باذل مشهدی

باذِلِ مَشْهَدی، میرزا محمدرفیع (د 1123ق/ 1711م)، امیر، دیب و شاغر پارسی‌سرای هند، نسب او را به صاحب دیوان خواجه شمس‌الدین محمدجوینی رسانده‌اند ( آزاد، 2/ 141؛ افتخار، 38).
پدرش میرزا محمود در دورۀ حکومت عالمگیر از مشهد به هند رفت. وی ظاهراً در هند نفوذ و مقامی داشته، زیرا دومحله در شهرهای اورنگ‌آباد و برهانپور، به نام محمود پوره منسوب به اوست (همانجاها).
باذل در شاهجهان‌آباد (دهلی) به دنیا آمد (آزاد، 2/ 142؛ کوپاموی، 111؛ قس: ابراهیم‌خان، 21، کهبه گونه‌ای از او سخن گفته که گوشش بیرون از هند متولد شده است). وی ظاهراً توسط عمویش میرزا محمدطاهرا، ملقب به وزیرخان (د 1083ق/ 1672م) که در دستگاه اورنگ زیب عالمگیر از موقعیتی ممتاز رخوردار بود (شاهنوازخان، 3/ 936-939؛ آزاد، 2/ 141)، به دربارپادشاه راه یافت. باذل ابتدا امور دیوانی محمد معزالدین، پسر عالمگیر را برعهده‌ داشت و سپس به خدمت عالمگیر درآمد و یک چند قطعه‌دار دژ گوالیار شد و پس از آن به حکومت بانس بریلی رسید (شاهنوازخان، 3/ 940؛ خوشگو، 3/ 57؛ آزاد، 2/ 142؛ ابراهیم‌خان، 21-22). پس از مرگ عالمگیر (1068ق/ 1658م)، باذل از امارت عزل شد و در شهر دهلی انزوا گزید و سرانجام در همان شهر درگذشت (آزاد، همانجا؛ ابراهیم‌خان، 22). آرامگاه وی در محمودپورۀ برهانپور واقع است (آزاد، 2/ 141؛ افتخار، همانجا).
دربارۀ سیرت پسندیدۀ باذل سخنها گفته‌اند و از تخلص او، باذل، پیداست که وی بخشنده بوده است (آزاد، 2/ 142). باذل با برخی از پارسی‌سرایان هند، مانند ناصرعلی سرهندی و سراج‌الدین‌خان آرزو مصاحبت داشت (خوشگو، 3/ 56-57).

