد که در جنوب تبریز است[، از جویبارهای آن آب آشامیدنی جاری است که آب آن را به تمام خانه‌ها می‌رسانند؛ در سراسر شهر خیابانهای پهن و میدانهای وسیع است که در پیرامون آنها ساختمانهای بزرگ دیده می‌شود؛ در بازارها و خیابانها همه نوع کالا فروخته می‌شود...؛ و در سراسر تبریز ساختمانهای زیبا و مساجد بسیار وجود دارد. این مساجد با کاشیهای آبی و طلایی آراسته شده‌اند؛ وی همچنین از ساختمان و کاخ بزرگ دولتخانه و گرمابه‌های عالی و سقاخانه‌ها که تابستانها در آنها یخ می‌انداختند و مردم با ظرفهای مسی و برنجی از آنها آب می‌نوشیدند، اشاره دارد (ص ۱۶۱-۱۶۴).

در دوران فرمانروایی ترکمانان آق قویونلو و پس از آن، سفیرانی از جانب دولت ونیز به ایران آمدند که هدف عمدۀ آنان ایجاد اتحاد با امیران برضد دولت عثمانی بود. یوزافا باربارو، آمبروزیوکُنتارینی، کاترینو زنو، جیوان آنجللو (آنجوللو)، وینچنتو دالساندری و چند نفر بازرگان از آن جمله‌اند. هر یک از اینان، مشاهدات خود را در سفرنامه‌ای گرد آورده‌، و دربارۀ شهر تبریز آگاهیهایی به دست داده‌اند: باربارو، از نمایش حیوانات گوناگون، بازی گرگها در میدان بزرگ شهر (سفرنامه‌...، ۶۲ - ۶۵)، و زیبایی کاخ شاهی آنجا (همان، ۶۸) یاد کرده است؛ کنتا‌رینی تبریز را محصور با دیوارهای گِلی غم‌انگیز وصف کرده است (همان، ۱۳۴-۱۳۶)؛ دالساندری نیز که در دوران سلطنت شاه طهماسب اول به تبریز آمده، از مردم آنجا به دو دستۀ نعمتی و حیدری نام می‌برد که دائم با یکدیگر در نزاع بوده‌اند (همان، ۴۴۵).

جهانگردان ونیزی عموماً تبریز را شهری بزرگ و با‌شکوه یاد کرد‌ه‌اند. به گزارش آنها محیط تبریز ۲۴ میل بوده است. کاخها و خانه‌های با‌شکوه داشته، و در نواحی پیرامونی شهر چشمه‌های بسیاری روان بوده است. به نوشتۀ آنان کاخهای شاهی بسیار آراسته بوده است و مردم اتاقهای خود را گچ‌بری کرده، با شنگرف می‌آراسته‌اند (همان، ۳۸۱-۳۸۲). این بازرگانان از ویژگیها، زیباییها و جزئیات مسجد با‌شکوهی که در وسط شهر برپا بوده است و آن را عمارت عالی‌قاپو می‌خوانده‌اند، یاد کرده‌اند (همان، ۳۸۲)؛ همچنین از دژ زیبای شهر که در جانب شرق قرار داشته، نام برده، و هوای تبریز را دل ‌انگیز و باغات و گیاهان آنجا را گونه‌گون وصف نموده‌اند. به نوشتۀ این بازرگانان، ساکنان تبریز را ایرانیان، ترکمانان، عشایر هواخواه صفویه و ارامنه تشکیل می‌دادند و یهودیان نیز اگرچه اقامت دائم در آنجا نداشته‌اند، اما برای داد‌ و ‌ستد به تبریز می‌آمده‌اند (همان، ۳۸۶).

از نظر اقتصادی تبریز محل آمد ‌و ‌شد بازرگانان بوده است و در بازارهای آن همه نوع کالا از ابریشم، مروارید خلیج فارس، پارچه‌های حلب و بروسه و قسطنطنیه عرضه می‌شده است و حریر سرخ را از تبریز به حلب و عثمانی می‌برده‌اند (همان، ۳۸۷). در سفرنامۀ بازرگانان، آگاهیهای بسیاری دربارۀ کاخ سلطان حسن آق قویونلو که هشت‌بهشت نامیده می‌شد، آمده است. این کاخ در وسط باغی بزرگ نزدیک شهر ساخته شده بوده، و در محوطۀ آن مسجدی زیبا قرار داشته است. همچنین بیمارستان یا «مارستان» بزرگ با تالارهای وسیع در همان‌جا واقع بوده است که در زمان سلطان حسن و سلطان یعقوب بیش از هزار تن از بیماران و بینوایان در آنجا بستری بوده‌اند (همان، ۳۸۸-۳۹۲).

تبریز در سفرنامه‌های جهانگردان دورۀ صفویه و پس از آن

در دوران فرمانروایی صفویان جهانگردان بسیاری به ایران آمده‌انـد. در سفرنامه‌هـای آنان آگاهیهـای چندی ــ اگرچه گاه نـادرست و اغـراق‌آمیز ــ دربارۀ تاریخ سیاسی و اجتماعی و زندگی روزمرۀ مردم ایران وجود دارد. بخشی از این نوشته‌ها به وصف شهر تبریز اختصاص دارد:

محمد ظلّی ابن درویش، معروف به اولیا چلبی، جهانگرد معروف ترک عثمانی که در حدود سال ۱۰۵۰ق / ۱۶۴۰م به تبریز آمده، آنجا را شهری بزرگ و «دلاویز» وصف نموده، و دربارۀ نام و بنای تبریز آگاهی مشروحی به دست داده است (۲ / ۲۴۵-۲۴۶). وی دور تبریز را در سدۀ ۱۱ق / ۱۷م، ۶ هزارگام و محدود به دیوارهای قلعه که آثارش پدیدار بوده، نوشته است. ۳۰۰ برج نگهبانی و ۶ دروازه داشته است که از هر دروازه ۵۰۰ سرباز محافظت می‌کردند؛ نام دروازه‌ها را اوجان، باب شروان، دروازۀ سردرود، باب شام غازان، باب سرو (سراو = سراب)، و باب تبریز آورده است (۲ / ۲۴۶) و محلات تبریز را دمشقیه، پل باغ (شاید کوچه باغ)، میخواران، رزجو (احتمالاً ویجویه که وَزِجی گویند)، شتربان (دَوَ‌چی)، دیک (دیکباشی)، خیابان، امیرقز (امیرخیز)، سرخاب و چارمندر نوشته است ( ۲ / ۲۵۱). اولیا چلبی (۲ / ۲۴۶- ۲۴۸) اطلاعات فراوانی در اشکال و اوصاف قلعۀ تبریز به دست می‌دهد. وی شمار مساجد تبریز را ۳۲۰ محراب می‌آورد و برخی از آنها را میراث «سلاطین ماضیه» و گروهی دیگر را از بناهای خانان و وزرای آل عثمان و اعیان مملکت یاد می‌کند و دربارۀ مسجد سلطان‌حسن (حسن پادشاه) آق قویونلو و نیز مسجد جهانشاه قرا قویونلو اطلاعات مبسوطی به دست می‌دهد (۲ / ۲۴۸-۲۵۰) و آنها را شاهکار معماری می‌شمارد. اولیا چلبی ضمن اشاره به تاریخ شهر تبریز از مقامهای مختلف شهر و حکومت مانند مفتی، کلانتر، ملا، شیخ‌السادات، داروغه، قورچی‌باشی و ایشیک آقاسی نام‌ می‌برد که ادارۀ امور شهر را در دست داشته‌اند. او امنیت شهر تبریز را نیز ستوده است (۲ / ۲۴۷- ۲۴۸).

همچنین وی مدارس، دارالحدیث، مکتب اطفال، چشمه‌ها و سَبیلها (سقاخانه) و تکایای تبریز را وصف کرده‌ است.‌ برخی‌از این تکایا مانند تکیۀ میرحیدر‌(همو، ۲ / ۲۵۰بب‌ ) هم‌اکنون نیز موجود است و به همین نام (حیدر تکیه‌سی) نامیده می‌شود (نک‌ : ابن کربلایی، ۲ / ۴۶۷- ۴۶۸) که در اوایل محلۀ سرخاب، میان جنوب غربی مقبرۀ سید حمزه و ساحل شمالی مهران‌رود واقع است (سلطان القرائی، ۱ / ۵۹۶- ۵۹۷).

اولیا چلبی در ستایش تبریز، آنجا را با خیابانها و کوچه‌های تمیز که هر روز جاروب و آب‌پاشی می‌شده، و نیز از فراوانی آب آنجا یاد کرده‌ است (۲ / ۲۶۰). به نوشتۀ وی داد و ستد در تبریز با پولهای رایج ایرانی مانند بیستی، عباسی و آلتون صورت می‌گرفت و پولهای خارجی در بازارهای آن رایج نبوده است. او به ضرابخانۀ تبریز اشاره کرده، و از تنبیه شدید خلافکاران در خرید و فروش نیز یاد کرده است (۲ / ۲۶۱). همو می‌نویسد که هزاران باغ و باغچه در این شهر وجود داشته که معروف‌ترین آنها باغ شاه یعقوب بوده است. او همچنین از خیابان شاه‌صفی که تفرجگاه اهالی شهر بوده، و نیز چوگان‌بازی، اسب‌دوانی و تماشای جنگ حیوانات مانند شتر و خروس که از دیگر تفریحات مردم بوده است و همچنین دامنۀ کوه سرخاب که از فراز آن دریاچۀ ارومیه دیده می‌شده، و از تفرجگاههای مردم بوده، یاد کرده است (۲ / ۲۵۰-۲۵۴).

حاجی‌خلیفه (۱۰۱۷- ۱۰۶۷ق / ۱۶۰۸- ۱۶۵۷م)، جهانگرد و مؤلف کتاب جهان نما در جغرافیا و نیز کتابهای دیگر در تاریخ و کتاب‌شناسی که در ۱۰۴۵ق / ۱۶۳۵م، هنگام لشکرکشی سلطان مراد چهارم به تبریز، در التزام رکاب او بوده، و در تبریز حضور داشته، و نظاره‌گر تخریب مسجد علیشاه بوده است، آگاهیهایی از تبریز به دست می‌دهد: وی بنای شنب غازان را به برج گالاتۀ (غلطه) استـانبول تشبیه کـرده است. همچنین خانه‌های تبریز را با‌شکوه، باغهای آنجا را مصفا و بازارهایش را وسیع خوانده است. جـوامع و مساجد عالی آنجا، از جمله مسجد حسن پادشاه و مسجد جهانشاه و زیباییهای آنها را وصف نموده، و نوشته است که مردم تبریز به آموختن علم شهرت دارند (نک‌ : نخجوانی، ۲۸).

گارثیا دِسیلوا، سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس که در ۱۰۲۷ق / ۱۶۱۸م به‌حضور شاه رسید‌ (فلسفی،‌زندگانی،۴ / ۱۹۲ بب‌ )، اروپایـی دیگری است که در سفرنامه‌اش دربارۀ تبریز می‌نویسد: دیوارها و قلعه‌های تبریز که در جنگ ایران و عثمانی‌خراب شده بود، توسط شاه عباس از بیخ کنده شد و این شهر که روزگاری شهری زیبا بود، خراب و ویران است (نک‌ : مشکور، ۷۰- ۷۱).

آنتونیو دوگوه‌آ، فرستادۀ پرتغال که ۳ بار به ایران آمده است (فلسفی، همان، ۴ / ۱۶۸-۱۹۲)، در سفرنامه‌اش اطلاعاتی دربارۀ جنگهای ایران و عثمانی و تسخیر تبریز به دست شاه عباس، آورده است (نک‌ : مشکـور، ۷۱). سِر تـوماس هربرت ــ که همراه سفیر انگلستان، به دربار شاه عباس آمده بود (نک‌ ‌: فلسفی، همان، ۴ / ۲۷۰) ــ در سفرنامۀ خود، ضمن اشاره به جنگهای ایران‌ و عثمانی در زمان سلیم و سلیمان، تبریز را بزرگ‌ترین شهر ماد و کُرسی‌نشین تمام ایالت دانسته، و کوهستانی را که تبریز در دامنۀ آن قرار دارد، تاوروس نامیده است و گوید که ایرانیان این شهر را تبریز می‌نامند (نک‌ : مشکور، ۷۱-۷۲).

ژان باتیست تاورنیه، یکی از بزرگ‌ترین جهانگردان فرانسوی است که چندین بار به شرق مسافرت کرد و سفرهای او به اسفار شش‌گانه معروف است (مشکور، ۷۲)، در سفرنامه‌اش اطلاعات مبسوطی دربارۀ تبریز در سدۀ ۱۷م به دست می‌دهد. او تبریز را شهری بزرگ و پر جمعیت وصف کرده، و به اشتباه آنجا را همان اکباتان قدیم، پایتخت مادها دانسته است؛ نیز از تجارت پر رونق، به ویژه تجارت ابریشم و میزان بالای گردش پول در بازارهای آن یاد کرده است (ص ۶۶). به نوشتۀ او بیشتر ساختمانهای تبریز از خشت خام، و خانه‌های بزرگان شهر دو طبقه بوده است (ص ۶۷). تاورنیه در سفرنامۀ خود شرح مفصلی دربارۀ مساجد تبریز از جمله مسجد جهانشاه و کاشیهای رنگارنگ و زیبای آن آورده است (ص ۶۷- ۶۸).

به گزارش تاورنیه در میدان تبریز روزانه دو نوبت به هنگام طلوع و غروب آفتاب نقاره نواخته می‌شد که او از آن به عنوان «کنسرتی بد صدا از کوس و کرنا» یاد کرده است. وی ضمن نام بردن از مقبره و زیارتگاه عینالی، بر این باور است که درگذشته این زیارتگاه یک کلیسا بوده است که مسلمانها آنجا را به مسجد بدل ساخته‌اند (ص ۷۰).

جهانگردان فرانسوی دیگر مانند فیلیپ، لابولای لوگور، الکساندر دورود، و پوله که در سدۀ ۱۱ق / ۱۷م به ایران آمده‌اند، اطلاعاتی مشابه تاورنیه و دیگران به دست می‌دهند (نک‌ : مشکور، ۷۴-۷۷).

شاردن، سیاح مشهور فرانسوی که در زمان شاه عباس دوم و شاه سلیمان به ایران آمده، بزرگ‌ترین سیاح فرانسوی است که آگاهیهای بسیاری دربارۀ شهرهای ایران از جمله تبریز در سدۀ ۱۱ق / ۱۷م از دیدگاه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و جز آنها را در سفرنامۀ خود گردآوری کرده است. او تبریز را شهری بزرگ و پرجمعیت (حدود ۵۰۰ هزار تن) و از لحاظ بازرگانی و ثروت دومین شهر ایران عنوان کرده است. به گزارش وی، شهر تبریز دارای ۱۵ هزار باب دکان بوده، و بازار آن پر رونق‌ترین بازارهای آسیا به شمار می‌رفته که دکانهای آن انباشته از کالاهای متنوع بوده است و بازرگانان آن شهر در سراسر عثمانی، مسکو، تاتارستان، هندوستان و کرانه‌های دریای سیاه به داد و ستد می‌پرداخته‌اند و همچنین بازرگانان خارجی از دیگر کشورها در آنجا به تجارت اشتغال داشته‌اند. او بازار قیصریۀ تبریز را زیباترین و خوش‌نماترین بازارها خوانده است که در آنجا انواع کالاهای تجملی و گرانبها، جواهرات و سنگهای قیمتی عرضه می‌شده است و رونق بازرگانی تبریز به حدی بوده که در آن ۳۰۰ کاروان‌سرا وجود داشته است. به نوشتۀ او خانه‌های مردم تبریز همه دارای باغچه بوده است و مردم برای استراحت و تفریح در قهوه‌خانه‌های متعدد شهر چای می‌نوشیدند و قلیان می‌کشیدند. به گزارش وی تبریز در آن روزگار دارای ۳ بیمارستان بوده است که به رایگان بیماران و نیازمندان را در آنجا درمان می‌کردند (۲ / ۴۰۲-۴۰۵، ۴۰۸).

تبریز در قرن ۱۰ق / ۱۶م، اثر نقاشی که در لشکرکشـی سلیمان‌قانونی همراه او بوده است.

آدام اُلئاریوس آلمانی که در ۱۰۴۳ق / ۱۶۳۳م از راه مسکو به تبریز آمده بود، ‌مانند دیگر سیاحان‌هوای‌تبریز را سالم و برطرف‌کنندۀ تب از تن بیماران تب‌دار وصف کرده، و از اقامت پادشاهان صفوی در آنجا سخن گفته است (ص ۲۴۹).

پیر آمده ژوبر فرانسوی که از جانب ناپلئون بناپارت برای ایجاد روابط دوستانه میان ایران و فرانسه در ۱۲۲۱ق / ۱۸۰۶م به دربار فتحعلی‌شاه قاجار آمده بود (نک‌ : سدیو، ۱۷)، شرح سفر خود را در کتابی با عنوان مسافرت به ارمنستان و ایران گردآوری کرده است و دربارۀ شهر تبریز چنین می‌نویسد: تبریز با توجه به‌وسعت و بازرگانی‌اش دومین شهر ایران است. جمعیت آن را ۵۰ هزار نفر می‌دانند. دیوارهایش‌ بلند و دارای برج و بارو ست. دروازه‌هایش از کاشیهای رنگارنگ زیور یافته است. بازارهایش زیبا و مساجد آن بزرگ و مناره‌هایشان کوتاه‌تر از مناره‌های مساجد‌ عثمانی است (ص ۱۹۹-۲۰۱). وی همچنین به‌آثار ویرانی زمین‌لرزه‌های هولناک نیز اشاره کرده است (ص ۱۹۷).

کنت دوسرسی، سفیر فوق‌العادۀ دولت فرانسه که مدت یک‌سال (۱۲۵۵-۱۲۵۶ق / ۱۸۳۹-۱۸۴۰م) در ایران بوده، مشاهدات خود را در کتابی با عنوان ایران در ۱۸۳۹-۱۸۴۰م منتشر کرده است. یادداشتهای او از نظر شناخت شهرهای میان راه، به‌ویژه شهرها و روستاهای ایران در آن زمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. وی دربارۀ تبریز می‌نویسد: با اینکه تبریز پایتخت ایران نیست، اما به سبب روابط نزدیکش با کشورهای اروپایی و جایگاه جغرافیایی‌اش، یکی از مهم‌ترین و ثروتمندترین شهرهای ایران به شمار می‌آید. باغهای سرسبزی که مانند کمربندی شهر را احاطه کرده، گنبد مسجدها که سر به آسمان کشیده، حصار کنگره‌دار شهر همه نشانۀ این است که به شهر قابل توجهی نزدیک می‌شویم (ص ۸۸). روابط بازرگانی میان تبریز و کشورهای اروپایی و نواحی مجاور روسیه نیز موجب شده است که مردم این شهر از برخی از دستاوردهای تمدن امروزی آگاهی یابند (همو، ۸۹).

به نوشتۀ سرسی، به سبب عدم امنیت و جنگهای داخلی افغانستان و تاخت و تازهای خانهای خیوه و بخارا که موجب ناامنی در نواحی پیرامونی دریای مازندران شده بود، بازرگانان هندی و آسیای مرکزی ترجیح می‌دادند که کالاهایشان را از ایران عبور دهند. به این ترتیب، تبریز انبار کالاهای این بازرگانان شده بود که در آنجا می‌فروختند، مبادله و یا صادر می‌کردند. او بازار تبریز را به نمایشگاهی از افرادی با لباسهای رنگارنگ و عادات و رسوم مختلف مشرق‌زمین تشبیه کرده است (ص ۱۰۱-۱۰۳). به گزارش سرسی کوچه‌های تبریز تنگ و غم‌انگیز بوده است و دو طرف کوچه‌ها دیوارهای بلندی داشتند. او درهای خانه‌های تبریزیان را به سوراخ کوچکی تشبیه کرده است که تنها یک نفر می‌توانسته است وارد خانه شود، اما پس از عبور از آن مدخل تنگ، حیاطی وجود داشته که مزین به درخت و گل و یا باغی با‌صفا بوده است (همو، ۸۸-۱۱۷).

