ابوالعلاء شوشتری

اَبوالعَلاءِ شوشتَری، از شاعران دورۀ سامانی كه نام او به صورت ابوالعلاء نیز ذكر شده است. از ابوالعلاء در تذكره‌ها یادی نشده و از زندگانی او چیزی دانسته نیست، جز آنكه بنابر نسبتش احتمالاً از مردم شوشتر بوده است.
در منابع موجود نخستین جایی كه در آن نامی از ابوالعلاء برده شده، قصیده‌ای ازمنوچهری (د 432 ق / 1041 م) است كه وی در آن ضمن برشمردن سخنگویان و حكیمان پیش از خود، ابوالعلاء را در زمرۀ شاعران معروف همچون ابوالعباس ربنجنی، بوسلیك گرگانی وبوالمثل آورده است (ص 140). این شاعران همگی متعلق به نیمۀ دوم سدۀ 3 تا اواسط سدۀ 4 ق بوده‌اند و بر این اساس و با توجه به زبان و سبك ابیات بازمانده از ابوالعلاء می‌توان احتمال داد كه وی در اواسط یا اواخر سدۀ 4 ق می‌زیسته است و اشاره‌ای كه منوچهری به نام او در كنار شاعران بزرگ آن روزگار كرده است، حكایت از شهرت و اهمیت او دارد.
آنچه تاكنون از اشعار ابوالعلاء به دست آمده، نزدیك به 10 بیت است كـه در لغت‌فرس اسدی طوسی (نك‌ : چ اقبال، 27- 28، 450-451، چ دبیرسیاقی، 8- 9) و ترجمان ‌البلاغۀ رادویانی (ص 49، 74، 85) و حدایق السحر وطواط (ص 70) نقل شده است. اما همین مقدار اندك، نمودار قدرت و مهارت ابوالعلاء در خلق تشبیهات و مضامین نو و تصاویر شعری است و از لحاظ شیوۀ بیان و نوع مضمون و موضوع، تازه و بدیع است. سعید نفیسی براساس قطعۀ هجوآمیزی از ابوالعلاء كه در لغت فرس اسدی طوسی (چ اقبال، همانجا) نقل شده، وی را نخستین شاعر هزل‌گو و پیشوای هزل‌گویان دورۀ بعد دانسته است (ص 267- 268). دو بیت دیگر از اشعار او كه در صنعت معما در كتاب وطواط (همانجا) آمده، ظاهراً كهن‌ترین معما در زبان فارسی است (نفیسی، همانجا).
به گفتۀ رادویانی، ابوالعلاء كتابی در عروض به زبان فارسی داشته كه وی آن را دیده بوده است (ص 2)؛ از این رو ابوالعلاء را می‌توان از نخستین مؤلفان اینگونه آثار به زبان فارسی دانست (صفا، 1 / 439).

مآخذ

اسدی طوسی، لغت فرس، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1319 ش؛
همو، همان، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356 ش؛
رادویانی، محمد بن عمر، ترجمان‌البلاغة، به كوشش احمد آتش، استانبول، 1949 م؛
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1363 ش؛
منوچهری، احمد بن قوص، دیوان، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1363 ش؛
نفیسی، سعید، «ابوالعلاء ششتری»، شرق، تهران، 1310 ش، دورۀ اول، شم‌ 5؛
وطواط، رشیدالدین محمد عمری، حدایق السحر فی دقایق الشعر، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1308 ش.

محمد عبدعلی