ابوطاهر طرسوسی

اَبوطاهِرِ طَرْسوسی، ابوطاهر [محمد] بن حسن بن علی بن موسی طرسوسی، داستان‌پرداز و نویسندۀ سدۀ 6 ق. از سرگذشت وی اطلاع چنـدانـی در دسـت نیست. از نسبـت طرسوسی ــ یا طرطوسی بنابر بعضی از نسخ آثار او (نک‌ : صفا، 1 / بیست و شش) ــ چنین برمی‌آید كه وی اهل طرسوس در آسیای صغیر، یا از مردم طرطوس در سوریۀ امروزی بوده است، ولی با توجه به فارسی زبان بودن وی و توانایی كامل او در این زبان به موجب مضامین و محتوای آثار او، چون داراب‌نامه و قهرمان نامه كه غالباً به اشخاص تاریخی و داستانی ایران باستان مربوط می‌شود، می‌توان گفت كه وی در اصل ایرانی بوده است و خود یا پدرانش به آسیای صغیر یا شام مهاجرت كرده و در آنجا توطن اختیار كرده بودند (نک‌ : آیتی، 421-422). احتمال دیگر آن است كه وی در اصل از مردم طرسوس (یا طرطوس) بوده، و چون این نواحی از اوایل حكومت اسلامی مرز میان ملل مسلمان و نصارا بوده و همواره در معرض جنگ و غارت قرار داشته و چند بار میان بیزانس و نیروهای اسلام دست به دست گشته است (نک‌ : یاقوت، 3 / 526- 528، 529)، مردم مسلمان آنجا به ناچار به سرزمینهای دیگر اسلامی مهاجرت می‌كرده‌اند و ابوطاهر یا پدرانش از این گروه بوده‌اند (نک‌ : صفا، همانجا). از موضوعی برخی از داستانهای او چنین برمی‌آید كه وی شیعی مذهب بوده است.
شیوۀ نویسندگی او ساده و بی‌تكلف است، در وصف صحنه‌ها و شرح رویدادها بسیار تواناست و در بیان عواطف و حالات روانی مهارت تمام دارد. آثار ابوطاهر نه تنها از لحاظ داستان‌پردازی و تحقیقات ادبی و لغوی دارای اهمیت است، بلكه از دیدگاه جامعه‌شناسی و مطالعه در آداب و رسوم و احوال اجتماعی مردم آن روزگار نیز شایستۀ توجه می‌باشد. چون كتابهای افسانه و داستان همیشه خوانندگان بسیار داشته و در مجالس نقل و روایت می‌شده است، از آثاری كه به نام ابوطاهر طرسوسی موجود است، روایتها و تحریرهای مختلفی برجای مانده كه از لحاظ شیوۀ نگارش و ساخت داستانها یكسان نیستند و به دوره‌های بعد تعلق دارند.
این آثار به نام طرسوسی در دست است:
1. ابومسلم نامه، داستانی است حماسی، ‌ملی و دینی دربارۀ ابومسلم خراسانی (مق‌ ‌137 ق / 754 م). این اثر به كوشش اقبال یغمایی در 1355 ش در تهران به چاپ رسیده است. تحریر چاپ شدۀ كتاب بیشتر به نوشته‌های دورۀ ‌صفویه شبیه است.
2. اسكندرنامه، افسانه‌ای است در سرگذشت اسكندر پسر داراب پسر اردشیر و برادر پورانداخت كه تحریرهای گوناگون از آن در دست است. تحریری از این كتاب در بمبئی به چاپ رسیده است. نسخه‌ای به نام سیرة اسكندر به زبان عربی، بدون نام مؤلف در كتابخانۀ آستان قدس نگهداری می‌شود (آستان، 3 / 90) كه شاید ترجمۀ همین كتاب باشد (قس: منزوی، ‌خطی، 5 / 3656).