آثار

1. دیوان. از این آثار تنها ایمان (ص 110) یاد کرده، وباذل را صاحب اشعار دلپذیر دانسته است. در دارالکتب قاهره نسخه‌ای تحت عنوان کلیات میرزا رفیع باذل موجود است که شماری غزل به زبان فارسی و چند قصیده به زبان اردو در آن دیده می‌شود (طرازی، 2/ 72-73)، ولی معلوم نیست که این همان دیوان او باشد.
2. ساقی‌نامه. درهیچ یک از تذکره‌های موجود، اشاره‌ای به این اثرنشده است، ولی مزوی (خطی‌ مشترک، 8/ 1468)و عباسی نوشاهی (ص 262)، از وجود این منظومه و دست‌نویسهای آن خبر داده‌اند.
3. اعتقادیه، منظومه‌ای است که در حمد و نعت خداوند که در 15 بند سروده شده است (منزوی، همان، 8/ 1008؛ نوشاهی، فهرست نسخه‌ها...، 543).
4. منشآت، از نمونه‌های نثر باذل است که گمان می‌رود پیش از 1087-1089ق نگاشته شده باشد (منزوی، همان، 5/ 249).
5. حملۀحیدری، این منظومه بزرگ‌ترین و معروف‌ترین اثر باذل است. حملۀ حیدری حماسه‌ای است دینی که به تقلید از شاهنامه ودر بحر متقارب سروده شده است. دربارۀ شمار ابیات این منظومه، ارقام اغراق‌آمیزی گفته‌اند (آزاد، همانجا؛ سرخوش، 11؛ اخلاص، 35). ولی رد واقع شمار ابیات آن بیشتر از 24 زار بیت نیست. مآخذ عمدۀ این اثر، کتاب معارج‌النبوة و مدارج‌الفتوة نوشتۀ معین‌الدوله محمدفراهی، معروف به ملامسکین یا معین مسکین (د 954ق/ 1547م) است (صفا، تاریخ...، 5(1)/ 589-590؛ بهزادی، 130). به درستی روشن نیست که سرودن این منظومه، چه زمانی آغاز شده، و کی به انجام رسیده است؛ اما برخی معتقدند این مثنوی در 1119ق/ 1707م به پایان رسیده، وباذل 50 سال از عمر خود را صرف سرودن آن کرده است (اته، 60؛ اشپرنگر، 368). از آنجا که وی پس از مرگ عالمگیر در 1068ق معزول و منزوی شد، این نظر معقول و پذیرفتنی می‌نماید، خاصه که از سرودن غزل و مدیحه سرخورده شده بود (صفا، همان، 5(1)/ 592). وی حملۀ حیدری را با عنایات به آثار شاعرانی چون فردوسی، اسدی‌طوسی، نظامی گنجوی وغیره پدید آورد ( همان (5)/ 592-593). این منظومه از همان ابتدا در میان شیعیان هند، رواج بسیار یافت ودر مجالس عزا خوانده می‌شد. این مجالس به «حمله‌خوانی» (به قیاس روضه‌خوانی) شهرت یافته بود (آقابزرگ، 7/ 91-92) فراوانی نسخه‌های خطی این اثر در کتابخانه‌های مختلف، دلیلی است روشن بر نفوذ ورواج این کتاب در میان مسلمانان (منزوی، همان، 8/ 1005-1008، خطی، 4/ 2775-2776؛ استوری، 2/ 844-846).
بخش عمده‌ای از این منظومه دربارۀ زندگی پیامبر(ص) است. این منظومه با حمد خداوند و نعت پیامبر(ص) شروع می‌شود و حوادثی چون معراج و هجرت پیامبر(ص)، جنگهای بدر، احد، احزاب، فتح مکه، رویداد غدیرخم و ایان خلافت خلفای سه‌گانه را به تصویر می‌کشد (ص 3-7، 19، 27، 39، 59، 93، ﺟﻤ). بیان شاعر در این منظومه به گونه‌ای است که نقش وتأثیر امام علی(ع) را در حوادث مختلف، برجستگی خاصی داده است. این منظومه با ماجرای قاتل عثمان به انجام رسیده، وبه سبب مرگ شاعر کار ناتمام مانده است.
رواج این منظومه بسیاری از شاعران شیعی را بر آن داشت که آن را تا پایان زندگی امام علی(ع) که موضوع اصلی کتاب است، ادامه دهند (استوری، 2/ 843). از آن جمله: میرابوطالب فندرسکی اصفهانی (زنده در 1124ق) که منظومۀ باذل را با 5 هزار بیت دربارۀ زندگی و جنگهای امام علی(ع) تکمیل کرد (گلچین، تذکره...، 35-36)، و شاعرانی چون کرم، صاحب خربۀ حیدری (میان سالهای 1135-1150ق)، محبعلی‌خان حکمت، صاحب صولت صفدری (سروده در 1143ق)، و عبدالغلی‌خان احسن بنگالی، سرایندۀ محاربۀ غضنفری یا تکلمۀ حملۀ حیدری (میان سالهای 1144-1151ق) که در 1309ق در مرادآباد چاپ شده است (گلچین، فهرست...، 7/ 316-318، «حماسه‌ها...»، 198؛ منزوی، فهرست...، 4/ 1967-1968؛ اته، 60؛ استوری، 2/ 843، 847؛ عباسی، 254).
از این تکلمه‌ها فقط منظومۀ میرابوطالب فندرسکی همراه حملۀ حیدری باذل، توسط شاعری به نام نجف که در 1135ق/ 1723م، با سرودن ابیاتی، این دو منظومه را به یکدیگر ملحق ساخت، به شکل مجموعه‌ای واحد درآمد (ﻧﻜ : گلچین، تذکره، همانجا؛ صفا، حماسه‌سرایی ...، 380، تاریخ، 5(1)/ 589-590؛ استوری، 2/ 843). باید اشاره کرد که شاعر دیگری به نام ملّا بمان‌علی رجی کرمانی، معاصر فتحعلی‌شاه قاجار، منظومه‌ای به نام حملۀ حیدری با همان مضمون منظومۀ باذل سروده است (گلچین، فهرست، 7/ 320؛ اته، 61). حملۀ حیدری باذل چندین‌بار به زبان اردو و دیگر زبانهای محلی شبه‌قاره ترجمه، و برخی چاپ شده است (راهی، 151؛ نقوی، 89-91؛ بشیر حسین، 403).
متن اصلی حملۀ حیدری نیز بارها در ایران و هند، به چاپ رسیده است (ﻧﻜ : مشار، 2/ 1822؛ نوشاهی، فهرست کتابها...، 1/ 875).