مادام دیولافوا ــ که در ۱۲۹۸ق / ۱۸۸۱م همراه همسرش به ایران آمده است ــ در شرح جزئیات سفر، دربارۀ تبریز‌می‌نویسد: در مدخل تبریز به پلی که بر روی آجی‌سو بسته شده است، رسیدیم (ص ۴۴). این پل آجری به طول ۶۰ متر و عرض ۵ متر است و پایه‌های آن با سنگ آهکی بنا شده است و کتیبه‌ای هم در بالای آن دیده می‌شود (ص ۴۵). او افزوده است: در آن‌طرف پل باغات میوه که در امتداد خیابانی طویل قرار دارند، دیده می‌شود. وی ضمن بحث از محلات شهر، از کثرت گداها که لاغر و رنگ‌پریده و مانند اسکلت متحرکی به نظر می‌آمدند، نیز سخن ‌گفته است (۴۵-۴۶).

آبـراهام جکسن، استـاد دانشگاه کلمبیـا در آمریکا ــ که در ۱۳۲۱ق / ۱۹۰۳م به ایران آمده است (نک‌ : ص ۱۷) ــ دربارۀ تبریز چنین می‌نویسد: «تبریز ولی‌عهدنشین و مرکز بازرگانی آذربایجان است. عمر و زادگاه آن مجهول است، اما هزار سال جزئی از زندگانی این شهر محسوب می‌شود» (ص ۵۷). او ضمن اشاره به بنای نخستین و نام تبریز (همانجا)، خانه‌های آنجا را یک طبقه با بامهای مسطح ساخته شده از گِل و آهک و ظاهری غم‌انگیز، اما با حیاطهایی مصفا و آراسته به باغچه و حوض برای ذخیره کردن آب وصف کرده است. او نیز مدخل خانه‌های تبریزیان را بی‌رونق و خشک و بی‌روح دانسته که بیننده تصور نمی‌کرده است که درون اتاقها را با قالیچه‌ها و پرده‌های پر نقش و نگار به زیبایی آراسته باشند (ص ۵۸).

به گزارش جکسن، تبریز در آن زمان دارای ۲۴ محله یا بخش بوده است که هر محله به وسیلۀ کدخدایی اداره می‌شد و کوچه‌های آن خاکی و شبانگاه تاریک بوده است (ص ۵۹). وی از دو بنای معروف، یعنی مسجد علیشاه (ارگ) و مسجد کبود (جهانشاه) و نیز قلعۀ تبریز، و از وجود ۳۱۸ مسجد، مزار ۸ امام‌زاده و مدفن برخی اصحاب رسول اکرم(ص) در کوه سهند و تعصـب تبـریـزیان در مسلمـانـی ــ چنـان‌که وجـود یهـودان را برنمی‌تافتند ــ از شبکۀ آب‌رسانی، بازار تبریز، میدانها، مغازه‌ها، از باغ و کاخ ییلاقی‌ولی‌عهد و باغ‌ شمال بهتفصیل بحث کرده‌است‌(ص ۵۹-۷۲).

به نوشتۀ اعتمادالسلطنه در مرآةالبلدان در دورۀ قاجاریه ۵ ‌دولت روسیه، انگلیس، فرانسه، عثمانی و بلژیک در تبریز کنسولگری داشتند (۱ / ۵۵۵).

بازرگانی و تجارت

شهر تبریز به سبب جایگاه ویژۀ جغرافیایی‌و قرار داشتن‌بر سر‌راههای‌شرق ‌ـ ‌غرب‌و شمال‌وجنوب، از دیرباز به ویژه از اواسط سدۀ ۷ق / ۱۳م یکی از مراکز مهم مبادلات تجارتی در ایران بوده است و حتى به نوشتۀ سیاحان، نخستین شهر از نظر بازرگانی در ایران به شمار می‌رفته است. توسعۀ بازرگانی در این شهر از آغاز سدۀ ۱۳ق / ۱۹م و پس از آنکه مرکز آذربایجان و ولی‌عهدنشین شاهان قاجار گردید، شتاب بیشتری یافت. در نخستین سالهای سلطنت فتحعلی‌شاه و سپس در دوران اقامت عباس میرزا در تبریز، اقدامات بسیاری برای پیشرفت تجارت و رونق اقتصادی صورت گرفت (ورنر، ۹۳)؛ چنان‌که، بازرگانان از پرداخت عوارض صادرات و واردات معاف شدند (نک‌ : کارنگ، آثار، ۱ / ۲۲۰-۲۲۴). در گزارشهای نمایندگان سیاسی مقیم تبریز و جهانگردان مختلف از اهمیت تجارتی تبریز به تفصیل یاد شده است؛ چنان‌که به گفتۀ دوپره در ۱۲۲۴ق / ۱۸۰۹م تبریز در بازرگانی ایران نقش مهمی داشته است و کاروانها از ارزروم، بغداد، رشت، تفلیس، همدان، شیراز، اصفهان و نیز بازرگانان هندی و اروپایی با کالاهای خود به این شهر می‌آمدند (نک‌ ‌: ورنر، ۹۴).

به نوشتۀ اعتمادالسلطنه در مرآة البلدان، داد و ستد این شهر ۲۰ کرور (۱۰ میلیون) تومان در سال بوده است. متاع هر سرزمین از روسیه، گرجستان، مسکو، باکو، حاجی ترخان، استانبول، لندن، منچستر، مارسی، ایتالیا و دیگر جاها در این شهر به فراوانی یافت می‌شده است (۱ / ۵۶۱). بسیاری از کالاها که به تبریز می‌رسید، به جاهای دیگر فرستاده می‌شد؛ همچنین تبریز به عنوان مرکز ترانزیت کالاهای بازرگانی میان اروپای غربی، امپراتوری عثمانی و روسیه از یک سو و نواحی داخلی ایران و نیز دیگر کشورهای آسیایی از سوی دیگر، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است (ورنر، ۹۴-۹۵).

بازرگانی با اروپا پس از انعقاد عهدنامۀ ترکمان‌چای رونق گرفت. در همین روزگار، تبریز از طریق ارزروم ـ طرابوزان به استانبول و از آنجا با بازارهای اروپایی در ارتباط بود. حجم مبادلات بازرگانی در حدود ۱۵ کرور، معادل ۸ میلیون روبل بوده است. این رونق تجاری تا ۱۲۵۲ق / ۱۸۳۶م ادامه داشت. بازرگانان ایرانی مستقیماً در واردات کالا شرکت داشتند. از ۱۲۵۳ق / ۱۸۳۷م، به سبب افزایش واردات و عدم فروش کافی کالاها، بحران و رکود اقتصادی پدید آمد و در این ایام شرکتهای خارجی جای بازرگانان ایرانی را گرفتند و نمایندگیهایی در تبریز دایر کردند («تاریخ اقتصادی»، ۱۰۵؛ ورنر، ۹۵).

نخستین شرکت خارجی که در تبریز دایر شد، شرکت رالی بود که با حمایت انگلستان آغاز به کار کرد. مرکز این شرکت در استانبول بود و در دیگر شهرها مانند منچستر، مارسی و ادسا نیز شعبه‌هایی داشت. شعبۀ این شرکت در تبریز در ۱۲۵۳ق در سرایِ حاج سیدحسین دایر شد که کالاهای وارداتی را از تبریز به تهران، قزوین، قم، کاشان و دیگر شهرها می‌فرستاد («تاریخ اقتصادی»، ۱۰۷) و در برابر فروش این کالاها، ابریشم خام و روبل روسی تحویل می‌گرفت (همانجا).

مهم‌ترین کالاهایی که از اروپا وارد می‌شد، پنبه، چلوار، ماهوت، فلزات، قند، پارچه‌های مخملی، آیینه و جز آنها بود که در برابر ابریشم، شال، تنباکو، سلاح و خشکبار صادر می‌شد (همان، ۱۰۵-۱۰۶). بجز شرکت رالی، شرکتهای یونانی، روسی و چند مغازۀ انگلیسی نیز در تبریز فعالیت داشتند (همان، ۱۰۷؛ ورنر، ۹۵). به گزارش کنسول انگلیس، تبریز از آغاز سدۀ ۱۳ق / ۱۹م تا ۱۲۸۵ق / ۱۸۶۸م مرکز مبادلات اروپا با ایالات شمالی ایران و آسیای مرکزی بوده است. تبریز در این زمان ۲۰۰ هزار نفـر جمعیت داشت و بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شهر ایران به شمار می‌رفت. ارامنۀ گـرجستان، ظاهراً نخستین واردکنندگان کالاهای انگلیسی‌از استانبول به‌شمال ایران ‌بودند («تاریخ‌اقتصادی»، ۱۱۲).

چارلز بورگِز مدتها یگانه بازرگان انگلیسی بود که از طریق طرابوزان، کالاهای بسیار لوکس اروپایی را برای استفادۀ طبقۀ مرفـه به تبریز وارد می‌کرد. این اجناس شامل بهترین تفنگهای دو لول انگلیسی، هفت‌تیرهای زیبا، تلسکوپ (دوربین)، ساعتهای جیبی طلا و نقره، و دیگر کالاهای تجملی بود (ورنر، ۹۵-۹۶). همچنین منسوجات انگلیسی با طرحهای ایرانی نیز برای مصرف عموم به تبریز آورده می‌شد (همانجا). افزایش تولید ابریشم و صدور آن از راه طرابوزان و نیز افزایش شمار بازرگانان خارجی مقیم تبریز باعث رونق تجارت این شهر شده بود و تجارت در حدود سال ۱۲۵۶ق / ۱۸۴۰م سیر صعودی داشت و تا از بازرگانی ایران در تبریز صورت می‌گرفت («تاریخ اقتصادی»، ۱۰۸-۱۰۹)؛ اما عوامل گوناگون مانند بلایای طبیعی نظیر خشک‌سالی،‌هجوم‌ملخ به‌محصولات کشاورزی، شیوع بیماریهای‌ واگیـردار، ناآرامیهـای سیـاسـی ــ چنان‌کـه ‌کنسول‌ ‌انگلیس در تبریز هم در گزارش مورخ شعبان ۱۲۶۸ / ژوئن ۱۸۵۲ به بحران و وضـع نامسـاعد تجـارت تبـریز اشاره کرده است ــ موجب اُفت بازرگانی در این شهر بوده است (همانجا). از سوی دیگر، با گسترش راههای دریایی خلیج فارس و دریای مازندران (همان، ۱۰۸)، گشایش کانال سوئز و توقف حمل و نقل از طریق روسیه (همان، ۱۱۰)، به‌تدریج تبریز اهمیت بازرگانی خود را از دست داد. کاهش داد و ستد با روسیه (اتحاد شوروی) پس از جنگ‌جهانی‌اول نیز خسارت فراوانی به‌تجارت تبریز وارد کرد؛ چنان‌که واردات تبریز در ۱۹۱۳م از ۲۰٪ به ۷٪ در ۱۳۰۴ش / ۱۹۲۵م، و سهم صادرات از این طریق در همان سالها از ۱۴٪ به ۸٪ تنزل پیدا کرد (همان، ۱۱۱).

هم اکنون نیز تبریز یکی از مراکز مهم تجارتی ایران است. در بخش بازرگانی خارجی، حدود ۵۴۸،۶۰ تن کالا به ارزش ۰۰۰،۲۶۲،۵۷ دلار شامل اقلام گوناگون در ۱۳۸۲ش، از گمرک تبریز صادر شده است (سیمای، ۶۵)؛ همچنین حدود ۸۶۴،۹ تن کالا به ارزش ۰۰۰،۹۲۶، ۱۳ دلار از طریق گمرک شهرستان تبریز، در همان سال وارد کشور شده است (همان، ۶۶).

در زمینۀ صنعت، در آستانۀ جنگ جهانی اول کارگاههایی توسط سرمایه‌داران آلمانی در تبریز دایر شد. این کارگاهها شامل درودگری، غله پاک‌کنی، چلنگری و دیگر صنایع بود (اشرف، ۶۵ -۶۶). همچنین چندین کارخانۀ ریسندگی نیز توسط سرمایه‌گذاران تبریزی تأسیس شد (همو، ۸۳-۸۴). هم‌اکنون تبریز یکی از قطبهای صنعتی کشور است و کارخانه‌های تراکتورسازی، ماشین‌سازی، ایدم (موتورسازی دیزلی)، بلبرینگ‌سازی، پالایشگاه و کارخانۀ پتروشیمی، کارخانجات بزرگ صنایع غذایی، و صدها کارگاه کوچک و بزرگ صنعتی در این شهر فعالیت دارند.

مآخذ

آبراهام گاتوغیگُس، منتخباتی از یادداشتها، ترجمۀ عبدالحسین سپنتا و استفان هانانیان، تهران، ۱۳۴۷ش؛ آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۵۵ش؛ آرونوا، م. ر. و ک. ز. اشرافیان، دولت نادرشاه افشار، ترجمۀ حمید امین، تهران، ۱۳۵۲ش؛ آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، ۱۳۷۲ش؛ آق‌سرایی، محمود، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، به کوشش عثمان توران، آنکارا، ۱۹۴۳م؛ ابن اثیر، الکامل؛ ابن بطوطه، رحلة، به کوشش طلال حرب، بیروت، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۴۱۵ق / ۱۹۹۵م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۸۸م؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸م؛ ابن دواداری، ابوبکر، کنز الدرر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۱۳۸۰ق / ۱۹۶۱م؛ ابن فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۲ق / ۱۸۸۴م؛ ابن کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان، به کوشش جعفر سلطان القرائی، تهران، ۱۳۴۴- ۱۳۴۹ش؛ ابوبکر طهرانی، دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، تهران، ۱۳۵۶ش؛ ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۵۶ش؛ ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۶۹ش؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، ۱۳۷۹ش / ۲۰۰۰م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م؛ ابوالقاسم کاشانی، عبدالله، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، ۱۳۴۸ش؛ اتابکی، تورج، آذربایجان در ایران معاصر، ترجمۀ محمدکریم اشراق، تهران، ۱۳۷۶ش؛ استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، تهران، ۱۳۶۸ش؛ اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۷۷ش؛ اشرف، احمد، مبانی رشد سرمایه‌داری در ایران، تهران، ۱۳۵۹ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م؛ اطلس گیتاشناسی ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، ۱۳۸۳ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۳ش؛ همو، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‌شاه)، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۳ش؛ همو، مرآةالبلدان،‌به‌کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش؛ افشیـن، یدالله، رودخانه‌های‌ایران،تهران، ۱۳۷۳ش؛ افضل‌الملک، غلامحسین، افضل‌التواریخ،به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، ۱۳۶۱ش؛ افوشته‌ای، محمود، نقاوة الآثار، به کوشش احسان اشراقی، تهران، ۱۳۷۳ش؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، ۱۳۶۴ش؛ همو، میرزا تقی‌خان امیرکبیر، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۵ش؛ الئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، ۱۳۶۳ش؛ امید، حسین، تاریخ فرهنگ آذربایجان، تبریز، ۱۳۳۲ش؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، به کوشش احمد جودت، استانبول، ۱۳۱۴ق؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ش؛ براون، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمۀ احمد پژوه، تهران، ۱۳۳۸ش؛ همو، نامه‌هایی از تبریز، ترجمۀ حسن جوادی، تهران، ۱۳۶۱ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م؛ بهرامی، اکرم، «شاردن در تبریز»، مجموعۀ سخنرانیهای ششمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، تبریز، ۱۳۵۵ش؛ پارسا دوست، منوچهر، شاه اسماعیل اول، تهران، ۱۳۷۵ش؛ همو، شاه تهماسب اول، تهران، ۱۳۷۷ش؛ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، ۱۳۷۷ش؛ پورنظمی سیسی، عبدالصمد، فرقۀ دمکرات آذربایجان ( آذربایجان دمکرات فرقه سی)، ساری، ۱۳۸۳ش؛ پیگولوسکایا، ن. و. و دیگران، تاریخ ایران، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، ۱۳۴۶ش؛ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، به کوشش حمید شیرانی، تهران، ۱۳۶۳ش؛ ترابی طباطبایی، جمال، تاریخ تبریز به روایت سکه، تبریز، ۱۳۸۴ش؛ تربیت،‌ محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش؛ جعفری، عباس، دایرة‌المعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش؛ جکسن، ا. و. ویلیامز، سفرنامه، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران، ۱۳۵۷ش؛ جوادی، شفیع، تبریز و پیرامون، تبریز، ۱۳۵۰ش؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۳۳۴ق / ۱۹۱۶م؛ جهانگیر میرزا، تاریخ نو، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۲۷ش؛ حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، ۱۳۵۰ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش؛ حزین، محمدعلی، تاریخ، اصفهان، ۱۳۳۲ش؛ حسن‌زاده، اسماعیل، حکومت ترکمانان قراقویونلو و آق قویونلو در ایران، تهران، ۱۳۷۹ش؛ حسنلی، جمیل، فراز و فرود فرقۀ دموکرات آذربایجان، ترجمۀ منصور همامی، تهران، ۱۳۸۳ش؛ حسینی جنابذی، میرزابیک، روضة الصفویة، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۷۸ش؛ حشری تبریزی، محمدامین، روضۀ اطهار، به کوشش عزیز دولت‌آبادی، تبریز، ۱۳۷۱ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق / ۱۹۱۳م؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، تهران، ۱۳۳۳ش؛ خیام، مقصود، «نگرشی به تنگناهای ژئومورفولوژیکی توسعۀ شهر تبریز»، نشریۀ دانشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی تبریز، تبریز، ۱۳۷۴ش، س ۱، شم‌ ۱؛ دولت‌آبادی، عزیز، «زلزله‌های تبریز»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۴۳ش، س ۱۶، شم‌ ۲؛ دیاکونف، ا.م.، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۷ش؛ دیولافوا، ژان، سفرنامه، ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، تهران، ۱۳۶۱ش؛ ذکاء، یحیى، «تبریز»، شهرهای ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، ۱۳۶۸ش، ج ۳؛ همو، «تبریز شهری کهن‌سال با پیشینه‌ای پر ماجرا»، ایران زمین، تهران، ۱۳۷۰ش، س ۱، شم‌ ۱؛ همو، زمین‌ لرزه‌های تبریز، تهران، ۱۳۶۸ش؛ راکه ویلتس، ایگور، سفیران پاپ به دربار خانان مغول، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، ۱۳۵۳ش؛ راوندی، محمد، راحة الصدور ، به کوشش محمد اقبال، تهران، ۱۳۶۴ش؛ رجب‌زاده، هاشم، خواجه رشیدالدین فضل‌الله، تهران، ۱۳۷۷ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، تاریخ مبارک غازانی، به کوشش کارل یان، هارتفرد، ۱۳۵۸ق / ۱۹۴۰م؛ همو، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، ۱۳۷۳ش؛ همو، همان (ذکر تاریخ آل سلجوق)، به کوشش احمد آتش، تهران، ۱۳۶۲ش؛ همو، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمدشفیع، پاریس، ۱۳۶۴ق / ۱۹۴۵م؛ رضا، عنایت‌الله، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، تهران، ۱۳۸۰ش؛ رضازاده ملک، رحیم، گویش آذری، تهران، ۱۳۵۲ش؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به کوشش چ. ن. سیدن، کلکته، ۱۹۳۱م؛ ریاحی، محمدامیـن، تاریخ‌خوی، تهران، ۱۳۷۲ش؛ رئیس‌نیا، رحیم، ایران و عثمانـی در آستانۀ قـرن بیستم، تبریز، ۱۳۷۴ش؛ همو ، «مـدرسۀ محمدیۀ تبریز و تـدریس مشروطه»، گفتگو، تهران، ۱۳۷۶ش، شم‌ ۱۸؛ ژوبر، پ. آ.، مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود مصاحب، تبریز، ۱۳۷۴ش؛ ساروی، محمد فتح‌الله، تاریخ محمدی، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۷۱ش؛ ساری صراف، بهروز و علی‌اکبر رسولی، «روند آلودگی میدان چای یا مهران‌رود در شهر تبریز»، رشد، آموزش جغرافیا، تهران، ۱۳۷۰ش، س ۷، شم‌ ۲۵؛ سپهر، احمدعلی، ایران در جنگ بزرگ، ۱۹۱۴- ۱۹۱۸م، تهران، ۱۳۳۶ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ ( تاریخ قاجاریه)، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، ۱۳۷۷ش؛ ستوده، حسینقلی، تاریخ آل مظفر، تهران، ۱۳۴۶ش؛ سجادی، ضیاءالدین، کوی سرخاب تبریز و مقبرة الشعراء، تهران، ۱۳۷۵ش؛ سدیو، ل.آ. ، «مختصری دربارۀ ژوبر»، ضمن مقدمۀ مسافرت به ارمنستان و ایران (نک‌ : هم‌ ، ژوبر ‌)؛ سرسی، لوران، ایران در ۱۸۳۹-۱۸۴۰م، ترجمۀ احسان اشراقی، تهران، ۱۳۶۲ش؛ سفرنامه‌های ونیزیان در ایران (شش سفرنامه)، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، ۱۳۴۹ش؛ سلطان القرائی، جعفر، مقدمه بر روضات الجنان و جنات الجنان (نک‌ ‌: هم‌ ، ابن کربلایی‌)؛ سیمای شهرستان تبریز، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان شرقی، تبریز، ۱۳۸۲ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۵ش؛ شاو، ا. ج. و ا.ک. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، ۱۳۷۰ش؛ شاه طهماسب، تذکره، به کوشش کریم فیضی، قم، ۱۳۸۳ش؛ طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران، تهران، ۱۳۴۹ش؛ طبری، تاریخ؛ طرح هادی، بنیاد مسکن، تبریز، ۱۳۸۰ش؛ عالم آرای شاه اسماعیل، به کوشش اصغر منتظر صاحب، تهران، ۱۳۴۹ش؛ عالم آرای شاه طهماسب، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۰ش؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۸۳ش؛ غفاری قزوینی، احمد، تاریخ جهان آرا، به کوشش محمد قزوینی، تهران، ۱۳۴۳ش؛ «فرمان کمیتۀ دفاع دولتی ]اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی[، شم‌ ۹۱۶۸»؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۱ش؛ فریدون‌بک، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، ۱۲۷۴ق / ۱۸۵۸م؛ فضل‌الله بن روزبهان، تاریخ عالم آرای امینی، به کوشش محمداکبر عشیق، تهران، ۱۳۸۲ش؛ فلاندن، اوژن، سفرنامه، ترجمۀ حسین نورصادقی، اصفهان، ۱۳۲۴ش؛ فلسفی، نصرالله، «جنگ چالدران»، چند مقالۀ تاریخی و ادبی، تهران، ۱۳۴۲ش؛ همو، زندگانی شاه عباس اول، تهران، ۱۳۵۲ش؛ فیضی، کریم، مقدمه بر تذکرۀ شاه طهماسب (هم‌ ‌)؛ قاسمی ، فرید، سرگذشت مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۸۰ش؛ قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، ۱۴۰۴ق / ۱۹۸۴م؛ قطران تبریزی، دیوان، به کوشش محمد نخجوانی، تبریز، ۱۳۳۳ش؛ کارنگ، عبدالعلی، آثار باستانی آذربایجان (آثار و ابنیۀ تاریخی شهرستان تبریز)، تهران، ۱۳۵۱ش؛ همو، «قدیم‌ترین مأخذ که نام تبریز در آن برده شده»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، ۱۳۴۵ش، س ۱۸، شم‌ ۲؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، ۱۳۵۴ش؛ همو، تاریخ هجده سالۀ آذربایجان، تهران، ۱۳۵۳ش؛ همو، شهریاران گمنام، تهران، ۱۳۵۷ش؛ همو، کاروند، به کوشش یحیى ذکاء، تهران، ۱۳۵۲ش؛ کلاویخو، ر.، سفرنامه، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، ۱۳۳۷ش؛ لین‌پول، استنلی، طبقات سلاطین اسلام، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۶۳ش؛ محمدکاظم، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۴ش؛ مردوخ کردستانی، محمد، فرهنگ، تهران، چاپخانۀ ارتش؛ مشکور، محمدجواد، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، ۱۳۵۲ش؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، تجربة الاحرار، به کوشش حسن قاضی طباطبایی، تبریز، ۱۳۵۰ش؛ همو، مآثر السلطانیة، به کوشش غلامحسین صدری‌ افشار، تهران، ۱۳۵۱ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م؛ مکی، حسین، تاریخ بیست سالۀ ایران، تهران، ۱۳۵۹ش؛ ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، ۱۳۶۳ش؛ ملویل، چ.پ.، «سیلهای تبریز»، ترجمۀ آزاده ادبی، ماهنامۀ دانشجویی گروه جغرافیای اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، شم‌ ۲- ۵؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش عزیزالله بیات، تهران، ۱۳۶۳ش؛ مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، تاریخ‌روابط خارجی ایران، تهران،۱۳۴۹ش؛ میرخواند،محمد، روضة‌الصفا، به‌کوشش عباس زریاب، تهران،۱۳۷۳ش؛مینورسکی، و.، تاریخ تبریز، ترجمۀ عبدالعلی کارنگ، تبریز، ۱۳۳۷ش؛ همو، تاریخچۀ نادرشاه، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران، ۱۳۱۳ش؛ نادر میرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش؛ ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، ۱۳۵۷ش؛ نامۀ فرمانداری شهرستان تبریز، شم‌ ۰۰۷ / ۱۳۰۳؛ نبئی، ابوالفضل، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در قرن هشتم هجری، تهران، ۱۳۷۵ش؛ نخجوانی، حسین، چهل مقاله، به کوشش یوسف خادم هاشمی‌نسب، تبریز، ۱۳۴۳ش؛ نسوی، محمد، سیرت جلال‌الدین مینکبرنی، ترجمۀ کهن، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، ۱۳۶۵ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش؛ نعیما، مصطفى، تاریخ، استانبول،۱۲۸۰ق؛ نوایی، عبدالحسین، ایران و جهان از مشروطیت تا پایان قاجاریه، تهران، ۱۳۷۵ش؛ وارد، محمدشفیع، تاریخ نادرشاهی ( نادرنامه)، به کوشش رضا شعبانی، تهران، ۱۳۴۹ش؛ واله، محمدیوسف، خلد برین ( ایران در روزگار صفویان)، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۲ش؛ همو، همان ( ایران در زمان شاه‌ صفی و شاه‌ عباس دوم)، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران، ۱۳۸۰ش؛ ورجاوند، پرویز، «باز‌شناسی بخشی از هویت باستانی و تاریخی تبریز»، تبریز در ۳۰۰۰ سال پیش، تبریز، ۱۳۸۰ش؛ وصاف، تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، ۱۳۷۲ش؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، ۱۳۶۱ش؛ هژبر نوبری، علیرضا، «تبریز سه هزار و پانصد ساله»، تبریز در ۳۰۰۰ سال پیش، تبریز، ۱۳۸۰ش؛ هینتس، والتر، تشکیل دولت ملی در ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، ۱۳۴۶ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م؛ همو، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق / ۱۹۶۰م؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز:

