ابوالعلاء گنجوی

اَبوالْعَلاءِ گَنْجَوی، نظام‌الدین محمود (د 554 ق / 1159 م)، از شعرای پارسی‌گوی و ستایشگر شروانشاه منوچهر بن فریدون. او در گنجه به دنیا آمد و ظاهراً روزگار جوانی خود را در همانجا گذراند.
ابوالعلاء در 44 سالگی به شروان رفت (فصیح، 2 / 266) و به دربار منوچهر شروانشاه راه یافت. سلطان شعر دوست بود و فضلا را محترم می‌شمرد و ابوالعلاء در دربار او عنوان ملك‌ الشعرایی یافت (دولتشاه، 57- 58). در این زمان افضل‌الدین خاقانی و فلكی شروانی از شاگردان ابوالعلاء بودند و هر دو به وسیلۀ او به دربار شروانشاه راه یافتند (همو، 57؛ رازی، 3 / 299؛ كازرونی، 33؛ اوحدی، 31). ابوالعلاء به استعداد خاقانی پی برد و به او دلبستگی خاص یافت و دختر خود را به عقد وی درآورد (حمدالله، 722-723؛ علیشیر، 329؛ رازی، 3 / 300) و تخلص خاقانی را برای او برگزید (حمدالله، دولتشاه، همانجاها)، ولی پس از چندی میان استاد و شاگرد اختلاف افتاد و عناد پدید آمد و به هجو یكدیگر پرداختند (نك‌ : خاقانی، تحفة‌ العراقین، 235-237، دیوان، 38؛ علیشیر، 328- 329؛ دولتشاه، همانجا؛ اوحدی، 31-32). اوحدی ریشۀ این اختلافات را سخن‌چینی و فتنه‌انگیزی دیگران دانسته است (ص 31)، اما برخی دیگر، غرور و نخوت خاقانی را موجب این امر می‌دانند (دولتشاه، همانجا؛ آذر بیگدلی، 52-53). خاقانی در دو قصیده از دسیسه‌چینیهای ابوالعلاء و حاسدان خود سخن گفته است (نك‌ : دیوان، 37- 39، 346-350) و به نظر می‌رسد كه حبس اول وی در نتیجۀ همین اتهامات و دسیسه‌ها بوده باشد. وی در یكی از قصایدش به حبس خود اشاره كرده و ابوالعلاء را موجب این گرفتاری دانسته است (نك‌ : همانجا). خاقانی در مقابله با رفتار ابوالعلاء ساكت ننشست و اتهاماتی را بر وی وارد ساخت و ظاهراً با استفاده از گرایشهای شیعی ابوالعلاء (نك‌ : شعاع شیرازی، 706- 709)، وی را منتسب به اسماعیلیان و پیرو حسن صباح قلمداد كرد (تحفة ‌العراقین، 235-237). ظاهراً اینگونه اتهامات پیامدهای ناگواری درپی داشته است و ابوالعلاء در یكی از قصاید خود (شعاع شیرازی، همانجا)، سعی فراوان در رد این اتهامات دارد.
با وجود شهرت و جایگاه ویژه‌ای كه ابوالعلاء در اران و دربار شروانشاه داشته، بیش از چند قطعه و قصیده از وی برجای نمانده است (رازی، 3 / 301-302؛ شعاع شیرازی، 705- 709، 711-713). ظاهراً وی اشعار فراوان و دیوانی داشته كه از میان رفته است، زیرا رازی (3 / 300) به كثرت روایت از اشعار او اشاره كرده، ولی هدایت (1 / 199) و آذر بیگدلی (ص 53) به اندك بودن اشعار او اشاره دارند.
در هیچ یك از منابع معتبر سخنی از سال وفات ابوالعلاء به میان نیامده است، اما آزادانی در «شاهد صادق» وفات او را در 554 ق آورده (ص 27) و در نسخه‌ای از تذكره‌ای بی‌آغاز و انجام كه در دست شعاع‌الملك شیرازی (ص 706) بوده، مرگ او در 571 ق ذكر شده است، ولی تاریخی كه در «شاهد صادق» آمده، درست‌تر به نظر می‌رسد.

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشكده، به كوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337 ش؛
آزادانی اصفهانی، محمدصادق بن محمد صالح، «شاهد صادق»، یادگار، 1324 ش، س 2، شم‌ 6؛
اوحدی بلیانی، محمد بن معین‌الدین، عرفات‌العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملك، شم‌ 5324؛
حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛
خاقانی شروانی، تحفة ‌العراقین، به كوشش یحیی قریب، تهران، 1357 ش؛
همو، دیوان، به كوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، 1357 ش؛
دولتشاه سمرقندی، تذكرة ‌الشعراء، تهران، 1366 ش؛
رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛
شعاع شیرازی، محمد حسین، «ابوالعلاء گنجوی»، ارمغان، 1312 ش، س 14؛
علیشیر نوایی، مجالس ‌النفائس، به كوشش علی‌اصغر حكمت، تهران، 1363 ش؛
فصیح‌خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، به كوشش محمود فرخ، مشهد، 1340 ش؛
كازرونی، ابوالقاسم بن ابی حامد، سلم‌ السموات، به كوشش یحیی قریب، تهران، 1340 ش؛
هدایت، رضاقلی، مجمع ‌الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1366 ش.

علی میرانصاری