مآخذ

آزاد بلگرامی، غلام علی، سرو آزاد، لاهور، 1913م؛
آقابزرگ، الذریعة؛
ابراهیم خان‌خلیل علی، صحف ابراهیم، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، 1987م؛
اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازادۀ شفق، تهران، 1356ش؛
اخلاص، کشتن چند، همیشه بهار، به کوشش وحیدقریشی، کراچی، 1973م؛
استوری، چ. ا.، ادبیات فارسی، تحریر روسی برگل، ترجمۀ یحیى آرین‌پور و دیگران، تهران، 1362ش؛
افتخار، عبدالوهاب، تذکرۀ بی‌نظیر، الله‌آباد، 1940م؛
ایمان، رحم علی خان، منتخب اللطایف، به کوشش محمدرضا جلالی نائینی و امیرحسین عابدی، تهران، 1349ش؛
باذل مشهدی، محمدرفیع، حملۀ حیدری، تهران، علمی؛
بشیرحسین، محمد، «ترجمۀ منظوم آثار فارسی به زبان اردو»، راهنمای کتاب، تهران، 1342ش، س6، ﺷﻤ 6 و 7؛
بهزادی اندوهجردی، حسین، «حملۀ حیدری یا بزرگ‌ترین حماسۀ مذهبی فارسی»، نامۀ آستان قدس، مشهد، 1349ش، دورۀ 8، ﺷﻤ 4؛
خوشگو، بندر ابن داس، سفینه، به کوشش محمدعطاءالرحمان، پتنه، 1959م؛
راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبان پاکستانی، اسلام‌آباد، 1365ش؛
سرخوش، محمدافضل، کلمات الشعراء، به کوشش صادق علی دلاوری، لاهور، 1942م؛
شاهنوازخان، مآثرالامرا، به کوشش میرزا اشرف‌علی، کلکلته، 1309ق؛
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1363ش؛
همو، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، 1361ش؛
طرازی، محمود، فهرست المخطوطات الفارسیة، قاهره، 1967م؛
عباسی، نوشاهی، خضر، فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ دانشگاه پنجاب، اسلام‌آباد، 1365ش؛
کوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج‌الافکار، به کوشش اردشیر خاضع، 1336ش؛
گلچین، معانی، احمد، تذکرۀپیمانه، مشهد 1359ش؛
همو، «حماسه‌های دینی»، نامۀ آستان قدس، مشهد، 1346ش، دورۀ 6، شمـ 4؛
همو، فهرست کتب خطی آستان قدس رضوی، مشهد، 1346ش؛
مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1351ش؛
منزوی، خطی؛
همو، خطی مشترک؛
همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1361ش؛
نقوی، حسین عارف، «ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی»، دانش، اسلام‌آباد، 1369ش، ﺷﻤ 22؛
نوشاهی، عارف، فهرست کتابهای چاپ‌سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1365ش؛
همو، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان کراچی، اسلام‌آباد، 1362ش؛
نیز:

Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh, Calcutta, 1854.
علی میرانصاری