Aktepe, M.M., 1720-1724 Osmanlı-İran münâsebetleri, Istanbul, 1970; Avery, P., «Nādir Shah and the Afsharid Legacy», The Cambridge History of Iran, vol. VII, ed. P. Avery et al., Cambridge, 1991; Boyle, J.A., «Dynastic and Political History of the Īl-Khāns», ibid, 1968, vol. V; DāniŞmend, İ.H., İzahlı osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971-1972; The Economic History of Iran 1800-1914, ed. Ch. Issawi, Chicago / London, 1971; Hambly, G. R. G., »Āghā Muħammad Khān and the Establishment of the Qājār Dynasty», The Cambridge History of Iran, vol. VII, ed. P. Avery et al., Cambridge, 1991; id, «Iran During the Reigns of Fatḥ ʿAlī Shāh and Muħmmad Shah», ibid; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanichen Reiches, Graz, 1963; Hoffmann, B., Waqf im mongo- lischen Iran, Bonn, 2000; Karal, E.Z., Osmanlı tarihi, Ankara, 1999; Keddie, N. and M. Amanat, «Iran under the Later Qājārs, 1848-1922», The Cambridge History of Iran, vol. VII, ed. P. Avery et al., Cambridge, 1991; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; Spuler, B., Die Mongolen in Iran, Leiden, 1985; Tabriz University of Medical Sciences at a Glance, Tabriz, 2004; Tekindağ, M.C., «Yeni kaynak ve vesikalarin isigi altinda Yavuz Sultan Selimin Iran seferi», Tarih Dergisi, Istanbul, 1968, vol. XVII, no. 22; The Travels of Marco Polo, tr. A. Ricci, New Delhi, 2001; Uzunçarçılı, İ.H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982-1983; Werner, Ch., An Iranian Town in Transition, Wiesbaden, 2000.

علی‌اکبر دیانت

II. ادبیات

شعر و ادب فارسی دری که با ظهور رودکی (ه‌ م)، پدر شعر فارسی، ملقب به سلطان شاعران (عوفی، ۲ / ۶)، استاد مقدم شاعـران ماوراء‌النهر (علیشیـر، ۳۳۶) و سخن‌سرایی دیگر سخن‌ ـ سَرایان عصر سامانی (۲۶۱- ۳۸۹ق / ۸۷۵- ۹۹۹م) در ماوراء‌النهر و خراسان بزرگ بسط و استقرار و رواج و رسمیت تمام یافت، به تدریج از خراسان و ماوراء‌النهر، به دیگر نواحی ایران جغرافیایی و فرهنگی و نیز به شبه‌قارۀ هند و چین و برخی دیگر از نقاط جهان رسید و قبول عام یافت و رفته‌رفته بر گسترش و کمال آن افزود. زبان و ادب فارسی از سدۀ ۵ق / ۱۱م در آذربایجان و به تَبَع آن در تبریز که شهری زیبا و پرجمعیت (ابن‌حوقل، ۸۴)، و به تعبیر شاعرانه دارای فرّ فردوس و شعشعۀ عرش رحمان، با عنوان دارالسلام و دارالملک (مولوی، ۶ / ۳۱۰۶-۳۱۱۶)، و دوستی‌اش آمیخته با جان (نسوی، ۹۴) بود، آرام آرام رواج یافت و از مراکز برجستۀ فرهنگ و ادب ایران زمین گردید؛ مرکزی که به قول ریپکا (ص ۲۰۱) نه فقط از حیث شمار بسیار ادیبان و دانشمندان که نخستین فرد آن قطران (ه‌ م) بود، بلکه بیشتر از جهت کیفیت ممتاز آنان در ادبیات حائز اهمیت است. این مرکزیت، چونان دیگر مراکز فرهنگی و ادبی ایران تا روزگار حاضر پایید. از این‌رو، می‌توان سیر تاریخی زبان و ادب‌فارسی را در تبریز، در ۴ دوره، بدین شرح بحث و بررسی کرد:

الف ـ دورۀ اوّل (سدۀ ۵ق)

این دوره که ادامۀ دوران حاکمیت سبک خراسانی است، شعر و ادب فارسی که در ماوراء‌النهر و خراسان آغاز شده بود، پیش از آنکه به ری، اصفهان، فارس و دیگر نواحی ایران برسد، به تبریز رسید و در آن شهر، آن‌سان که می‌بایست، بالید و گسترش یافت. به گواهی تاریخ ادبیات فارسی، آغاز‌گر شعر و ادب در تبریز و به طور کلی در آذربایجان، قطران تبریزی (ه‌ م) (د ۴۶۵ق / ۱۰۷۳م) بود. ظهور قطران در تبریز ــ که بر طبق اسناد موجود بایسته است تا او را آدم الشعـرای دیار آذربایجان بـه شمار آوریم ــ گـویـای ایـن حقیقت است که فرهنگ و ادب فارسی دری، حداقل، از سدۀ ۵ق در آذربایجان و به تَبَع آن در تبریز رواج و رونق داشته است که اگر چنین نبود، به حکم اصل عقلی سنخیت علت و معلـول، شاعـر و ادیبـی بزرگ چـون قطران ــ کـه بـه قـول ناصرخسرو «شعر[دری]نیک می‌گفت» (ص ۹) ـ و به تأیید محققان و منتقدان قدیم و جدید، در زمینۀ شعر و ادب فارسی پایگاهی بلند و ارجمند داشت و به القابی چون شرف الزمان و امام‌ الشعرا ملقب بود (نک‌ : عوفی، ۲ / ۲۱۴؛ دولتشاه، ۶۷؛ فروزانفر، ۴۹۲؛ صفا، تاریخ...، ۲ / ۴۲۲-۴۲۳)، در آن سامان تربیت نمی‌شد؛ چرا که لازمۀ ظهور هر پدیده، از جمله ظهور بزرگان دانش و ادب، وجود عوامل و زمینه‌هایی است، به عنوانِ علت که تا محقق نشود، معلول که همانا تولد بزرگان دانش و ادب در جامعه است، تحقق نخواهد یافت. تعلق قطران به طبقۀ دهقانان و تصریح وی بدین موضوع، یعنی «یکی دهقان بدُم شاها شدم شاعر ز نادانی» (ص ۴۰۱، بیت ۱۷) که سرگذشت فرخی سیستانی (ه‌ م) را تداعی می‌کند (نظامی عروضی، ۵۸-۶۰) و روی آوردن وی از دهقانی به شاعری، امری است که از نفوذ شعـر و ادب فارسـی حتى در میان عامۀ مردم آذربایجـان ــ که دهقـانان نیز در شمار آنـان بوده‌اند ــ حکایت می‌کند و اگر دهقان را در معنای خُرده مالک و صاحب زمین تفسیر کنیم و قطران را چونان فردوسـی (ه‌ م) ــ که «از دهاقین طوس بود» (همـو، ۷۵) ــ از دهاقین آذربایجان به شمار آوریم، نفوذ و حضور شعر و ادب در طبقۀ «دهاقین آذربایجان» مسلم می‌گردد. این امر در کنار یکی از القاب قطران، یعنی لقب «فخر الشعرا» که شاعر، خود نیز بدان تصریح می‌کند و خویش را فخر الشعرا می‌خواند و خطاب به ممدوح خود می‌سراید: «فخر الامرایی تو و فخر الشعرا من» (ص ۳۵۱، بیت ۱۳)، گذشته از آنکه اشارتی هست به شاعران ماوراء‌النهر و خراسان، مُثبِت وجود شاعرانی در دیار آذربایجان و اران و شروان نیز هست که قطران فخر آنان محسوب می‌شده است (نیز نک‌ : فروزانفر، ۴۹۲ بب‌ ‌). این سخن که شهـرت یکی از سلسلـه‌های محلی آذربایجان ــ که قطران نیز مـداح آنان بود ــ موسوم به روّادیان (نک‌ : کسروی، شهریاران...، ۱۴۸ بب‌ )، به سبب حضور برخی از شاعران در دستگاه آنان است، مؤید مدعای ما تواند بود (صفا، همان، ۲ / ۴۴). کاروان شعر و ادب که در آذربایجان و اران و شروان به کاروان‌سالاری قطران به راه افتاد، چونان کاروانی که پیش‌تر در ماوراء‌النهر و خراسان به کاروان‌سالاری رودکی حرکت کرده بود، پس از گذشتن از منازل سده‌های مختلف به روزگار ما رسید.

ب ـ دورۀ دوم (از سدۀ ۶ تا اواخر سده ۹ق)

در این دوره که دوران شکل‌گیری و ظهور سبک عراقی (ه‌ م) و دوران حاکمیت این سبک بر شعر و ادب فارسی است، تبریز غالباً از مراکز مهم شعر و ادب فارسی شمرده می‌شده است (نک‌ : صفا، همان، ۵(۱) / ۴۲۹). با فرارسیدن سدۀ ۶ق، تحول در سبک شعر و ادب فارسی آغاز شد و عوامل گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، آرام آرام، به مثابۀ علل ناقصه گرد آمد و زمینۀ پدید آمدن سبکی دیگر را ــ که سبک عراقی نام گرفت ــ فراهم آورد (محجوب، ۵۵۹). حملۀ مغولان به ماوراء‌النهر و خراسان به عوامل مختلف تغییر سبک پیوست و علت تامۀ این دگرگونی تحقق یافت و سبک خراسانی (ه‌ م) جای خود را یکسره به سبک عراقی داد (شمیسا، ۱۹۲). در طول سدۀ ۶ق شاعران آذربایجان و اران و شروان که نام آوران آنان عبارت‌اند از فلکی شروانی (د ۵۷۷ق / ۱۱۸۱م)، مجیربیلقانی (د ۵۷۷ق)، خاقانی (د ۵۹۵ق / ۱۱۹۹م) و نظامی (د۵۹۹ق / ۱۲۰۳م)، شیوه‌ای میانۀ سبک پیشین و سبک پسین در پیش گرفتند. بدین معنا که زبانشان به زبان شاعران سبک خراسانی می‌مانست و از نظر فکر و اندیشه و نیز از جهت مختصات ادبی، آثارشان به آثار برآمده از سبک عراقی نزدیک می‌شد (همو، ۱۰۷) و چنین بود که زمینه‌های پیروزی و تسلط سبک عراقی بر سبک خراسانی ــ که در سدۀ ۷ق تحقق یافت ــ در آذربایجان و اران و شروان فراهم می‌آمد.

در سدۀ‌ ۷ق / ۱۳م، تبریز پایتخت فرمانروایی وسیع ایلخانیان مغول قرار گرفت و بیش از پیش عظمت و اعتبار یافت (لسترنج، ۱۷۳). این عظمت و اعتبار در زمان وزارت خواجه رشید‌الدین فضل‌الله (مق‌ ۷۱۸ق / ۱۳۱۸م) به اوج رسید. در منابع تاریخی از حضور ۴۰۰ تن استاد، ۰۰۰‘۱ طالب علم و ۶ ‌هزار دانشجو در مراتب و سطوح مختلف، در دارالعلمهای رشیدی در تبریز سخن رفته است. همچنین از دو کتابخانۀ بزرگ در دو سوی آرامگاه رشید‌الدین فضل‌الله سخن به میان آمده است که در آنها ۰۰۰‘۱ جلد قرآن کریم به خط خوش‌نویسان نام‌آور جهان اسلام‌، و ۶۰هزار جلد کتابهای نفیس در زمینۀ دانشهای گوناگون، ادب، حکایت و امثال که از سراسر جهان متمدن آن روزگار فراهم آمده، و وقف ربع رشیدی گردیده بود، نگهداری می‌شده است (حشری،۱۸۴). دارالعلمها با دانشجویان و دانش‌آموزانش شکوه و رونقی خاص داشت. استادان از کتابهای فراهم آمده در دو کتابخانۀ مذکور برای تحقیق و تدریس به دانشجویان بهره می‌جُستند و استادیاران در کار تدریس به دانش‌آموزان سطوح پایین‌تر می‌کوشیدند (رشید‌الدین، ۱۳۰).

در چنین فضایی بود که برای نمونه، مجموعه‌ای بی‌مانند موسوم به سفینۀ تبریز (ه‌ م) فراهم می‌آمد. این سفینه که به کوشش ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی (سدۀ ۸ق) گردآوری و به خط همو در فاصلۀ سالهای ۷۲۱ تا ۷۲۳ ق نوشته شده، گواهی است صادق بر رواج دانش و ادب در تبریز در سده‌های ۷ و ۸ ق و آیینه‌ای است از وضع فرهنگی این شهر، در با شکوه‌ترین دوران حیات فرهنگی آن (پورجوادی، «پیشگفتار»، ۴). وجه بارز این سفینه که در آن ۲۱۱ رساله گرد آمده، وجه ادبی آن است که با ضبط شعر و نثر شاعران و نویسندگان بلندپایه مشخص می‌شود؛ از جملۀ آنها ست: ضبط منتخب بخشهایی از شاهنامۀ فردوسی (ز ۳۲۹ یا ۳۳۰ق) و بخشی از اشعار ظهیرالدین فاریابی (د ۵۹۸ ق / ۱۲۰۲م)، نیز ثبت نوشته‌هایی از نویسندگان و متفکرانی چون احمد غزالی (د ۵۲۰ق / ۱۱۲۶م)، شیخ اشراق، سهروردی (د ۶۳۲ق / ۱۲۳۵م). گردآورندۀ سفینه، ابوالمجد محمدبن‌مسعود تبریزی، پدرش، ملک مسعود بن مظفر (د ۷۴۴ق / ۱۳۴۳م) و عمش، ملک محمود بن مظفر (د ۶۹۶ق / ۱۲۹۷م) و نیز پسر عم پدرش، مجدالدین محمد از شاعران کمتر شناخته شدۀ سدۀ۷ و ۸ق شهر تبریز به شمار می‌آیند. برخی از ابیات ملک مسعود ضمن رسالۀ خلاصة‌ الاشعار، گردآوردۀ فرزندش (نک‌ : سفینۀ تبریز، ۵۹۳-۶۱۲) و نیز اشعار ملک محمود و مجدالدین محمد در سفینه (نک‌ ‌: ص ۴۸۹-۵۰۴) مسطور است (حائری،۶).