3. داراب‌نامه، شامل داستان داراب پادشاه كیانی. فرزند بهمن و دختر او هماست و در پی آن داستان اسكندر و دارایی داریان و دختر او روشنك و ماجرای او با اسكندر پسر فیلیپوس به تفصیل آمده است. این كتاب به 3 بخش تقسیم می‌شود: اول «داراب‌نامه»، یعنی داستان داراب پسر بهمن ملقب به كی اردشیر؛ دوم «داستان اسكندر» كه داستان كوتاهی است از آغاز حیات تا رسیدن او به سلطنت؛ سوم داستان مفصل «پوراندخت» كه شرح كشاكشها و ماجراهای او با اسكندر است و نویسنده همۀ این 3 داستان را ذیل سرگذشت داراب آورده است (صفا، همانجا). این كتاب در 3 مجلد است كه مجلد اول و دو م آن به كوشش ذبیح‌الله صفا در 1344 و 1356 ش در تهران چاپ شده است.
4. مسیب‌نامه، این كتاب، ‌حماسه‌ای دینی دربارۀ فاجعۀ كربلا و گروه توّابین و خوانخواهی از عاملان آن رویداد است (منزوی، همان، 5 / 3742، خطی مشترك، 6 / 949). این كتاب بدون نام نویسنده و بدون تاریخ در تهران چاپ شده است.
5. جنگ نامۀ محمد حنفیه، كه از مثنویهای حماسی و دینی است (همو، خطی، 4 / 2748) و نسخه‌ای از آن در لاهور موجود است (عباسی، 774).
6. شاهنامۀ منثور. نویسنده در این اثر داستانهای شاهنامه را به نثر درآورده است (منزوی، همان، 5 / 3725). دو نسخۀ خطی از آن در كتابخانۀ موزۀ بریتانیا محفوظ است كه میكروفیلم آنها در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود (مركزی، 1 / 83).
7. داستان قهرمان یا قهرمان نامه یا حكایت قهرمان قاتل، كه مربوط است به زمان هوشنگ و برخلاف روایتهای رایج، اسفندریار به دست قهرمان این داستان كشته می‌شود (اته، 215). نسخه‌ای از این كتاب در كتابخانۀ برلین (پرچ، IV / 993) موجود است و ترجمۀ تركی آن نیز در كتابخانۀ وین نگهداری می‌شود (فلوگل، II / 32).
8. داستانی به نام «قران حبشی» به زبان تركی موجود است و نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های اروپا نگهداری می‌شود كه اصل آن به فارسی و به ابوطاهر طرسوسی منسوب بوده است. گرچه متن كتاب به تركی است، لیكن عنوانهای فصول یكسر به فارسی نقل شده است (برای خلاصۀ داستان و فصول آن و نیز نسخه‌های موجود از این كتاب نك‌ : اته، II / 1189؛ ریو، 219-221؛ تونبرگ، 67-68).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛
آیتی، عبدالحمید، «داراب‌نامۀ طرسوسی»، راهنمای كتاب، 1345 ش، س 9، شم‌ ‌4؛
اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازاده شفق، ‌تهران، 1356 ش؛
صفا، ذبیح‌الله، مقدمه بر داراب‌نامۀ ابوطاهر طرسوسی، تهران، 1345-1346 ش؛
عباسی،‌ منظور احسن، تفصیلی فهرست مخطوطات فارسیه پنجاب پبلیك لائبریری لاهور، لاهور، 1963 م؛
مركزی، میكروفیلمها؛
منزوی، خطی؛
همو، خطی مشترك؛
یاقوت، بلدان؛
نیز:

Ethé, H., Catalogue of the Persian, Turkish, Hindûstânî and Pushtû Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1930;
Flügel, G., Die arabischen, persischen und türkischen Handschriften, Wien, 1865;
Pertsch, W., Die Handschriften- Verzeichnisse der königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin, 1888;
Rieu, Ch., Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London, 1888;
Tornbberg, C. J., Codices arabici, persici et turcici Bibliothecae Regiae Uniuersitatis Upsaliensis, Uppsala, 1849.

بخش ادبیات