جهانشاه قاجار

جَهانْشاهِ قاجار، یا جهانشاه میرزا قاجار (25 رمضان 1224-1251ق / 5 نوامبر 1809-1835م)، از فضلا و شاعران پارسی‌گوی عصر قاجاریه. وی پسر سی‌وسوم فتحعلی شاه قاجار (1185-1250ق / 1771 -1834م)، و مادرش مریم خانم، زنی یهودی بود (سپهر، 1 / 540، 555؛ حسینی، 215).

جهانشاه در تهران به دنیا آمد و از همان کودکی تحت تعلیم و تربیت برادر بزرگ‌ترش محمود میرزا قاجار، مؤلف سفینة المحمود، قرار گرفت و در خوشنویسی خط نستعلیق و نسخ و نیز علم ریاضی مهارت یافت (سپهر، 1 / 540؛ محمود میرزا، 1 / 41؛ اعتضادالسلطنه، 220؛ حسینی، 28). او چندی مناصب دولتی و نظامی داشت و وقتی محمود میرزا به حکومت نهاوند منصوب شد، همراه وی بدانجا رفت و مدتی بعد در زمان حکومت برادر بر لرستان، حاکم نهاوند شد. در منازعۀ محمودمیرزا با حسام‌السلطنه بر سر لرستان در 1244ق، سردار سپاه برادرش بود (اعتضادالسلطنه، محمودمیرزا، همانجاها؛ سپهر، 1 / 433).
جهانشاه را مردی سلیم‌النفس و رقیق‌القلب دانسته‌اند که اشعاری فراوان در حافظه داشت و در شیوۀ شاعری، خصوصاً غزل‌سرایی، از طبعی خوش برخوردار بود (حسینی، اعتضادالسلطنه، همانجاها؛ بیانی، 1 / 130). وی در شعر، «جهان» تخلص می‌کرد که گویا آن را به پیشنهاد محمود میرزا برگزیده بود (محمودمیرزا، اعتضادالسلطنه، همانجاها؛ مفتون، 1 / 35). ناگفته نماند که خواهر جهانشاه، به نام زبیده خانم نیز تخلص «جهان» داشت (نک‌ : معلم، 3 / 778- 779؛ عضدالدوله، 16).
جهانشاه6 پسر و3 دختر داشت (سپهر، 1 / 540؛ اعتضادالسلطنه، همانجا). وی در 26 سالگی به بیماری وبا در تهران درگذشت. ظاهراً دیوان شعری از خود به جای نگذاشته است. برخی از اشعار پراکندۀ او در جُنگها و مجموعه‌های دورۀ قاجار آمده است (اعتضادالسلطنه، حسینی خاوری، همانجاها؛ نیز برای اشعار او، نک‌ : مفتون، همانجا؛ محمودمیرزا، 1 / 41-42؛ هلاگو قاجار، 39؛ هدایت، 37؛ دیوان بیگی، 1 / 386).

مآخذ

اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اکسیر التواریخ، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، 1370ش؛
بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، تهران، 1345ش؛
حسینی خاوری، فضل‌الله، تذکرۀ خاوری یا خاتمۀ روزنامچۀ همایون، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1379ش؛
دیوان بیگی، احمد، حدیقةالشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364ش؛
سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ ( تاریخ قاجاریه)، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، 1377ش؛
عضدالدوله، احمدمیرزا، تاریخ عضدی، به کوشش حسین کوهی کرمانی، تهران، 1328ش؛
محمودمیرزا قاجار، سفینة المحمود، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1346ش؛
معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، اصفهان، 1337ش؛
مفتون دنبلی، عبدالرزاق، نگارستان دارا، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1342ش؛
هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1336ش؛
هلاگو قاجار، احمد، مصطبۀ خراب، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1344ش.

فرهاد طاهری