در کنار این شاعران، تبریز در همین روزگار، شاعران و ادیبان عارف مشربی را در دامان خود پرورد که از جملۀ نام‌آوران ادبیات عرفانی ایران زمین محسوب می‌شوند و در زمرۀ پارسی سرایان و پارسی‌نویسان برجسته قرار دارند. برخی از این بزرگان عبارت‌اند از:

۱. خواجه همام‌الدین، معروف به همام تبریزی (ه‌ م) (د ۷۱۴ق / ۱۳۱۴م)، از بزرگان تبریز، از پیشوایان اهل طریقت و از نام‌آوران در فنون مختلف ادب فارسی و عربی. وی در شاعری از سعدی (ه‌ م) پیروی می‌کرد (صفا، تاریخ، ۳(۲) / ۷۱۵، ۷۲۱)، اما خود را کم از سعدی نمی‌دانست و می‌سرود: «همام را سخن دل‌فریب بسیار است / ولی چه سود که بی‌چاره نیست شیرازی» (نک‌ ‌: ص ۵۳، غزل ۱۹۶، بیت ۹).

۲. نجم‌الدین ابوبکر محمد ظاهری، معروف به نجم‌الدین زرکوب (ه‌ م) (د ۷۱۲ق / ۱۳۱۲م)، از دانشمندان بنام و از سرایندگان صوفی مشرب تبریز (نفیسی، ۱ / ۱۷۶-۱۷۷).

۳. شیخ محمود شبستری تبریزی (ه‌ م) (د ۷۲۰ق / ۱۳۲۰م)، از مشاهیر فضلا و مشایخ نامبردار و مرجع خواص و عوام و صاحب آثار عرفانی مختلف و مهم‌تر از همه، سرایندۀ مثنوی عرفانی معروفِ گلشن‌راز (ه‌ م) که حاوی پاسخهایی به پرسشهای امیرحسینی هروی (د ۷۱۹ق / ۱۳۱۹م) در توضیح و تبیین پاره‌ای از رموز و اصطلاحات عرفانی است (هدایت، ۱(۲) / ۵۹؛ صفا، همان، ۳(۲) / ۷۶۶-۷۶۷).

۴. شمس‌الدین محمد بزازینی تبریزی، ملقب به شیرین و مشهور به مغربی و شیرین مغربی (۷۴۹- ۸۰۹ق) که در شعر و عرفان به سنایی (د ۵۲۵ ق) و عطار (‌د ۶۱۸ق)‌ اقتدا می‌کرد. مغربی مجموعه‌ای عرفانی پدید آورد که غالباً در قالب غزل، ترجیع بند و رباعی است (۱۹۹ غزل، نک‌ : ص۶۶- ۲۱۸، ۳ ترجیع بند، نک‌ ‌: ص ۲۲۱-۲۴۴، ۳۳ رباعی، نک‌ ‌: ص ۲۴۷-۲۵۱). عرفان وی دنبالۀ عرفان عاشقانۀ خراسان به شمار می‌آید که در سده‌های ۷ و ۸ق بر فضای فرهنگی تبریز حاکم بود (پورجوادی، «عرفان...»، ۲۵، ۲۷). تأثیر مغربی در شاعران عارف مشرب دورانهای بعد چشم‌گیر است. صاحب مفاتیح ‌الاعجاز در شرح گلشن‌راز در ۶ موضع از اثر خود، به قصد تبیین و تأیید۶ مسئلۀ مهم عرفانی، به اشعار مغربی استشهاد کرده است (نک‌ : اسیری لاهیجی، ۱۰۱، ۱۱۶، ۴۶۷، ۴۸۶، ۵۰۸، ،۵۷۷، ۶۰۳). فهلویات مغربی، شامل یک غزل و ۱۴ ترانه (نک‌ ‌: میرعابدینی، ۶؛ مغربی، ۲۵۵-۲۶۳)، گویای این حقیقت است که سرودن شعر به لهجۀ فهلوی در کنار سرودن شعر به زبان فارسی دری، حداقل از سدۀ ۸ق و بسا پیش از آن، در تبریز و به طور کلی در آذربایجان سابقه داشته است و این امر از حضور فرهنگ ایران کهن در این دیار حکایتها باز می‌گوید. حضور این لهجه و تکلم بدان در برخی از نقاط آذربایجان، از جمله روستای قراونه تا کنون (نک‌ : ذکاء، ۸۸) مؤید مدعای‌ما ست؛ چرا که هر جا زبانی و لهجه‌ای هست، شعر هم بدان زبان و بدان لهجه سروده می‌شود.

۵. شمس‌الدین محمد عصّار تبریزی (د ح ۷۹۲ق / ۱۳۹۰م)، از عالمان و شاعران عارف مشرب تبریز و سرایندۀ مثنوی مهر و مشتری که ستایش سخنوران و‌ سخن‌شناسان مضمون‌جوی دورانهای بعد را برانگیخته است (صفا، همان، ۳(۲) / ۱۰۲۷).

۶. قاسم انوار (ه‌ م)، سید معین‌الدین علی حسینی تبریزی (د ۸۳۷ق / ۱۴۳۴م)، از شاعران نام‌آور عارف مشرب ایران، در سده‌های ۸ و ۹ ق (نفیسی، ۲ / ۲۹۱-۲۹۲).

۷. قطب‌الدین عقیقی تبریزی، و پسرش، جلال‌الد‌ین (د ۸۴۱ق / ۱۴۳۷م).

با ضعف ایلخانیان، ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو (۷۸۰-۹۲۰ق / ۱۳۷۸-۱۵۱۴م) به حکومت رسیدند و نه فقط تبریز و به طور کلی سراسر آذربایجان زیرنفوذ آنان قرار گرفت، که دامنۀ قدرت آنان تا عراق و فارس گسترش یافت و حتى یک بار تا خراسان را نیز در برگرفت (اقبال، ۶۵۵-۶۶۰). این ترکمانان نیز به شعر و ادب فارسی عشق می‌ورزیدند و پاس حرمت نویسندگان و شاعران می‌داشتند، چنان‌ که منشیان توانای پارسی‌نویس و مورخان و ادیبان بزرگ و سخنوران استاد را در دربار خود گرد می‌آوردند و آنان را می‌نواختند و از وجودشان بهره‌می‌بردند. تنی چند از پادشاهان ترکمان، خود نیز شاعر بودند: جهانشاه قراقویونلو (۸۴۱-۸۷۱ق / ۱۴۳۷-۱۴۶۷م) استادانه به فارسی و ترکی شعر می‌سرود و «حقیقی» تخلص می‌کرد و نسخه‌ای از دیوان وی در کتابخانۀ بریتیش میوزیوم موجود است. نیز پسر او، آق‌میـرزا ــ کـه از ۸۶۶ تا ۸۷۱ ق در بغـداد حکم می‌رانــد ــ «بُداق» تخلص می‌کرد و شعر می‌سرود (صفا، تاریخ، ۴ / ۱۳۳-۱۳۴).

ارتباط دوستانۀ اوزون حسن‌آق‌قویونلو (د ۸۸۳ ق) و پسرانش، یعقوب بیگ و یوسف بیگ با جامی (۸۱۷-۸۹۸ق / ۱۴۱۴-۱۴۹۳م) تا پایان عمر، از توجه و علاقۀ آنان به شعر و ادب حکایت می‌کند. یعقوب بیگ (د ۸۹۶ق) خود شاعر بود و در دوران سلطنت ۱۲ سالۀ وی تبریز از مهم‌ترین مراکز تجمع شاعران بود. جامی مثنوی معروف سلامان و ابسال خود را به نام او ساخت و چند قصیده در ستایش وی سرود (همو، ۴ / ۱۳۶). همچنین جامی با قاضی عیسى ساوجی، وزیر سلطان یعقوب‌بیگ ــ که مردی ادیب و شاعر بود و حضور وی در مقام وزارت بر رونق بازار ادب می‌افزود ــ مراودات دوستانه و مکاتبات ادبی داشت (همانجا) و چنین بود که در این دوره «اختر شعر و ادب از حضیض هبوط به ثریا رسید و بازار شعر و شاعری رونق تمام یافت» (سام‌میرزا، ۱۸).

در این دوره، جریانی مهم در فرهنگ و ادب ایران رخ داد که تبریز نیز در آن سهیم بوده است و آن نظم رخدادهای تاریخی به جای نظم داستانهای قهرمانی و ملی است که زمینه‌های آن از سده‌های ۵ و ۶ق، به تدریج فراهم آمد. بدین ترتیب که در پی افول سامانیان (۲۶۱- ۳۸۹ق / ۸۷۵- ۹۹۹م) و به دنبال استقرار غزنویان (۴۳۲-۵۸۳ق / ۱۰۴۱-۱۱۸۷م‌) حمله و تعریض به ایران‌گرایی (= شعوبیگری) و فرهنگ ملی ایران و ارزشهای مربوط بدان آغاز شد. تاریخ ایران، رسوم ایرانی و شاهنامۀ فردوسی مورد طعن و تعریض قرار گرفت (شمیسا، ۹۸). شاهنامه دروغ و نیزنگ، و فردوسی دروغ‌گو به شمار آمد (نک‌ : معزّی، ۲۶۸- ۲۶۹). این جریان که ملازم توجه به خلافت بغداد، گرایش به زبان عربی و تظاهرات دینی و در یک کلام ملازم عرب گرایی بود، با روی کار آمدن دولت ترکان سلجوقی (۴۲۹-۵۵۲ق / ۱۰۳۸- ۱۱۵۷م) شدت گرفت و بازار ایران گرایی و شعوبیگری، به کلی کاسد شد (بهار، ۲ / ۶۵).

حملۀ ویرانگر مغول و انحطاط‌ ناشی از آن هم، به عنوان یک عامل مؤثر بر این عوامل افزود و دفتر نظم داستانهای قهرمانی و ملی را بست و در مقابل، زمینه‌های نظم رخدادهای تاریخی را از سده‌های ۶ و ۷ ق فراهم ساخت و در نتیجه، منظومه‌هایی تاریخی چون شاهنشاه‌نامۀ پاییزی نسوی (ه‌ م) (۵۹۶ - ۶۱۷ق / ۱۲۰۰- ۱۲۲۰م)،کرت‌نامۀ ربیعی‌پوشنگی(سدۀ ۷ ق)، سام‌نامۀ‌ سیف‌الدین محمد یعقوب هروی (سدۀ ۷ق)، ظفرنامۀ حمدالله مستوفی (د ۷۵۰ق / ۱۳۴۹م) پدید آمد (نک‌ : صفا، حماسه‌ سرایی، فصل سوم). در مرکز سیاسی ـ فرهنگی ایلخانیان، تبریز نیز منظومۀ تاریخی شهنشاه‌نامه سروده شد. سرایندۀ این منظومه شاعری است به نام احمد تبریزی (سدۀ ۸ق) که در عهد سلطان ابوسعید بهادرخان (۷۱۶-۷۳۶ق) می‌زیسته، و منظومۀ خود را در ۱۸ هزار بیت، به بحر متقارب (بحرشاهنامۀ فردوسی) به نام ابوسعید ساخته، و تاریخ خانان مغول را از آغاز تا عهد هولاکو (حک‌ ‌۶۵۶-۶۶۳ق) و جانشینان وی تا ابوسعید بهادرخان را به نظم درآورده است (صفا، تاریخ، ۳(۱) / ۳۲۳-۳۲۶، نیز نک‌ ‌: حماسه ‌سرایی، ۳۵۷- ۳۵۹). گر چه این منظومه‌ها در برابر شاهنامه پدید آمده‌اند، اما تأثیر شاهنامه در ظهور آنها قابل انکار نیست (نک‌ ‌: همان، بخش «حماسه‌های تاریخی»).

ج ـ دورۀ سوم (از سدۀ ۱۰ تا ۱۲ق)

در این دوره حکومت بلامنازع سبک عراقی بر ادب فارسی از اوایل سدۀ ۱۰ق پایان می‌گیرد و زمینه‌های تغییر سبک عراقی به سبک هندی (ه‌ م) یا سبک اصفهانی ــ که از اوایل سدۀ ۱۱ ق تا اواسط سدۀ ۱۲ ق برادب فارسی حاکم گشت (نک‌ : شمیسا، ۲۸۴) ــ فراهم می‌آید. شعر و ادب سدۀ ۱۰ق به جریانهای واسط، یعنی به شیوۀ بابافغانی (نک‌ ‌: ه‌ د، فغانی) و پیروان وی که گونه‌ای استمرار سبک عراقی است و نیز به جریان موسوم به مکتب وقوع (ه‌ م) و مکتب واسوخت (ه‌ م) (گلچین، مکتب...، ۵- ۷؛ شمیسا، ۲۶۹-۲۷۲) تعلق دارد. شیوۀ بابا فغانی، همان سان که در نقاط مرکزی ایران، به نوعی رواج داشت، در منطقۀ آذربایجان و تبریز نیز به گونه‌ای استمرار می‌یافت.

حضور طولانی لسانی شیرازی (د ۹۴۱ یا ۹۴۲ق) که او را واضع و بنیادگذار مکتب وقوع به شمار آورده‌اند (شمیسا، ۲۷۰-۲۷۱؛ نیز نک‌ ‌: سام‌میرزا، ۱۰۴-۱۰۵؛ صفا، تاریخ، ۵(۲) / ۶۳۷- ۶۳۹) و نیز حضور شاگردش، شریف تبریزی (د ۹۵۶ق / ۱۵۴۹م) و فسونـی تبریـزی (د ۱۰۲۷ق / ۱۶۱۸م) ــ که از شاعران مکتب وقوع به شمار می‌آیند ــ در شهر تبریز حکایت از آن دارد که تبریز نیز در وقوع‌گویی و واسوخت سرایی سهیم است (نک‌ ‌: آذر، ۱ / ۱۳۳-۱۳۴؛ رازی، ۱ / ۲۱۷- ۲۱۹، ۳ / ۲۴۰-۲۴۱؛ گلچین، همان، ۱۵۲، ۳۹۹-۴۱۰، ۴۵۴-۴۵۶، ۷۴۴؛ شمیسا، ۲۷۰-۲۷۲). با این همه، نه جریانهای واسط و بینابین (= وقو‌ع‌گویی و واسوخت سرایی) در تبریز و به طور کلی در آذربایجان جریان غالب بر شعر و ادب گردید، نه حتى سبک موسوم به سبک هندی، و حال آنکه نام‌آورترین شاعر این سبک، صائب، همواره با انتساب به تبریز شناخته می‌شود و سبک هندی با نام صائب و تبریز تداعی می‌گردد و صائب هم به تبریزی بودن خود می‌بالد (نک‌ : غزل ۴۸۲۷، بیت ۱۳)، اما نه تولدش در تبریز بوده است، نه دوران زندگی‌اش و نه کار شاعری‌اش؛ که این هر ۳ چونان سبک هندی یا اصفهانی به اصفهان و به طور کلی به مناطق مرکزی ایران تعلق دارد و گرایندگان به سبک هندی در تبریز نسبت به پیروان سبک عراقی، سخت در اقلیت بودند و می‌توان گفت از ویژگیهای شعر و ادب فارسی در تبریز استمرار تسلط سبک عراقی، پس از سدۀ ۹ ق بر شعر و ادب آن سامان و پیوستن این سبک به نهضت «بازگشت ادبی» (ه‌ م) است که اساساً پای‌بندی بسیاری از شاعران به اصول سبک عراقی، در گرماگرم سلطه و رواج سبک‌هندی، حتى در اصفهان و دیگر شهرهای مرکزی نیز در خور توجه است (نک‌ : صفا، همان، ۵(۲) / ۶۷۱-۶۷۲).

شاعران در خور ذکر این دوره در تبریز عبارت‌اند از میرزا شرف‌الدین محمد تبریزی، متخلص به مجذوب (د ح ۱۰۹۳ق)، از دانشمندان و شاعران عارف مشرب، مداح ائمۀ معصومین (ع) و تابع حافظ در غزل سرایی (شاملو، ۲ / ۷۳؛ نیز نک‌ ‌: صفا، همان، ۵(۲) / ۱۳۱۶-۱۳۱۷) و صادقی افشار تبریزی، معروف به صادقی کتابدار (۹۳۳یا۹۴۰ – ۱۰۱۷ یا ۱۰۱۸ق)، از بزرگان ایل خدابنده‌لو و از رجال نامدار عصر شاه عباس اول (سل‌ ۹۹۶- ۱۰۳۸ق) که در نظم و نثر فارسی و ترکی‌ ماهر بود و تذکرۀ مجمع‌الخواص را در احوال بسیاری از شاعران معاصر خود، به ترکی جغتایی نوشت (نک‌ ‌: آذر، ۱ / ۷۱-۷۲؛ نصرآبادی، ۵۶- ۵۷؛ صادقی، ۳۱۴- ۳۱۷؛ تربیت، ۲۱۲-۲۱۳).

در این دوره شکل‌گیری دو رویداد در تبریز در خور توجه است:

۱. حرکت کاروان شاعران به سوی هند: در این دوره ارتباط فرهنگی و ادبی ایران و هند رونقی روز افزون یافت و حرکت کاروان شاعران، دانشمندان، بازرگانان و حتى مردم عادی که چند بار در تاریخ ایران پس از اسلام به سوی هند روی داده، در این دوره نیز با رونق و شکوه بسیار تجدید شد، چنان که عبدالرزاق لاهیجی، متخلص به فیاض (ص ۳۷۵) از هند به «کعبۀ حاجات» و قبلۀ «اهل فضل و هنر» تعبیر کرده است. همین کاروان بود که شماری از شاعران و عالمان تبریز را ــ که به هر حال و به هر سبب دل از وطن برکنده بودند ــ به دیار هند و دربار اکبرشاه گورکانی(حک‌ ۹۶۳-۱۰۱۴ق) رساند (نک‌ ‌: نفیسی، ۱ / ۵۱۴-۵۲۰؛ گلچین، کاروان...، ۲ / ۹۷۲- ۹۷۹، ۱۰۱۳- ۱۰۱۹). از جملۀ مهاجران تبریز می‌توان از کمال‌الدین ابوالفضل تبریزی، معروف به چلبی ‌بیگ علامی (سدۀ۱۰ و ۱۱ق)، حکیم و شاعر (نک‌ ‌: نصرآبادی، ۲۲۹-۲۳۱؛ رازی، ۳ / ۲۳۷)؛ کلبعلی تبریزی (سدۀ ۱۰ق) (نک‌ : صبا، ۶۸۰) و فسونی تبریزی (د ۱۰۲۷ق) نویسنده، شاعر، دانشمند و ستاره‌شناس (نک‌ : آذر، همانجا؛ رازی، ۳ / ۲۴۰-۲۴۱) را نام برد. بر طبق استقصای گلچین معانی از ۷۴۱تن شاعر پارسی ‌گوی ایرانی که راهی دیار هند شده‌اند، افزون بر ۴۰ تن آنها از تبریز بوده‌اند (کاروان هند، ۲ / ۱۱۸).

۲. شکل‌گیری ادبیات ترکی آذربایجانی: با روی کار آمدن شاه اسماعیل اول صفوی (سل‌ ۹۰۷-۹۳۰ق) و چیرگی قبایلی چند از ترکمانان بر امور مملکتی و سپاهیگری از یک سو، زبان ترکی، زبان حکمرانان و سپاهیان شد و از سوی دیگر، محیط مناسبی برای شکل‌گیری فرهنگ و ادب ترکی آذربایجانی ــ که از هر جهت تحت تأثیر مستقیم ادب فارسی بـود ــ فراهم آمد (صفا، همان، ۵ (۱) / ۴۲۳-۴۲۵) و حتى پیش از آنکه زبان آذری به ترکی آذربایجانی (ظاهراً از اواخر سدۀ ۱۱ق) دگرگون شود (همان، ۵ (۱) / ۴۳۰-۴۳۱؛ کسروی، آذری...، ۳۲)، شاعرانی دو زبانه ظهور کردند که به فارسی و ترکی شعر می‌سرودند (نک‌ : سام میرزا، ۱۸۴-۱۸۶). از جمله شاعران دو زبانه می‌توان از شاه اسماعیل صفوی (۸۹۲-۹۳۰ق / ۱۴۸۷-۱۵۲۴م)، متخلص به خطایی، و فضولی بغدادی (د ۹۶۳ق / ۱۵۵۶م)، و نیز از میرزا امان الله امانی (د بعد از ۱۰۱۶ق / ۱۶۰۷م)، از سران قزلباش (نک‌ ‌: صادقی، ۱۰۲، ۲۷۱؛ تربیت، ۱۳۶-۱۳۷؛ آقا بزرگ، ۱ / ۹۵) و نیز از صادقی کتابدار یاد کرد (نک‌ : ترکی، ادبیات). در پایان این بخش ذکر این نکته در خور توجه است که اولیا چلپی، سیاح ترک که در سدۀ ۱۱ق از تبریز دیدن کرده است، در سیاحت‌نامۀ خود زبان اهل فرهنگ و معارف این شهر را زبان فارسی می‌داند (۲ / ۲۵۳).

د ـ دورۀ چهارم

(از سدۀ ۱۳ق تا روزگار ما) این دوره شامل دو جریان است: جریان «بازگشت ادبی» (ه‌ م)، و «جریان نوگرایی»:

۱. بازگشت ادبی

این جریان عبارت است از روی برتافتن از رسم و راه سبک هندی یا سبک اصفهانی، و روی آوردن به شیوۀ شاعران سبک خراسانی در قصیده سرایی و روش شاعران سبک عراقی در غزل‌سرایی. پیروی از شیوۀ نویسندگی استادان سبک خراسانی و عراقی در آذربایجان و نیز در تبریز ، امر محققی بود از نوع تحصیل حاصل، چرا که هیچ‌گاه تسلط سبک هندی یا اصفهانی، به عنوان جریان غالب و عمومی، بر شعر و ادب این دیار آن گونه که در اصفهان و سرزمینهای مرکزی ایران روی داد، تحقق نیافت و سبک عراقی، به عنوان جریان غالب و عمومی در شعر و ادب آذربایجان استمرار یافت و به جریان بازگشت ادبی پیوست. برخی از شاعران این دوره عبارت‌اند از فتح علی بن حاج حسن تبریزی، مشهور به ایروانی، متخلص به فتح (سدۀ ۱۱ق) (نک‌ : خیام‌پور، ۲ / ۶۸۷)؛ مسکین زنوزی (نک‌ ‌: همو، ۲ / ۸۴۱)؛ صفای تبریزی میرزا فضلعلی (۱۲۷۸-۱۳۳۷ یا ۱۳۳۹ق) (نک‌ : آقا بزرگ، ۶ / ۲۸۹، ۹ / ۶۰۸، ۱۲ / ۲۷۱، ۱۴ / ۱۰)؛ حیرت قاجار، معروف به شیخ‌الرئیس قاجار (۱۲۶۴-۱۳۳۶ یا ۱۳۳۸ق) (نک‌ : فرصت، ۵۲۹-۵۳۰؛ خیام‌پور، ۱ / ۲۸۶)؛ سالک تبریزی (د پس از ۱۲۳۸ق) (نک‌ : تربیت، ۱۷۲-۱۷۳؛ آقابزرگ، ۹ / ۴۱۸- ۴۱۹).

گرایش به بازگشت ادبی در میان شاعرانی که به گونه‌ای به سنت توجه دارند و دلبستۀ ادبیات کهن فارسی هستند، همچنان ادامه دارد؛ چنان‌که می‌توان به پروین اعتصامی (ه‌ م) که در تبریز زاده شد و در تهران زیست و درگذشت، و نیز به محمدحسین بهجت تبریزی، متخلص به شهریار (ه‌ م) اشاره کرد که با همۀ نوگراییها از جهات بسیاری به جریان بازگشت ادبی توجه داشتند و بدان وابسته بودند.

۲. نوگرایی

نوگرایی و تجددطلبی (نک‌ : ه‌ د، تجدد ادبی) که حاصل برخورد فرهنگ سنتی ایران با فرهنگ و تمدن غرب است، از لحاظ نظری، با کسانی چون فتحعلی آخوندزاده،‌ و در طول دورۀ ناصری با ظهور چهره‌های دیگری از روشنگران ایرانی آغاز شد و از جمله در شعر و ادب فارسی تأثیری خاص نهاد و نه تنها شعر و ادب را دگرگون کرد که انواع تازه‌ای به انواع ادبی گذشته نیز افزود. نوگرایی در شعر و ادب، حتى پیش از جنبش موسوم به جنبش نیمایی به پیشوایی نیمایوشیج (د ۱۳۳۸ش) در تبریز آغاز شد و شاید بتوان گفت از نخستین کسانی که به فکر عدول از سبک و طرز شعر کلاسیک فارسی افتاد، تقی رفعت تبریزی (د ۱۲۹۹ش) بود. وی به تصریح در نخستین شمارۀ مجلۀ آزادیستان که به تاریخ دوم جوزای ۱۲۹۹ش انتشار یافته است، مسلک خود و یارانش را «تجدد در ادبیات»، و دستور عمل و سلوک خویش و طرفدارانش را صمیمیت و جرأت در تجدد اعلام کرد و با به دست دادن نمونه‌هایی تازه در شعر، پرچم شعر نو را برافراشت (آرین پور، ۳ / ۴۳۲).

بدیهی است که به دنبال اقدام رفعت و یاران وی، مناقشات دامنه‌داری بین سنت‌گرایان و تجدد طلبان درگرفت. پیش از این، جعفر خامنه‌ای (ز ۱۲۶۶ش)، فرزند علی‌اکبر خامنه‌ای تبریزی که از جوانان روشنفکر تبریز بود و زبان فرانسوی می‌دانست و با ادبیات نوین عثمانی نیز آشنایی داشت، از شکل سنتی و معمول شعر فارسی عدول کرده، و قطعه‌هایی بی‌امضا با قافیه بندی جدید و با مضامین تازه منتشر ساخته، و بدین‌سان، راهی تازه در شعر نمایانده بود. تقی رفعت و شمس کسمایی (د ۱۳۴۰ش) در پی تلاشهای جعفر خامنه‌ای، شعرهایی با طرز تازه سرودند و منتشر نمودند (نک‌ ‌: آرین‌پور، ۳ / ۴۳۶- ۴۵۸) و بدین‌سان، افتخار نوگرایی در شعر فارسی را هم به نام تبریز ثبت کردند، شهری که از ۳۵۲ تن شاعر معرفی شده در کتاب سخنوران آذربایجان،۲۲۰ تن آنان بدان تعلق دارند (دولت‌آبادی، ۱ / سی‌ و هفت).

از کارنامۀ درخشان تبریز در شعر فارسی که بگذریم، با کارنامۀ درخشان ادب پژوهی ادب پژوهان این شهر سرو کار داریم و به عنوان نمونه، می‌توانیم از محققانی نام ببریم چون: احمد کسروی (۱۲۶۹-۱۳۲۴ش) که کارهای پژوهشی وی در حوزه‌های مختلف از جمله تاریخ و ادب چشم‌گیر است (نک‌ : استعلامی، ۱ / ۱۵۷)؛ یوسف اعتصامی (۱۲۵۲-۱۳۱۶ش) که از جمله در ادب فارسی و عربی استاد بود و نه فقط تحقیقات وی در زبان فارسی که پژوهشهایش در زبان و ادب عربی نیز مورد توجه و تحسین قرار گرفت؛ چنان‌که کمتر از ۲۰سال داشت که کتاب قلائد الادب فی شرح اطواق الذهب او را در مصر جزو کتب درسی قرار دادند و ادیبان ساحل نیل بر کتاب ثورة‌الهند وی دیباچه‌ها نوشتند. آثار فارسی اعتصامی، جملگی ارجمند است و تربیت دختری چون پروین از سوی وی در حافظۀ تاریخ ادبیات ایران خواهد ماند ( لغت‌نامه...، ذیل پروین اعتصامی). وی از جملۀ نخستین مترجمان آثار غربی، به ویژه آثار فرانسوی، و نیز آثار عربی و ترکی بود (آرین‌پور، ۲ / ۱۱۳). افزون بر این، انتشار نخستین مجلۀ ادبی به زبان فارسی، موسوم به بهار را باید از جملۀ خدمات وی به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی به شمار آورد (نک‌ : ه‌ د، اعتصامی، یوسف)

بر این فهرست باید نام نویسندگان و محققانی چون میرزا آقا تبریزی (ه‌ م)، به عنوان نخستین نمایشنامه نویس در زبان فارسی؛ عبدالرحیم طالبوف (۱۲۵۰- ۱۳۲۹ق)؛ حسن تقی‌زاده (۱۲۵۷- ۱۳۴۸ش)؛ حسین کاظم زاد‌ۀ ایرانشهر (۱۲۶۲-۱۳۴۰ش)؛ حاج محمدنخجوانی (د ۱۳۴۱ش)؛ محمدعلی تربیت (ه‌ م) و... را نیز افزود؛ بزرگانی که هر یک در اعتلای زبان و ادب فارسی کوششها داشتند و خون دلها خوردند؛ کوششهایی که همچنان از سوی خردمندان و محققان تبریزی ادامه دارد. شگفت نیست که در جـدول توزیع نویسندگان فارسی زبان عصر قاجـار ــ کـه بر حسب زادگاه نویسندگان فراهم آمده است ــ تبریز در میان ۱۶ شهر بزرگ ایران حائز مرتبه ششم بوده است (اتحادیه، ۶۵) و نیز شگفت نیست که از مجموع ۵۸۱تن دانشمند و ادیب نامدار آذربایجان که محمدعلی تربیت در دانشمندان آذربایجان ترجمۀ احوال آنان را به دست داده است، ۲۸۶تن تبریزی بوده‌اند (نک‌ ‌: سراسر کتاب)

جاذبه‌های فرهنگی، فکری و ادبی تبریز در طول تاریخ چنان بوده است که شمار قابل توجهی از نویسندگان و شاعران و دانشمندان، به گواهی شرح حال آنان، سالیانی از عمر خود را در تبریز گذرانده‌اند و یا تا پایان عمر در این شهر مانده‌اند و همان‌جا درگذشته‌اند و به خاک سپرده شده‌اند. از جملۀ این مشتاقان‌اند: ظهیر فاریابی (د ۵۹۸ق)، مجیر بیلقانی (ز ۵۷۷ق)، قطب‌الدین محمود کازرونی (د ۷۱۰ یا ۷۱۶ق)، اوحدی مراغه‌ای (د ۷۳۸ق)، قاضی رکن‌الدین دعویدار قمی (سدۀ ۶ و ۷ق)، کمال خجندی (د ۷۹۳ یا ۸۰۳ق)، نصیبی گیلانی (ز ۹۴۴ق) (نفیسی، ۱ / ۱۷۲۱؛ خیام‌پور، ۲ / ۹۳۵-۹۳۶؛ آذر، ۸۵۸-۸۶۰)، و جز آنها. مقبرة‌الشعرای تبریز نیز که مدفن ۱۳ تن از شاعران بزرگ ایران زمین است، گواه صادق حسن توجه مردم این شهر به زبان و ادب فارسی است (سجادی، ۴۳۵-۴۳۶).

گذشته از این معانی و غیر از استمرار شعر و ادب فارسی در تبریز و آغاز نوگرایی ادبی در این شهر، تجددطلبی و نوگرایی، چنان‌که اشارت رفت، انواع دیگری به ادبیات سنتی ما افزوده که کارنامۀ این انواع نیز در تبریز و به طور کلی در آذربایجان چشم‌گیر است، مثلِ تحقیقات ادبی و تصحیح انتقادی متون به شیوۀ علمی و جدید؛ داستان‌نویسی، نمایشنامه‌نویسی، روزنامه‌نگاری و ... (برای توضیح و تفصیل، نک‌ : ذیل، آذربایجان، ادبیات).

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، ۱۳۳۴ش؛ آرین پور، یحیى، از صبا تانیما، تهران، ۱۳۵۴ش؛ آقا بزرگ، الذریعة؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة‌الارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، ۱۳۴۵ش؛ اتحادیه، منصوره، اینجا طهران است، تهران، ۱۳۷۷ش؛ استعلامی، محمد، بررسی ادبیات امروز، تهران، ۱۳۵۰ش؛ اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن‌راز، به کوشش محمد رضا برزگر خالقی، تهران، ۱۳۷۱ش؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ ایران، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، به کوشش احمد جودت، استانبول، ۱۳۱۴ق؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، ۱۳۷۷ش؛ پورجوادی، نصرالله، «پیشگفتار»، «عرفان اصیل»، سفینۀ تبریز، تهران، ۱۳۸۱ش؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش؛ حائری، عبدالحسین، مقدمه بر سفینۀ تبریز، تهران، ۱۳۸۱ش؛ حشری تبریزی، محمدامین، روضۀ اطهار، به کوشش عزیز دولت آبادی، تهران، ۱۳۷۱ش؛خیـام‌پور، عبدالرسـول، فرهنگ سخنوران، تهـران، ۱۳۶۸ش؛ دولت آبـادی، عزیز، سخنوران آذربایجان، تبریز، ۱۳۵۵ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۱م؛ ذکاء، یحیى، جستارهایی دربارۀ زبان مردم آذربایگان، با مقدمۀ محمد امین ریاحی، تهران، ۱۳۷۹ش؛ رازی، امین‌احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش؛ رشیدالدین فضل الله، وقف‌نامۀ ربع رشیدی، به کوشش مجتبى مینوی و ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش وحید دستگردی، تهران، ۱۳۱۴ش؛ سجادی، ضیاء‌الدین، کوی سرخاب تبریز و مقبرة‌ الشعراء، تهران، ۱۳۶۹ش؛ سفینۀ تبریز، گردآوری و به خط ابوالمجد محمدبن مسعود تبریزی، تهران، ۱۳۸۱ش؛ شاملو، ولی‌قلی، قصص الخاقانی، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، ۱۳۷۱ش؛ شمیسا، سیروس، سبک‌شناسی شعر، تهران، ۱۳۷۴ش؛ صادقی کتابدار، مجمع‌الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، ۱۳۳۷ش؛ صائب تبریزی، محمد علی، دیوان، با مقدمۀ امیری فیروزکوهی، تهران، ۱۳۴۵ش؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش رکن زادۀ آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۷۸ش؛ همو، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، ۱۳۵۲ش؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش؛ عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۹۰۱م؛ فرصت، محمد نصیر، آثار العجم، به کوشش علی دهباشی، تهران، ۱۳۶۲ش؛ فروزانفر، بدیع الزمان، سخن و سخنوران، تهران، ۱۳۶۹ش؛ قطران تبریزی، دیوان، به کوشش محمد نخجوانی، تهران، ۱۳۶۲ش؛ کسروی، احمد، شهریاران گمنام، تهران، ۱۳۳۵ش؛ همو، آذری یا زبان باستان آذربایجان، تهران، ۱۳۵۳ش؛ گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، ۱۳۶۹ش؛ همو، مکتب وقوع، تهران، ۱۳۷۴ش؛ لاهیجی، عبدالرزاق، دیوان، به کوشش ابوالحسن پروین پریشان‌زاده، تهران، ۱۳۶۹ش؛ لسترنج، گ.، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، ۱۳۶۴ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محجوب، محمدجعفر، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، ۱۳۴۵ش؛ معزّی، محمد، دیوان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۸ش؛ مغربی، شمس، دیوان، به کوشش ابوطالب میرعابدینی، تهران، ۱۳۵۸ش؛ مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش نیکلسن، تهران، ۱۳۶۳ش؛ میرعابدینی، ابوطالب،‌مقدمه بر دیوان شمس مغربی (هم‌ ‌)؛ ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۳ش؛ نسوی، محمد، نفثة‌المصدور، به کوشش امیرحسین یزدگردی، تهران، ۱۳۷۰ش؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، ۱۳۷۸ش؛ نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی و محمدمعین، تهران، ۱۳۳۳ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۶۳ش؛ هدایت، رضا قلی، مجمع‌الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۱ش؛ همام تبریزی، دیوان، به کوشش رشید عیوضی، تبریز، ۱۳۵۱ش؛ نیز:

Rypka, J., Historyof Iranian Literature, Dordrecht, ۱۹۶۸.

اصغر دادبه – عبدالله مسعودی

.III علوم نقلی

تاریخ علوم نقلی در تبریز، تناسبی مستقیم با فعال بودن این شهر به عنوان یک مرکز فرهنگی دارد. صرف نظر از افت و خیزهایی که در طول سده‌های متمادی رخ نموده است، این طیف از علوم دینی از نیمۀ اخیر سدۀ ۴ق / ۱۰م روی به اهمیت نهاده، و پس از آن با ثباتی نسبی دوام داشته است. در میان این علوم، حدیث شاید پیش از دیگر شاخه‌ها در تبریز رواج یافته، و نمودهای آن از سدۀ ۳ق / ۹م نیز به ثبت رسیده است. اما گزارشهای موجود از پیشینۀ علوم قرآنی در تبریز، حکایت از آن دارد که این علوم بیشتر پس از قرن ۷ق / ۱۳م در آن شهر مورد اهتمام قرار گرفته است.

علوم قرآنی

در گفت‌وگو از تاریخ علوم قرآنی در تبریز، جای دارد سخن از دانش قرائت آغاز گردد، دانشی که تبریز در آموزش آن نقشی اثرگذار ایفا نموده است. چنان‌که اشاره شد، نمودهای رواج قرائت پیش از سدۀ ۷ق، کمتر در منابع یافت می‌شود. از اندک اشاره‌ها، باید به فعالیت ابومنصور احمدبن علی ابن یحیى اسدآبادی (د ۴۶۲ق / ۱۰۷۰م) اشاره کرد که در تبریز درس قرائت داشته است (ذهبی، سیر...، ۱۸ / ۲۳۷). او خود در بغداد رشد کـرده، و دانش قرائت را از بغداد ــ که در آن روزگار از مهم‌ترین مراکز این علم بوده ــ به تبریز منتقل کرده است (نک‌: خطیب، ۴ / ۳۳۵؛ ابن عساکر، ۵ / ۵۰، ۷۹-۸۰؛ ذهبی، میزان...، ۱ / ۱۲۱). از دانیال بن ابراهیم تبریزی نیز در اواخر سدۀ ۵ق، به عنوان مقری و محدث یاد شده است (ابن طاووس، ۲۵۴، قس: ۳۹۴).

موج اصلی دانش قرائت در تبریز، از میانۀ سدۀ ۷ق، یعنی از دوره‌ای که تبریز تختگاه ایلخانیان بوده، آغاز گشته است. در این دوره حلقۀ درس مقریانی چون شرف‌الدین تبریزی چنان شهـرت و جـاذبه‌ای داشت‌کـه کسان‌ـی را از دور دست ــ چون ‌محمودبن محمد سمرقندی (د ح ۷۲۰ق / ۱۳۲۰م) ــ برای آموختن قرائت به تبریز کشاند (نک‌ : ابن جزری، ۲ / ۲۹۲).

از دیگر عالمان تبریزی قرائت در همین دوره، علاءالدین اشرف بن احمد حسنی تبریزی (ابن فوطی، ۲ / ۲۸۵) و نیز محمدبن عبدالکریم تبریزی (ح ۶۱۰-۷۰۴ق) را باید یاد کرد که تحصیل خود را افزون بر موطن، در مصر و شام به انجام رسانیده، و بخش اخیر زندگی‌اش را نیز در دمشق سپری ساخته بود (ذهبی، معرفة...، ۲ / ۶۳۷، ۶۹۶، جم‌ ؛ ابن حجر، ۵ / ۲۷۲؛ ابن جزری، ۲ / ۱۷۴)؛ نیز از این دست عالمان می‌توان به کافی‌الدین عبدالله بن عبدالرحمان تبریزی اشاره کرد (ابن فوطی، ۴ / ۱۹).

در نیمۀ اول سدۀ ۸ق / ۱۴م، تبریز در آموزش قرائت چنان اهمیتی یافت که استادانی حامل طرق عراقی، شامی و مصری را به سوی خود جذب نمود. ازجملۀ این عالمان، باید منتجب‌الدین ابویوسف همدانی (د ۷۴۳ق / ۱۳۴۲م)، مقری صوفی مشرب را یاد کرد که خود تحصیل قرائت را نزد مشایخ شامی و مصری به انجام رسانیده بود (ابن جزری، ۲ / ۳۱۰-۳۱۱). دیگر شخصیت درخور ذکر، ابوالحسن دیوانی واسطی (د ۷۴۳ق) است که در طی دوره‌ای تدریس در تبریز، طرق قرائت عراقی و مصری را به این شهر انتقال داد (همو، ۱ / ۵۸۰)؛ نیز باید از مسعودبن اسد خلاطی (د پس از ۷۶۰ق)، قاری ارمنی یاد کرد که در تبریز اقامت گزیده، و ریاست اقراء در شهر به او واگذار شده بود. مقربان نسل پسین تبریز و نیز طالبان میهمان چون کریم‌الدین عبدالکریم مرندی، علی شاه مرندی و عبدالرحمان بن عبدالغفار کُرد از پروردگان محفل او بوده‌اند (همو، ۲ / ۲۹۴).

شاگردان خلاطی در تبریز،نسل مقریان بزرگ بودند. برخی از اینان چون محمدبن ایوب تبریزی و عبداللطیف بن عبدالملک که در تبریز منصب خطابت داشت (همانجا)، در حاشیۀ محافل قرائت قرار گرفتند و هاشم تبریزی (د ۷۹۰ق / ۱۳۸۸م) به بغداد کوچید و در آنجا به عنوان شیخ قراء اهمیت یافت (همو، ۲ / ۳۴۹)، اما میان برخی دیگر از شاگردان مبرز خلاطی، در محافل قرائت رقابتی دیده می‌شد. دربارۀ عبدالکریم مرندی، مقری‌ای زاهد که غرق در عبادت‌ورزی بود، گفته می‌شود که در تبریز چندی در صدر قرار داشت (همو، ۱ / ۴۰۰). اما این تصدر، در غیر قرائت، یا دست کم کوتاه بوده است. ابن جزری تصریح دارد که پس از درگذشت خلاطی، از شاگردان وی عبدالمجید نساج تبریزی (د ۷۸۷ق / ۱۳۸۵م) بر مسند او نشسته، و ریاست قراء برعهدۀ او بوده است (همو، ۱ / ۴۶۶). اما عبدالصمد نهشلی تبریزی (د ۷۶۵ق)، دیگر شاگرد خلاطی که از سوی ابن جزری «صدرالقراء» و در موضعی دیگر «شیخ تبریز بلکه عراق» خوانده شده، در تبریز افزون بر قرائت به سبب دانش فقه و منصب قاضی‌القضاتی نیز شهرت داشته است (همو، ۱ / ۳۸۸، ۳۹۱). عبدالصمد اختصاری از الشاطبیه به نظم پرداخته بوده است (همو، ۱ / ۳۹۱؛ حاجی خلیفه، ۱ / ۶۴۹).

در فهرست شاگردان عبدالمجید نساج و عبدالصمد نهشلی، کمتر نام مشترکی چون کمال‌الدین ابن عمر تبریزی دیده می‌شود و از قراین چنین برمی‌آید که محفل عبدالمجید، حلقۀ جویندگان قرائت متکی بر سماع و گویا زهدگرا، و محفل عبدالصمد، حلقۀ جویندگان قرائت آراسته به نحو و فقه بوده است (برای شاگردان، نک‌ : ابن جزری، ۱ / ۳۹۱، ۴۶۶). کمال‌الدین ابن عمر تبریزی شاگرد مشترک آن دو و عبدالرحمان کُرد، شاگرد عبدالمجید، چندی نزد شخص خلاطی نیز آموزش دیده بوده‌اند (همو، ۱ / ۴۶۶، ۲ / ۳۲، ۲۹۴).

عبارتی از ابن جزری، نشان می‌دهد که پس از عبدالصمد، فرزند او، کمال‌الدین محمد جایگاه وی در ریاست حلقه را به عهده گرفته، اگرچه دیری نپاییده است (۲ / ۱۷۲). شاید جانشین او در حلقۀ عبدالصمد، صدرالدین تبریزی، خواهرزاده و از دیگر شاگردان مبرز او بوده است (همو، ۱ / ۳۹۱).

در حلقۀ درس عبدالمجید، گویا کمال‌الدین ابن عمر پیشی یافت و قرائت خلاطی و شاگردانش را به نسل پسین، چون عبدالمحسن تبریزی، همدرس ابن جزری منتقل کرد (همو، ۲ / ۳۲). از دیگر شاگردان عبدالمجید، محمدبن احمدبن شهریار، مقری اصفهانی‌تبار زاده در تبریز را می‌توان یاد کردکه چندی در ثغور شام به تعلم و تعلیم قرائت پرداخته است (همو، ۲ / ۶۴). دیگر مقری تبریز در این عصر، حسین بن حامد تبریزی، ملقب به پیرو (د ۸۰۱ق) است که چندی در دمشق و حلب و بیت‌المقدس درس گفته، از سوی ابن جزری، در دانش قرائت به تعبیر «امام محقق کامل» ستوده شده است (نک‌ : ۱ / ۲۳۹-۲۴۰). خواجه علی شطرنجی نیز از شاگردان ابن جزری در قرائت بوده است (خواندمیر، ۳ / ۵۵۰). یادکردها از مقریان تبریز پس از ابن جزری، اندک و پراکنده است؛ به هر روی، قابل انتظار است که پس از برآمدن صفویه در ۹۰۷ق / ۱۵۰۱م، چندی از اهمیت قرائت در تبریز کاسته شده باشد.

از شخصیتهای پسین در قرائت تبریز، مولى مصطفی بن ابراهیم تبریزی (د پس از ۱۰۳۰ق)، صاحب ارشادالقاری و تحفةالقراء (آقابزرگ، الذریعة، ۱ / ۵۱۶، ۳ / ۴۶۱؛ حسینی اشکوری، فهرست...، ۲ / ۲۸)، مولى محمدزمان تبریزی (اواخر سدۀ ۱۱ق)، مؤلف زینةالقراء فی‌القرائة (همان، ۳ / ۴۸)، میرزا ابوالقاسم سلطان القراء پایه‌گذار کتابخانۀ سلطان القرائی تبریز (د ۱۲۸۷ق / ۱۸۷۰م) (آقابزرگ، همان، ۷ / ۲۹۱)، میرزامحمود سلطان القراء تبریزی (د ۱۲۹۰ق) (زرکلی، ۷ / ۱۸۵؛ حجتی، ۴۵۷) و محمودبن محمد علوی تبریزی (د ۱۳۰۰ق)، صاحب تحفةالمحمدیة در قرائات (چ تهران، ۱۳۰۶ق) درخور یاد کردند.

توجه به قرائت در سدۀ ۱۴ق نیز چشم‌گیر بوده است و شخصیتهایی در این زمینه از تبریز برآمده‌اند؛ از جمله: محمدحسین سلطان القراء تبریزی (د ۱۳۲۵ق) (حسینی اشکوری، تراجم...، ۲ / ۶۶۸؛ حجتی، همانجا)، عبدالرحیم بن ابی‌القاسم سلطان القراء تبریزی (د ۱۳۳۶ق)، صاحب حاشیه بر مقدمۀ جزریه (همو، ۳۰۸) و از شاگردان مجلس او در قرائت فاضل ایروانی و میرزا فرج‌الله عباجی تبریزی (آقابزرگ، همان، ۶ / ۲۱۶) و شیخ ابوالقاسم بن عبدالرحیم سلطان القرائی (د ۱۳۶۸ق / ۱۹۴۹م) (همان، ۷ / ۲۹۱-۲۹۲).

افزون بر قرائت، باید به فعالیتهای قرآنی خطیب تبریزی (د ۵۰۲ق)، ادیب نامدار تبریزی ساکن بغداد توجه کرد که فارغ از مطالعات‌ضمنی در کتب‌مختلف،درشمار آثار وی،نوشته‌هایی چون الملخص فی اعراب‌القرآن (برای نسخۀ خطی، نک‌ : GAL, I / ۳۳۱) به چشم می‌خورد که به مطالعۀ قرآن اختصاص یافته است.

در زمینۀ تفسیر، نمونۀ چشم‌گیری تا سدۀ ۶ق دیده نمی‌شود. در نیمۀ نخست سدۀ ۷ق، هم زمان با آشفتگیهای برخاسته از حملۀ مغول، نجم‌الدین بشیربن حامد تبریزی، عالم شافعی (د ۶۴۶ق) که چندی را در حرم مکی گذرانده بود (ذهبی، المختصر...، ۱۴۸؛ فاسی، ۱ / ۴۸۸- ۴۸۹)، تفسیری بزرگ نوشته بوده است (سبکی، ۸ / ۱۳۴؛ سیوطی، ۲۸-۳۰)؛ نیز نجم‌الدین جندرانی تبریزی (نک‌ : ابن فوطی، ۳ / ۹۵).

در اواسط همان سده، باید به تفسیر پرشهرت بیضاوی (د ۶۸۵ق) اشاره کرد که در دورۀ اقامت وی در تبریز نشر شده است (نک‌ : ه‌ د، ۱۳ / ۴۲۷). از دیگر مفسران در این دوره، باید قطب‌الدین عبدالرحمان بن عتیق تبریزی (د ۶۷۵ق) و برادرش، شرف‌الدین (ابن فوطی، ۳ / ۳۹۶) و کافی‌الدین عبدالله بن عبدالرحمان تبریزی (همو، ۴ / ۱۹) را یاد کرد.

در سدۀ ۸ق، قاضی قطب‌الدین تبریزی (د ۷۳۶ق) و عبدالصمد نهشلی تبریزی (د پس از ۷۶۲ق)، مقری و فقیه شافعی، دیگر شخصیتهایی هستند که نام آنان به عنوان مفسر ثبت شده است (ابن حجر، ۵ / ۳۶۷؛ ابن جزری، ۱ / ۳۸۸). در همین سده کشاف زمخشری به عنوان متن تدریس می‌شده (سبکی، ۱۰ / ۳۸۰)، و شروحی بر آن از سوی فخرالدین چارپردی (د ۷۴۶ق) (زرکلی، ۱ / ۱۱۱) و جمال‌الدین یوسف بن حسن تبریزی (د ۸۰۴ق) (ابن قاضی شهبه، ۴ / ۷۰؛ حاجی خلیفه، ۲ / ۱۴۸۰) نوشته شده است.

از شخصیتهای دیگر در حیطۀ تفسیر در سده‌های ۹ و ۱۰ق، باید حسام‌الدین حسین نقاش عجمی (د ۹۶۴ق / ۱۵۵۷م) را یاد کرد که دانش او به تفسیر، بر دیگر ابعاد علمی او فائق بوده است؛ وی که مذهب شافعی داشت، به سبب نامساعد بودن شرایط نخست راهی حجاز شد و در اواخر عمر در استانبول اقامت گزید (طاش کوپری‌زاده، ۳۰۹). نام یارعلی تبریزی نیز به ثبت رسیده که در ۸۹۰ق در هرات اقامت داشته، و تفسیر نسفی را تحریر می‌کرده است (نک‌ : هادی، ۲۲).

از مفسران امامی در عصر صفوی، باید مولى عبدالباقی خطاط تبریزی (د ۱۰۳۹ق) را یاد کرد که افزون بر تفسیر قرآن، شروحی بر نهج‌البلاغه و صحیفۀ سجادیه نوشته است (افندی، ۳ / ۵۹). اما در دو سدۀ اخیر، مفسران بسیاری از تبریز برخاسته‌اند. در دورۀ اخیر، از مفسران برخاسته از تبریز، بیش از همه، محمدحسین طباطبایی (د ۱۳۶۰ش / ۱۹۸۱م) صاحب المیزان، شهرتی فراگیر دارد.

ضبط و نقد حدیث

در مقایسه با دیگر شاخه‌های علوم نقلی، رواج حدیث در تبریز پیشینه‌ای کهن‌تر دارد و می‌توان رد آن را در سدۀ ۳ق / ۹م نیز پی‌جویی کرد. ازجمله محدثان تبریزی که نام آنان در اسانید روایی به ثبت رسیده است، باید از ابراهیم ابن محمد تبریزی از امامیه (طوسی، الغیبة، ۲۵۹) و عتیق بن یعقوب تبریزی از محدثان اهل سنت (ابن عساکر، ۴ / ۳۲۵) نام برد.

روند توجه به حدیث در دو حوزۀ اهل سنت و امامیه در تبریز دوام داشته است و در سده‌های بعد، همچنان محدثانی در این شهر فعال بوده‌اند. از محدثان اهل سنت می‌توان به کسانی چون ابوداوود سلیمان بن حمزۀ تبریزی (اواخر قرن ۴ق) (همو، ۵ / ۴۳۰)، ابوالحسن علی بن ابراهیم ازدی تبریزی، شیخ مکاتبه‌ای ابن حزم (اوایل سدۀ ۵ق) (ابن حزم، ۹ / ۲۷۲، ۲۸۱، ۲۸۴؛ رودانی، ۱۷۳؛ قس: اربلی، ۱ / ۳۷۸)، قاضی شعیب بن صالح تبریزی در همان دوره (ابن ماکولا، ۱ / ۵۴۳؛ سمعانی، ۱ / ۴۴۶) و احمدبن حسن حدادی تبریزی در اواخر سدۀ ۵ق (ابن عساکر، ۴ / ۲۳۶؛ ابن اثیر، ۱ / ۲۰۲) اشاره کرد. در اسانید امامیه نیز در نیمۀ اخیر سدۀ ۵ق، نام کسانی چون دانیال بن ابراهیم تبریزی (ابن طاووس، ۲۵۴، قس: ۳۹۴) و محمدبن علی بن احمد تبریزی (نک‌ ‌: همو، ۴۲۳) ثبت شده است.

سدۀ ۴ و ۵ق از حیث جابه‌جایی محدثان نیز حائز اهمیت است؛ حضور محدثانی غیرآذربایجانی در تبریز چون ابوعلی اسماعیل احمد بیهقی در نیمۀ اول قرن ۴ق (بیهقی، ۳۵۹)، محمدبن احمدبن موسى شیرازی (د ۴۳۹ق) (ابن عساکر، ۵۱ / ۱۴۱) و احمدبن محمدبن سری همدانی در نیمۀ اول قرن ۵ق (یاقوت، ۴ / ۴-۵) در تبریز نشان از جاذبۀ تبریز برای محدثان سرزمینهای دیگر دارد. در شمار تبریزیانی که برای تعلم و تعلیم حدیث به سرزمینهای دیگر رهسپار شده‌اند، نیز می‌توان ابونصر محمدبن موسى تبریزی، ساکن بلخ در میانۀ قرن ۴ق (لالکایی، ۴ / ۸۱۸)، ابوعلی حسن بن سعید تبریزی ساکن بصره در اواخر قرن ۴ق (رافعی، ۴ / ۱۷۱)، منتجب عبدالله بن نصر تبریزی، مدتی ساکن دمشق (ابن عساکر، ۳۳ / ۲۶۳؛ ابن فوطی، ۵ / ۵۱۰)، حسن بن احمدبن عبدالعزیز تبریزی، مدتی مقیم بیروت در اواسط سدۀ ۵ق (ابن عساکر، ۱۳ / ۱۷) و عباس بن مصفای تبریزی، مدتی مقیم سمرقند در نیمۀ اخیر سدۀ ۵ق (نسفی، ۵۹۷) را برشمرد.

نام محدثانی چون محمودبن محمد تبریزی (ابن طاووس، ۲۵۴)، ابومنصور مظفربن مکی تبریزی (د پس از ۵۳۰ق) (رافعی، ۴ / ۱۴۵)، محمد و محمود، پسران احمدبن حسن حدادی تبریزی، استادان ابن عساکر در ۵۲۹ق (ابن نقطه، تکملة...، ۱ / ۴۸۴؛ ابن عساکر، ۴ / ۲۳۶)، صدیق بن عثمان دیباجی تبریزی، استاد ابن عساکر (همو، ۹ / ۴۴۰، ۱۷ / ۴۱۳، جم‌ ؛ ابن نقطه، همان، ۱ / ۴۸۵)، ابوالصنوف ابراهیم بن حسن حریری (ابن دمیاطی، ۱ / ۱۸)، محمدبن علی بن احمد تبریزی، چندی مقیم ساوه (ابن طاووس، ۴۲۳، حاشیه)، معین‌الدین محمدبن رمضان تبریزی، استاد ابن اثیر (ابن اثیر، ۱ / ۲۰۲، ۴ / ۱۰؛ ابن فوطی، ۵ / ۴۰۳) و ابوالیسر عبیدالله بن اسکندر تبریزی (رافعی، ۱ / ۳۴۷) در طی سدۀ ۶ق نشان از رونق حدیث در این شهر دارد.

در همین سده است که کسانی چون محمدبن اسعد حفدۀ طوسی (د ۵۷۱ق) (ابن فوطی، ۲ / ۱۹۹) و محمدبن احمد فنجکرودی نیشابوری برای تدریس حدیث (نک‌ : رافعی، ۱ / ۱۸۷) و کسانی چون ابن عساکر و رافعی برای شنیدن حدیث (همو، ۱ / ۴۲۶، ۲ / ۴۴۲؛ ابن عساکر، ۶ / ۱۹۱، جم‌) به تبریز آمده‌اند. ابوعثمان اسماعیل بن عبدالرحمان صابونی (د ۵۱۷ق)، محدث بزرگ نیشابور در اوایل همین سده در تبریز محفل درس پررونقی داشته، و ازجمله کتاب الغریبین هروی را درس می‌گفته است (همو، ۶ / ۲۶۵).

در سدۀ ۷ق، از رونق حدیث قدری کاسته شده، اما آموزش حدیث هرچند محدودتر دوام یافته است (استماع برهان‌الدین کاشغری در ۶۰۶ق) (ابن فوطی، ۲ / ۱۷۳). ازجمله محدثان این سده می‌توان شمس‌الدین عبدالغفوربن بدل تبریزی شروطی (د پس از ۶۱۹ق) (ابن نقطه، همان، ۱ / ۲۵۴؛ ذهبی، سیر، ۲۰ / ۵۴۰)، ابوالخیر بدل بن ابی‌المعمر تبریزی (د ۶۳۶ق) (اربلی، ۱ / ۱۴۴؛ ابن نقطه، التقیید، ۱ / ۸۸)، مؤلف آثاری چون الاربعین (نک‌ ‌: حاجی خلیفه، ۱ / ۵۴، ۳۶۳)، نظام‌الدین محمدبن عبدالکریم تبریزی، استاد ذهبی (ذهبی، همان، ۲۱ / ۲۰۱، ۲۳ / ۱۲۳، ۲۱۹)، بهاءالدین حسن بن مودود علوی تبریزی (د پس از ۶۶۴ق) (جوینی، ۱ / ۲۰۷، ۲ / ۹۰)، مجدالدین عبدالله بن ابراهیم تبریزی (همو، ۲ / ۴۴)، قطب‌الدین حامدبن عبدالوهاب تبریزی (ابن فوطی، ۳ / ۳۶۸)، جبریل بن حسین عجمی تبریزی (د ۷۰۳ق) (ابن حجر، ۲ / ۸۱) و مجدالدین عبدالله بن ابراهیم امامی (ابن فوطی، ۴ / ۴۳۰) را نام برد.

به‌رغم کمبود اسناد دربارۀ رواج حدیث شیعه، نشانه‌هایی بر دوام سنت حدیثی امامیه در تبریز وجود دارد و از آن جمله است، اجازه‌ای ثبت شده بر ظهر نسخه‌ای از المجدی به تاریخ ۶۹۳ق در تبریز که به رؤیت افندی رسیده بوده است (آقابزرگ، الذریعة...، ۲ / ۲۰۰-۲۰۱؛ نیز نک‌ : افندی، ۴ / ۲۳۲).

در اواسط سدۀ ۷ق، حوزۀ حدیثی تبریز هنوز آن اندازه جاذبه داشته است که ابراهیم بن محمد جوینی (د ۷۲۲ق / ۱۳۲۲م)، برای استماع حدیث از خراسان به آنجا سفر کند (نک‌ ‌: جوینی، ۲ / ۴۴؛ ابن فوطی، همانجا؛ ابن حجر، ۱ / ۷۶)، اما در نیمۀ نخست سدۀ بعد، همچون دیگر نقاط شرق جهان اسلام، در تبریز نیز توجه به حدیث به نحو آشکاری روی به کاستی نهاده است. مهم‌ترین چهرۀ تبریزی این دوره در حدیث، ولی‌الدین خطیب تبریزی (د ۷۴۱ق / ۱۳۴۰م) است که در کتاب پرشهرت مشکاةالمصابیح، مصابیح السنۀ بغوی را تکمیل کرده، و کتاب الاکمال را نیز در دانش رجال نوشته است (رودانی، ۴۰۸؛ کتانی، ۱۷۷؛ زرکلی، ۶ / ۲۳۴)؛ مصابیح از اواسط سدۀ ۶ق، توسط محمدبن اسعد حفده در تبریز رواج یافته بود (ابن فوطی، ۲ / ۱۹۹).

از معدود محدثان دیگر شناخته در این دوره، شمس‌الدین محمدبن صدیق تبریزی به قاهره کوچیده (حسینی دمشقی، ۱۶۷)، و محب‌الدین محمودبن علی تبریزی (د ۷۳۸ق) در قونیه اقامت گزیده است (ابن رافع، ۲ / ۲۰۰). از همین روست که ذهبی به هنگام وصف وضعیت حدیث درشرق‌جهان‌اسلام، از رخت بربستن حدیث در آذربایجان این دوره خبر داده است ( الامصار...، ۲۳۰-۲۳۱).

بازمانده‌های محدثان اهل سنت در تبریز، تا اواخر سدۀ ۹ق، یعنی پیش از انتقال قدرت به صفویه، قابل پی‌جویی است؛ نجم‌الدین طاهربن ابی‌بکر حسینی تبریزی که در ۷۴۱ق نسخه‌ای از تهذیب‌الکمال مزی را نویسانده است (مزی، ۱ / ۹۳، ۱۰۷)، حسین بن احمد تبریزی (د پس از ۷۶۱ق) که اربعینی از احادیث قدسی را شرح کرده است (حاجی خلیفه، ۲ / ۱۰۳۸)، نجم‌الدین طاهربن ابی‌بکر تبریزی (د ۷۷۴ق) که در شمار راویان صحیح بخاری بوده، و مدتی در دمشق زیسته است (فاسی، ۲ / ۲۱؛ ابن رافع، ۲ / ۳۹۷)، عبدالعزیزبن عثمان تبریزی که صحیحین و جامع المسانید را در دمشق روایت کرد (ابن حجر، ۳ / ۱۷۴)، جمال‌الدین یوسف بن حسن تبریزی (د ۸۰۴ق) که اربعین نووی را شرح کرده است (ابن قاضی شهبه، ۴ / ۷۰؛ نیز دربارۀ تحریر مجمع الزوائد هیثمی در ۷۹۹ق در تبریز، نک‌ ‌: آقابزرگ، ذیل...، ۸۷) و خواجه علی شطرنجی که به سبب مهارتش در حدیث ستوده شده است (خواندمیر، ۳ / ۵۵۰).

پس از کوششهای صفویه و غلبۀ فضای امامی بر محیط تبریز، گرایش حدیثی امامیه از اواخر سدۀ ۱۰ق در این شهر مشهود گشته است. در دهه‌های پایانی آن سده، می‌توان شخصیتهایی را در تبریز بازجست که اجازۀ روایت متون امامی را از عالمان دیگر سرزمینها، به‌خصوص جبل عامل دریافت کرده‌اند. از آن میان می‌توان سید حیدر بن علاءالدین حسینی تبریزی را یاد کرد که از حسین بن عبدالصمد عاملی (د ۹۸۴ق) اجازۀ روایت آثاری چون صحیفۀ سجادیه را دریافت کرده (مجلسی، بحار...، ۱۰۷ / ۱۶۴)، و خود حتى به مرجعی برای اجازۀ به عالمان پسین، ازجمله عالم شامی سیدحسین بن حیدر کرکی تبدیل شده است (همان، ۱۰۶ / ۱۶۵، ۱۷۰، ۱۷۴، ۱۰۷ / ۹؛ آقابزرگ، الذریعة، ۱ / ۱۹۰). او گاه به لقب «قطب‌المحدثین» خوانده شده است (مجلسی، همان، ۱۰۷ / ۹).

اجازۀ محمدرضابن عبدالمطلب تبریزی (د پس از ۱۰۷۸ق / ۱۶۶۷م) از کسانی چون شرف‌الدین محمد مکی عاملی (همان، ۱۰۲ / ۵۵-۵۶؛ آقابزرگ، همان، ۱ / ۲۵۱)، روایت میرزا محمدبن محمدباقر کیجیم تبریزی از شیخ علی، نوادۀ شهید ثانی (حسینی اشکوری، تراجم، ۲ / ۵۴۹) و روایت محمدقاسم طسوجی تبریزی از احمدبن حسن حر عاملی (همان، ۱ / ۶۵، ۲ / ۷۵۷) نشان‌دهندۀ این راه است.

افزون بر آن، محدثان تبریز به روایات عالمان دیگر سرزمینهای شیعی نیز توجه داشتند؛ از نمونه‌های آن می‌توان به اجازۀ مولى نوروز علی تبریزی از مولى حسین نیشابوری مکی در ۱۰۶۳ق (آقابزرگ، همان، ۱ / ۱۸۰) و اجازۀ مولى محمدحسین ابن محمدعلی تبریزی از محمدامین کاظمی در ۱۰۹۱ق (همان، ۱ / ۱۴۷) و صفی‌الدین طریحی (همان، ۱ / ۱۹۹) اشاره کرد.

در حوزۀ تألیف نیز باید به شرحی بر نهج البلاغة، از مولى عبدالباقی خطاط تبریزی اشاره کرد که در عصر شاه عباس اول (سل‌ ۹۹۶- ۱۰۳۸ق) نوشته شده است (نوری، ۳ / ۲۰۷).

در اواخر سدۀ ۱۱ق / ۱۷م، نسلی از محدثان در تبریز برآمدند که پرورش یافتگان مکتب علامه مجلسی بودند؛ از آن میان باید محمدجعفربن رضاقلی تبریزی (د پس از ۱۱۰۹ق) (حسینی اشکوری، همان، ۲ / ۶۴۲)، مولى محمد زمان تبریزی (همو، تلامذة...، ۱۰۲)، مولى محمدسعید اصفهانی تبریزی (همان، ۱۰۳)، مولى محمدکاظم تبریزی (همان، ۱۲۰) و محمدقاسم بن محمدرضا تبریزی (مجلسی، اجازات...، ۲۴۹؛ حسینی اشکوری، همان، ۱۱۸) را یاد کرد. مولى عبدالله افندی تبریزی (د ۱۱۳۰ق)، مـؤلف آثار متعدد، تبریـزی تبار و زادۀ اصفهان بوده است (نک‌ : ه‌ د، ۹ / ۶۰۹).

در سده‌های اخیر، عالمانی بزرگ در حیطۀ حدیث امامیه، چون مولى علی علیاری (د ۱۳۲۷ق / ۱۹۰۹م) و علامه محمدحسین امینی (د ۱۳۹۲ق / ۱۹۷۲م) از تبریز برخاسته‌اند.

فقـه

گزارشهای به دست آمده دربارۀ پیشینۀ فقه در تبریز به نیمۀ اخیر سدۀ ۴ق، بازمی‌گردد که خود حاصل اهمیت یافتن حوزۀ حدیثی تبریز است. براساس آنچه مقدسی در همان نیم سده گزارش‌کرده،مذهب‌فقهی‌غالب‌در آذربایجان ــ و ازجمله تبریز ــ مذهب اصحاب حدیث بوده است (ص ۳۷۸- ۳۷۹). از فقیهان‌تبریز در این دوره و اوایل سدۀ بعد، می‌توان کسانی چون ابوالحسن علی بن ابراهیم ازدی تبریزی که ابن حزم از او روایات فقهی متعددی نقل کرده (۹ / ۲۷۲، ۲۸۱، ۲۸۴)، قاضی ابوصالح شعیب بن صالح تبریزی (د ۴۳۵ق) (ابن ماکولا، ۱ / ۵۴۳؛ سمعانی، ۱ / ۴۴۶) و منتجب عبدالله بن نصر تبریزی، قاضی تبریز (ابن فوطی، ۵ / ۵۱۰؛ ابن عساکر، ۳۷ / ۲۰۷) را یاد کرد که بر پایۀ قراین از اصحاب حدیث بوده‌اند (نیز نک‌ : ابن فوطی، ۵ / ۳۶۷- ۳۶۸).

مذاهب مهم در تبریز بجز امامیه، مذهب شافعی و حنفی بوده، و به ندرت به حضور حنبلیان در آن شهر اشاره شده است (برای نمونه، نک‌ : ابن حجر، ۶ / ۳۴۷؛ قس: مقدسی، همانجا).

فقه شافعی

اشاره‌ای از عبدالقاهر بغدادی (د ۴۲۹ق)، نشان می‌دهد که در اوایل سدۀ ۵ق، مذهب شافعی در تبریز رواج یافته، و روی به اهمیت نهاده بوده است (نک‌ : سبکی، ۱ / ۳۲۸).

به نظر می‌رسد که با وجود ورود مذهب شافعی در دهه‌های آغازین سدۀ ۶ق به تبریز، مذهب اصحاب حدیث همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است؛ ازجمله رجال این مذهب، باید به ابومحمد عبدالله بن نصر تبریزی، صاحب منصب قضا (ابن عساکر، ۳۳ / ۲۶۲)، محمودبن احمد حدادی تبریزی، قاضی و عالم متنفذ شهر (همو، ۶ / ۱۹۱؛ ابن اثیر، ۱ / ۲۰۲) و صدیق بن عثمان دیباجی که بر فقاهت او تأکید شده است (ابن عساکر، ۶۳ / ۵۶)، اشاره کرد.

در طی سدۀ ۶ق، حلقه‌های درس فقه شافعی در تبریز به‌تدریج اقتدار گرفته است. از میان استادان این مذهب، نخست باید معین‌الدین بدر بن خضر تبریزی، شاگرد ابواسحاق شیرازی را یاد کرد که به عنوان یک فقیه شافعی، منصب قضا گرفته است (ابن‌فوطی، ۵ / ۳۶۸- ۳۶۹؛ صفدی، ۱۰ / ۹۰).همچنین در منابع شافعی، از ابن ابی عمرو، به عنوان فقیه تبریز یاد، و اشاره شده است که محفل او به اندازه‌ای مهم بوده که حتى برای طالبانی از دیگر شهرها نیز جاذبه داشته است (نک‌ : سبکی، ۶ / ۳۱، ۸ / ۲۹۵).

از دیگر فقیهان شافعی در این دوره، باید ابوعبدالله محمد بن خمارتکین تبریزی (د ۵۶۶ یا ۵۶۷ق) (ذهبی، المختصر، ۲۶)، مجدالدین محمدبن اسعد حفده، کوچیده از طوس به تبریز (د ۵۷۱ق) (سبکی، ۶ / ۹۳-۹۴) و ابوالفضل تاوان بن خلیل تبریزی، شاگرد وی (د پس از ۵۹۲ق) (اربلی، ۱ / ۲۷۰)، و در سدۀ بعد کسانی چون امین‌الدین مظفربن محمد تبریزی (د ۶۲۱ق)، مدرس نظامیه و صاحب آثار متعدد فقهی و اصولی (ابن صابونی، ۲۴؛ سبکی، ۸ / ۳۷۳) و شمس‌الدین عبدالحمیدبن عیسى خسروشاهی (د ۶۵۲ق)، اصولی متکلم و صاحب آثار متعدد در فقه و اصول (ذهبی، سیر، ۲۳ / ۲۸۱؛ سبکی، ۸ / ۱۶۱؛ حاجی خلیفه، ۲ / ۱۹۱۲) را برشمرد.

افضل‌الدین محمدبن اسعد تبریزی که ظاهراً از اخلاف محمود حدادی تبریزی فقیه اصحاب حدیث بوده، با یک واسطه فقه شافعی را از حفده فرا گرفته، و به این مذهب پیوسته بوده است (نک‌ : حشری، ۹۵).

در اواخر سدۀ ۶ و نیمۀ نخست سدۀ ۷ق، محافل صوفیۀ تبریز چنان با فقه انس گرفته که رویارویی با فقیهان صوفی مشرب، امری پرتکرار بوده است. از این دست می‌توان به معین‌الدین محمدبن رمضان، مشهور به فقیه زاهد (د ۵۹۲ق) (همو، ۱۲۳؛ اربلی، ۱ / ۱۳۶؛ ابن فوطی، ۵ / ۴۰۳)، ابوحفص عمربن بندار تبریزی، مدتی مقیم بغداد (د ۶۱۵ق) (ابن نجار، ۵ / ۹۴)، و دو تن از شاگردان باباحسن، شیخ صوفیان تبریز (د ۶۱۰ق)، به نامهای فقیه عمر آلانقی و فقیه احمد اسبسی اشاره کرد (حشری، ۹۳، ۱۴۷، ۱۴۹). به هر روی، شمار بسیاری از فقیهان تبریز در سدۀ ۷ق ــ که به‌نظر می‌رسد همه از پیروان مذهب شافعی بوده‌اند ــ از سوی ابن فوطی و دیگران معرفی شده‌اند (ابن فوطی، ۱ / ۳۳۲، ۳۶۹، ۲ / ۵۸، ۱۶۱، ۱۹۵، جم‌ ؛ نیز نک‌ ‌: سبکی، ۸ / ۳۱۰، ۹ / ۱۵۴؛ حشری، ۹۷).

مجموع داده‌ها نشان می‌دهد که تبریز در سدۀ ۷ق، به مرکزی برای آموزش‌فقه‌شافعی و تحقیقات‌اصولی مبدل‌شده‌بود که نه‌تنها پذیرای اصولی‌ای بزرگ چون قاضی بیضاوی (د ۶۸۵ق) بوده، بلکـه خود فقیهان و اصـولیان صاحب نظری پرورش داده است. از جمله قاضیان شافعی تبریز در این دوره، عزالدین احمد بن محمد بن عبدالملک حدادی، نامی ماندگار از خود بر جای نهاده (ابن فوطی، ۱ / ۸۴، ۹۷)، و به عنوان نمادی از قاضی‌ای خردمند، حکایات آموزنده‌ای از او در منابع نقل شده است (سبکی، ۱۰ / ۵۶؛ ابن خلدون، ۵ / ۱۲۷).

افزون بر مدارس فعال تبریز همچون مدرسۀ عتیق سلطان، مدرسۀ صدریه و مدرسۀ اورخان که در سدۀ ۷ق، از مراکز ترویج فقه شافعی بودند (ابن فوطی، ۲ / ۱۴۴، ۱۶۳، ۴۳۳، جم‌ ‌)، مدرسۀ امیر مجدالدین صرفاً برای آموزش پیروان شافعی وقف شده بود (همو، ۴ / ۵۳۰).

در اواخر سدۀ ۷ق، خواجه رشیدالدین فضل‌الله در یادداشتی، به صراحت یادآور شده است که اهالی تبریز (غیرشیعیان)، شافعی مذهب بوده‌اند (وقف‌نامه...، ۱۷۷). حمدالله مستوفی نیز اندکی پس از او، بیشتر مردم شهر را شافعی گفته است(ص ۷۷).

پس از آن تا سدۀ ۹ق، نفوذ مذهب حنفی روی به افزایش نهاده، و در رقابتی جدی عرصه را بر مذهب شافعی تنگ کرده است.

در نیمۀ نخست سدۀ ۸ق، دوگونه رفتار در محافل شافعی دیده می‌شود: گروهی از قاضیان و مؤلفان این مذهب راه هجرت در پیش گرفته‌اند. از آن جمله: بدرالدین محمدبن محمود تبریزی (د ۷۲۵ق)، به بعلبک (ابن حجر، ۵ / ۴۵۳، ۶ / ۳)، قاضی علاءالدین علی بن اسماعیل تبریزی (د ۷۲۹ق)، به قونیه (ابن قاضی شهبه، ۲ / ۲۷۱)، قاضی قطب‌الدین محمدبن عمر اخوین (د ۷۳۶ق)، به بغداد (ابن کثیر، ۱۴ / ۲۰۳؛ ابن حجر، ۵ / ۳۶۷)، تاج‌الدین علی بن عبدالله اردبیلی تبریزی (د ۷۴۶ق)، به قاهره (ابن قاضی شهبه، ۳ / ۳۵) و محب‌الدین محمودبن علی تبریزی مفتی (د ۷۵۸ق)، به قونیه و بعد شام (ابن حجر، ۶ / ۸۷) کوچیدند. گونۀ دیگر از رفتار نزد فخرالدین احمدبن حسن چارپردی (د ۷۴۶ق) دیده می‌شود که در تبریز ماند و افزون بر تألیفات متعدد فقهی و اصولی، توانست حلقۀ درسی بانفوذی در مذهب شافعی پدید آورد (نک‌ : سبکی، ۹ / ۸؛ اسنوی، ۱ / ۱۸۹؛ حشری، ۱۴۴). او حتى بر الهدایۀ مرغینانی که از متون مهم درسی در فقه حنفی بود، نیز شرح نوشت (حاجی خلیفه، ۲ / ۲۰۳۶). حلقۀ درسی چارپردی، طالبانی را از سرزمینهای دیگر به تبریز کشانید (مثلاً نک‌ : ابن حجر، ۴ / ۲۶۹) و عالمانی چون عبدالصمدبن حامد نهشلی (د ۷۶۵ق) از همان شهر پرورش داد که فقیهان نسل پسین بودند (ابن جزری، ۱ / ۲۸۸). بسا عبدالرحیم بن ابراهیم تبریزی (ز ۷۱۰ق) که ابن حجر او را «عین‌الفقها» در تبریز خوانده، نیز از وابستگان به همین محفل بوده است (۳ / ۱۴۶). از جوابیۀ ابراهیم، فرزند چاربردی به عضدالدین ایجی، چنین برمی‌آید که برخی دیدگاههای پدرش، مورد انتقاد دیگر عالمان شافعی قرار داشته است (برای متن نامه، نک‌ : سبکی، ۱۰ / ۶۶).

در اواخر سدۀ ۸ق، یوسف بن حسین سرایی (د ۸۰۴ق) از فقیهان غیربومی فقه شافعی در تبریز بود (ابن قاضی شهبه، ۴ / ۷۰). در سدۀ ۹ق، فعالیت محافل شافعی روی به افول نهاده، و پس از آن شخصیتهای بارزی از آنها شناخته نشده است. تنها نام برخی از عالمان شافعی منتسب به تبریز را می‌توان در دیگر سرزمینها بازشناخت (مثلاً نک‌ : شوکانی، ۱ / ۳۹).

فقه حنفی

از اوایل سدۀ ۷ق، به نظر می رسد که با ورود عناصر جدید به بافت جمعیتی، به‌تدریج زمینه‌ای برای حضور مذهب حنفی در آن شهر فراهم شده است. نفوذ مذهب حنفی در دستگاه حکومتی مغولان و فزونی شمار حنفیان در پایان سدۀ ۷ق، رشیدالدین را بر آن داشت تا به هنگام ساخت مجتمع عمارات ابواب البر در پیرامون گنبد عالی در تبریز (سالهای ۶۹۷-۷۰۲ق)، دو مدرسه، یکی برای طالبان شافعی و دیگر برای طالبان حنفی بسازد (نک‌ ‌: رشیدالدین، جامع...، ۲ / ۱۳۷۸؛ وصاف، ۲۲۹-۲۳۱).

در سخن از شخصیتهای برجستۀ حنفی، پیش از همه باید احمدبن عبدالکریم ابن مکوشۀ تبریزی (د پس از ۷۱۳ق) و موسی بن محمد ابن امیرالحاج (د ۷۳۳ق) را نام برد که با حوزه‌های حنفی شام و مصر در ارتباط بوده‌اند (ابن حجر، ۱ / ۲۰۷؛ عبدالقادر، ۳۸۶؛ زرکلی، ۷ / ۳۲۸).

همان‌گونه که در شرح چارپردی بر الهدایه دیده می‌شود، فعالیتهای تألیفی حنفیان تبریز در نیمۀ نخست سدۀ ۸ق، برآیندی از دو مذهب است. ابن امیر الحاج، کتاب بدیع‌ ‌النظام اثر ابن ساعاتی را که نوشته‌ای در اصول تطبیقی حنفی ـ شافعی است، شرح کرده است (حاجی خلیفه، ۱ / ۲۳۵). قاضی عبیدالله بن محمد فرغانی عُبری (د ۷۴۳ق) که هر دو مذهب را تدریس می‌کرده، آثار بیضاوی شافعی را شرح کرده است (اسنوی، ۲ / ۱۸؛ ابن قاضی شهبه، ۳ / ۱۳؛ زرکلی، ۴ / ۱۲۶، ۱۹۷).

در میانۀ سدۀ ۸ق، اقتدار مذهب حنفی، حسام‌الدین حسن بن شرف تبریزی (د پس از ۷۷۰ق)، صاحب منظومه‌ای در فقه حنفی را بر آن داشته است که ردیه‌ای بر بدعتهای صوفیۀ غیرمتشرع بنویسد(حاجی‌خلیفه،۱ / ۷۲۹، ۲ / ۱۸۶۶). دانسته‌نیست‌که جست‌وجوی موقعیت بهتر، یا عدم مساعدت اوضاع در اواخر سده، زمینۀ مهاجرت حنفیان تبریزی، چون جلال بن احمد تبانی (د ۷۹۳ق) (شوکانی، ۱ / ۱۸۶) و فتح‌الله بن معتصم داوودی عنانی (د ۸۱۶ق) (سخاوی، ۶ / ۱۶۵؛ ابن عماد، ۴ / ۱۲۲) را به مصر فراهم ساخته است، یا عواملی دیگر؟

قدرت گرفتن ترکمانان در آذربایجان، موجبات رونق مذهب حنفی را فراهم ساخت و به‌ویژه، در میانۀ سدۀ ۹ق، جهانشاه قراقویونلو (حک‌ ۸۴۳-۸۷۲ق) در دورۀ حکومت با ثبات خود، در تقویت مذهب حنفی کوشید. اینکه جهانشاه ناچار شد فقیهانی از دیگر سرزمینها به تبریز فراخواند، نشان از آن دارد که محافل حنفی در اوایل همین سده روی به ضعف نهاده بود. به هر روی، وی کسانی چون برهان‌الدین هروی (د ۸۳۵ق) را از خراسان، و قاضی مجدالدین محمد انصاری را از نخجوان به تبریز فرا خواند و بدین‌ترتیب، حوزۀ فقه حنفی در تبریز جانی تازه گرفت (حشری، ۱۱۳).

فقیه نامدار نسل پسین، قاضی قوام‌الدین انصاری، مشهور به قاضی‌زاده، فرزند و تربیت شدۀ محفل مجدالدین بود (همانجا) و در این دوره رونق محافل تبریز، احمدبن یوسف حصکفی (د ۸۹۴ق)، قاضی‌القضات حنفی را از دیار بکر به تبریز کشانید تا ۱۲ سال تحصیل فقهی خود را در آن شهر بگذراند (زرکلی، ۱ / ۲۷۵).

رونق محافل حنفی، تا آغاز دولت صفوی در ۹۰۷ق همچنان دوام داشت؛ عبدالاول تبریزی، قاضی حنفی شهر در این سالها بود (طاش کوپری‌زاده، ۲۸۹) و مولى مزید تبریزی محفلی برای آموزش ساخته بود که کسانی چون محیی‌الدین محمدبن عمر و مولى حافظ محمد بردعی را از نقاط مختلف سرزمین عثمانی و قفقاز به تبریز می‌کشانید (همو، ۲۴۸، ۲۶۷؛ زرکلی، ۶ / ۵). پس از انتقال قدرت به صفویه و مهاجرت عالمان حنفی به عثمانی (همانجاها؛ نیز نک‌ ‌: طاش کوپری‌زاده، ۲۸۹) مذهب حنفی در تبریز افول کرد.

در سدۀ ۱۰ق، به ندرت از حضور حنفیان در تبریز سخنی به میان آمده است؛ مثلاً دانسته نیست که محب‌الدین محمدبن ابی‌بکر حموی (۹۴۹-۱۰۱۶ق)، از فقیهان حنفی شام، با چه انگیزه‌ای در تبریز درنگی داشته است (نک‌ : محبی، ۳ / ۳۲۲).

فقه امامی

مذهب امامیه نیز چنان‌که از اسانید روایی برمی‌آید، از سدۀ ۳ق در این شهر پیروانی داشته، و این روند تا اواخر سدۀ ۵ق همچنان دوام داشته است (نک‌ ‌: بخش حدیث در همین مقاله). در میانۀ سدۀ ۵ق، احتمال می‌رود که سَلّار دیلمی (د ۴۴۸ق)، عالم نامدار امامی از شاگردان شیخ مفید در بغداد، سفری به تبریز داشته و برهۀ پایانی عمر خود را در آن دیار سپری کرده باشد؛ به هر روی قبری در خسروشاه (نزدیک تبریز) به سلار نسبت داده می‌شود که در صورت صحت، نشان از کوششی برای رونق دادن به فقه امامیه در آن روزگاران دارد (برای این نسبت، نک‌ : افندی، ۲ / ۴۴۱-۴۴۲؛ نوری، ۳ / ۱۱۸؛ قس: حشری، ۱۵۹-۱۶۲؛ ابن کربلایی، ۲ / ۶۶-۷۱).

درسده‌های پسین تا عصرصفویه،همچنان باید اندک نشانه‌های دوام مذهب امامی درتبریز ــ به عنوان مذهبی در اقلیت ــ را از خلال اسانید روایی و یادداشتهای موجود بر نسخ جست‌وجو کرد. ازجملۀ اسانید یاد شده (بخش حدیث)، باید به شخصیتی امامی به نام احمدبن عبدالحی تبریزی اشاره کرد که مجموعۀ فقهی ـ کلامی رسائل شیخ طوسی را در ۷۸۹ق، تحریر کرده است (نک‌ : مقدمۀ الرسائل...، ۲۴۷).

به گفتۀ برخی از منابع، به هنگام انتقال قدرت به صفویه، ثلثی از جمعیت تبریز بر مذهب امامیه بوده‌اند، اما با گرایش گسترده به امامیه، این نسبت به سرعت تغییر کرده، تا آنجا که بیشتر جمعیت را تشکیل داده است (نک‌ ‌: مینورسکی، ۴۹؛ نیز نک‌ : خاتون‌آبادی، ۴۴۱). دست به دست شدن تبریز میان دولتهای صفوی و عثمانی در فاصلۀ سالهای ۹۲۰-۱۰۱۲ق، البته مانعی بر سر راه این گسترش بوده (مثلاً نک‌ : میرخواند، ۱ / ۱۵۸)، اما به طور جدی مشکلی در راه آن به وجود نیاورده است.

گزارشهایی در دست است که نشان می‌دهد به هنگام ظهور صفویه، در تبریز عالمانی از امامیه وجود داشته‌اند که سخت مورد تکریم شاه اسماعیل صفوی قرار گرفته‌اند؛ از آن جمله باید به میرابوالقاسم اسکویی، عالمی از سادات اشاره کرد که فرزندان و نوادگان او نیز از عنایت شاه اسماعیل و پسرش، شاه طهماسب برخوردار بوده‌اند (افندی، ۵ / ۴۹۸؛ نیز نک‌ : میرخواند، ۱ / ۱۵۳). دیگر از میرعبدالوهاب حسنی تبریزی (د ۹۲۷ق)، فقیه امامی باید یاد کرد که در تازشهای عثمانیان، به استانبول برده شد و در حبس درگذشت (خواندمیر، ۳ / ۵۵۱، ۴ / ۶۰۶- ۶۰۹؛ افندی، ۳ / ۲۸۷). رسالة فی‌القبلة، به قلم میر علی‌اکبر، فرزند میرعبدالوهاب تبریزی از نخستین متون شناخته شده در فقه امامیه در حوزۀ تبریز است (نک‌ : آقابزرگ، الذریعة، ۱۷ / ۴۱).

میانه‌های سدۀ ۱۰ق، دورۀ ظهور نسلی در تبریز است که در محفـل علی بن عبدالعالی کرکی و رجال طبقۀ او از مهاجران جبل‌ عامل پرورش یافته بودند؛از آن‌میان می‌توان به‌ سید ‌اسدالله حسینی تبریزی (صدر، ۱۷۷) اشاره کرد. در همین دوره موجی از توجه به کتب علامۀ حلی نیز به چشم می‌خورد که منجر به نسخه‌برداری آثاری چون منتهی المطلب (۹۷۳ق) و القواعد (۹۷۵ق) او شده است (نک‌ ‌: مقدمۀ منتهی المطلب، ۸۱؛ آقابزرگ، همان، ۱ / ۲۲۲-۲۲۳).

دهه‌های گذار از سدۀ ۱۰ به ۱۱ق، دورۀ درخشش شاگردان حسین بن عبدالصمد عاملی (د ۹۸۴ق) و هم طبقه‌های او در تبریز است که به حوزۀ امامیۀ آن شهر رونقی درخور بخشیده است. از آن جمله باید به فقیهانی چون صدرالدین محمدبن محب‌علی تبریزی (د پس از ۱۰۱۳ق) (همان، ۱ / ۲۴؛ حسینی اشکوری، تراجم،۲ / ۵۴۳؛ مدرسی، ۲۲۱)، سید حیدر بن علاءالدین حسینی تبریزی (مجلسی، بحار، ۱۰۶ / ۱۶۵، ۱۷۰، ۱۷۴، ۱۰۷ / ۹، ۱۶۴؛ آقابزرگ، همان، ۱ / ۱۹۰)، مولى ملک علی تبریزی (همان، ۱ / ۱۸۶) و مولى معانی تبریزی (مجلسی، همان، ۱۰۶ / ۱۷۰-۱۷۱، ۱۷۴، ۱۷۵، ۱۷۶) اشاره کرد.

در دهه‌های آغازین سدۀ ۱۱ق، شاگردان شیخ بهایی چون مولى ملک حسین (آقابزرگ، همان، ۱ / ۱۸۶، ۲۳۹)، مولى زین‌العابدین تبریزی (افندی، ۲ / ۳۹۵) و مولى ابوطالب تبریزی (د پس از ۱۰۲۴ق) (همو، ۵ / ۴۶۸)، با استفاده از ثبات سیاسی حاکم بر شهر، این روند را بهبود بخشیده‌اند. در همین دوره، صدرالدین تبریزی، رسالۀ فخرالمحققین حلی، در باب نیت را به فارسی برگردانده است (مدرسی، ۱۳۴)، چندی بعد، علاء برهان تبریزی (د پس از ۱۰۵۴ق)، بر جامع عباسی شیخ بهایی، شرحی نوشته است (همو، ۲۲۳).

مولى نورالدین نوروزعلی تبریزی که در اواخر سدۀ ۱۱ق ــ هم‌زمان‌با اوج‌گیری جریان‌اخباری ــ می‌زیسته، فقیهی محدث از شاگردان حسین نیشابوری در مکه معرفی شده است (افندی، ۵ / ۲۵۸-۲۶۰) که به نظر می‌رسد زمینه‌های گرایش اخباری در تبریز با او مرتبط باشد. در همین دوره، عبدالصمدبن عاشور تبریزی (د پس از ۱۱۰۱ق)، از عالمان اصولی شرحی بر شرایع به فارسی نگاشته است (مدرسی، ۹۰).

در سدۀ ۱۲ق، آثار هر دو گرایش، با غلبۀ گرایش اصولی را می‌توان دنبال کرد (مثلاً نک‌ : همو، ۹۱، ۲۵۰؛ حسینی اشکوری، فهرست، ۲۷۴).

دهه‌های آغازین سدۀ ۱۳ق، دورۀ اقتدار اصولیه و فعالیت شاگردان وحید بهبهانی و میرزامحمدمهدی شهرستانی است؛ از میان آنان می‌توان مولى علی بن آقاکاظم تبریزی (آقابزرگ، همان، ۱ / ۱۴۷)، میرزامهدی بن میرزا محمدتقی قاضی تبریزی (همان، ۱ / ۲۵۳)، میرزا احمد تبریزی (د پس از ۱۲۴۰ق) (حسینی اشکوری، تراجم، ۱ / ۵۵) و سیدمحمدیوسف بن میرفتاح طباطبایی (د ۱۲۴۲ق) (آقابزرگ، همان، ۱ / ۱۴۸) را یاد کرد.

اهمیت منصب قضا در این دوره، زمینه‌ساز آن بوده است تا فقیهی چون میرزایوسف طباطبایی مرعشی (د ۱۲۴۲ق)، قاضی تبریز، آثاری در زمینۀ حدود و دیات و نیز جهاد بنویسد (زرکلی، ۸ / ۲۳۸). از دیگر آثار اصولیان در میانۀ این سده، باید به شرح ارشاد، از محمدرضا بن محمدجعفر تبریزی (د پس از ۱۲۵۸ق) (مدرسی، ۱۱۴) و شرح ریاض، از لطفعلی بن احمد تبریزی (د ۱۲۶۲ق) (همو، ۳۲۱) اشاره کرد (نیز نک‌ : آقابزرگ، همان، ۱ / ۳۸۱). میرزامحمدتقی قاضی طباطبایی نیز حاشیه بر قوانین، در علم اصول نوشته است (حسینی اشکوری، فهرست، ۲۷۷).

حوزۀ علمیۀ تبریز، در سدۀ ۱۴ق / ۲۰م، از حوز‌های فعال فقه امامی در ایران بوده، و شماری از مراجع تقلید و عالمان برجستۀ فقه را در دامان خود پرورش داده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، ذیل کشف الظنون، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۸۷ق؛ ابن اثیر، علی، اسدالغابة، قاهره، ۱۲۸۰ق؛ ابن جزری، محمد، غایةالنهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق / ۱۹۳۳م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، الدررالکامنة، به کوشش عبدالمعیدخان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق / ۱۹۷۶م؛ ابن حـزم، علی، المحلى، بیروت، دارالآفـاق الجدیده؛ ابن خلدون، المقدمة، بیروت،۱۹۸۴م؛ ابن دمیاطی،احمد، المستفاد من‌ذیل تاریخ بغداد، به‌کوشش مصطفىعبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۷ق؛ ابن رافع، احمد، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۷۸م؛ ابن صابونی، محمد، تکملة اکمال الاکمال، بیروت، ۱۴۰۶ق / ۱۹۸۶م؛ ابن طاووس، علی، الیقین، به کوشش انصاری، قم، ۱۴۱۳ق؛ ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت / دمشق، ۱۴۱۵ق / ۱۹۹۵م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع‌الآداب، به کوشش محمدکاظم، تهران، ۱۳۷۴ش؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، بیروت، ۱۴۰۷ق؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش علی شیری، بیروت، ۱۴۰۸ق؛ ابن کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان، به کوشش جعفر سلطان القرایی، تهران، ۱۳۴۴ش؛ ابن ماکولا، علی، الاکمال، بیروت، ۱۴۱۱ق؛ ابن نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۷ق؛ ابن نقطه، محمد، التقیید، به کوشش کمال یوسف الحوت، بیروت، ۱۴۰۸ق؛ همو، تکملةالاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبد رب‌النبی، مکه، ۱۴۱۰ق؛ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، ۱۹۸۰م؛ اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش کمال یوسف الحوت، بیروت، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۰۱ق؛ بیهقی، احمد، الاعتقاد و الهدایة الى سبیل الرشاد، به کوشش احمد عصام کاتب، بیروت، ۱۴۰۱ق؛ جوینی، ابراهیم، فرائدالسمطین، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۸ق / ۱۹۷۸م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حجتی، محمدباقر، کشاف الفهارس، تهران، ۱۳۷۰ش؛ حسینی اشکوری، احمد، تراجم الرجال، قم، ۱۴۱۴ق؛ همو، تلامذة المجلسی، قم، ۱۴۱۰ق؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ آیةالله العظمى گلپایگانی، قم، ۱۴۰۲ق؛ حسینی دمشقی، محمد، «ذیل تذکرةالحفاظ»، همراه تذکرة الحفاظ ذهبی، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ حشری تبریزی، محمدامین، روضۀ اطهار، به کوشش عزیز دولت‌آبادی، تبریز، ۱۳۷۱ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق / ۱۹۱۳م؛ خاتون آبادی، عبدالحسین، وقایع السنین والاعوام، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، ۱۳۵۳ش؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش؛ ذهبی، محمد، الامصار ذوات الآثار، به کوشش قاسم‌علی سعد، بیروت، ۱۴۰۶ق / ۱۹۸۶م؛ همو، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق / ۱۹۸۵م؛ همو، المختصرالمحتاج الیه من تاریخ ابن دبیثی، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۷ق / ۱۹۹۷م؛ همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق؛ همو، میزان‌الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق / ۱۹۶۳م؛ رافعی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵م؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، ۱۳۷۲ش؛ همو، وقف‌نامۀ ربع رشیدی، به کوشش مجتبى مینوی و ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۶ش؛ رودانی، محمد، صلةالخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م؛ زرکلی، اعلام؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۳ق / ۱۹۶۴م؛ سخاوی، محمد، الضوءاللامع، قاهره، ۱۳۵۵ق / ۱۹۳۶م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق / ۱۹۸۸م؛ سیوطی، طبقات المفسرین، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، ۱۳۹۶ق / ۱۹۷۶م؛ شوکانی، محمد، البدرالطالع، قاهره، ۱۳۴۸ق؛ صدر، حسن، تکملة امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۶ق؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و دیگران، ویسبادن / بیروت، ۱۴۰۰ق / ۱۹۸۰م؛ طاش کوپری‌زاده، احمد مصطفى، الشقائق النعمانیة، بیروت، ۱۳۹۵ق؛ طوسی، محمد، الرسائل العشر، قم، ۱۴۰۳ق؛ همو، الغیبة، به کوشش عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ق؛ عبدالقادر قرشی، الجواهرالمضیئة، کراچی، کتابخانۀ میرمحمد؛ علامۀ حلی، حسن، منتهی المطلب، مشهد، ۱۴۱۲ق؛ فاسی، محمد، ذیل التقیید، به کوشش کمال یوسف الحـوت، بیـروت، ۱۴۱۰ق؛ کتانـی، محمد، الرسـالة‌المستطرفة، استـانبـول،‌۱۹۸۶م؛لالکایـی، هبةالله، اعتقاد اهل السنـة، ریاض، ۱۴۰۲ق؛‌مجلسـی، محمدباقر، اجازات الحدیث، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۱۰ق؛ همو، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق / ۱۹۸۳م؛ محبی دمشقی، محمدامین، خلاصةالاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق؛ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد، ۱۳۶۸ش؛ مزّی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشارعواد معروف، بیروت، مؤسسةالرساله؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م؛ میرخواند، محمد، روضةالصفا، تهران، ۱۳۳۹ش؛ مینورسکی، ولادیمیر، تاریخ تبریز، ترجمۀ عبدالعلی کارنگ. تبریز، ۱۳۳۷ش؛ نسفی، عمر، القند فی ذکر علماء سمرقند، به کوشش یوسف هادی، تهران، ۱۳۷۸ش؛ نوری، حسین، خاتمةالمستدرک، به کوشش مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم، ۱۴۱۵ق؛ وصاف، تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، ۱۳۴۶ش؛ هادی، یوسف، مقدمه بر القند (نک‌ : هم‌ ، نسفی)؛ یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار احیاءالتراث العربی؛ نیز: GAL.